Qasırettı köterılıstıŋ aqiqaty

Osyǧan bailanysty Almaty qalasy Işkı saiasat basqarmasy «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı» qoǧamdyq qory Jazuşylar kıtaphanasynda jazuşymen kezdesu ūiymdastyrdy. Basqosuda 1916 jylǧy Ūlt-azattyq köterılıstıŋ näubetı baiandalatyn «Äi, dünie-ai!» romany talqylandy. Būl köterılısten ne ūttyq? Qazaq qalai qorlandy? Alban köterılısınıŋ aqiqaty qandai? Osy sūraqtar töŋıregınde Beksūltan Nūrjekeūly äŋgıme örbıtken bolatyn.

KÖTERILISTI KIMDER BASTADY?

1916 jylǧy Ūlt-azattyq köterılıs de­gende bız köbıne Amangeldını aitamyz. Amangeldı, Äbdıǧapparlar ūiymdasty. Köterılıstıŋ basşysy boldy, halyq soŋyna erdı. Äsker, qaru-jaraqpen qamtyldy. Al Alban köterılısınde mūnyŋ bırı de bolǧan joq. Mūnda momyn qazaq qana boldy. Būl köterılıstı jai adamdar emes, būryn bolys bolǧandar bastady. Ūzaq, Jämeŋke, Äubäkır bärı de būrynǧy bolys-biler bolatyn. 9 tamyz künı halyq Aittöbege jinalyp, Ūzaq söz söileidı. «Aq patşa qazaqtan äskerge adam almaimyz dep edı. Sol uädesın būzdy. Aq patşanyŋ bızden onsyz da almaǧany joq. Endı uädesınen taiǧannan keiın bız de sertımızde tūrmaimyz. Bala bersek, bala öledı. Bala ölgenşe, şal ölsın» deidı Ūzaq. Jämeŋke men Äubäkır  Ūzaqty qoldaidy. Sonda Sımtık tūryp: «Sen de erlıktı jasamaityn kezde jasaidy ekensıŋ. Bız bırdeŋe qylarmyz-au, qatyn-bala qyrylady ǧoi» deidı. Sol Sımtıktıŋ aitqany keldı. Alban köterılısınde eldık bar da, saiasat bolmady. Ūzaq, Jämeŋke, Äubäkır, Serıkbailar köterılıstı basqaru kerek edı. Bıraq bärın türmege tyqty, eldıŋ sözın söileitın adam qalmady. Irgebai Däldenbaev: «12 tamyz künı bızdı Äubäkırdıŋ bauyry Jaqypberdı bastady» deidı. Jaqypberdı qolmergen bolǧan. Onyŋ üstıne, ataqty Tazabek batyrdyŋ ūrpaǧy bolǧandyqtan, aqsaqaldar basşylyqty osy Jaqypberdıge tapsyrdy. 1846 jyly Qapalda qazaqtyŋ Patşa qūzyryna enuı turaly qūjat qabyldanǧan. Sol qūjatqa Tazabek Pūsyrmanūlynyŋ mörı basylǧan. Keiın sol Tazabek Patşa ükımetınıŋ zymiiandyǧyn bılıp, qarsy tūrdy. Soŋynda Kolpakovskiimen qarsylasyp, 1871 jyly myŋ albandy Qūljaǧa köşırıp äketken. Şoqan Uälihanov Qaşqarǧa bararda osy Tazabektıŋ üiınde qonǧan. Alban köterılısın basqarǧan Äubäkır men Jaqypbergen osy Tazabek batyrdyŋ ūrpaqtary bolatyn.

«QYZYLBÖRIK ISI»

Serıkbai Qaraev basqarǧan Qyzylbörık bolysy Vernyi üiezıne qaraǧan. Al qalǧan aimaqtardyŋ bärı Jarkent üiezıne baǧyndy. 1916 jyldyŋ 3 tamyzynda Asy jailauyndaǧy Qyzylbörık bolysynda atys boldy. Būl kezde Serıkbai Qarqaraǧa ketken bolatyn. Atalǧan oqiǧa jaily arhivte «Qyzylbörık ısı» degen qūjat bar. Mūhametjan Tynyşbaev ony bylaişa tüsındırgen. Bır orys äielıne qyryndaǧan orys ofiser oǧan özınıŋ «myqtylyǧyn» körsetpek bolyp, Serıkbai bolystyŋ orys hatşysynan qara jūmysqa alynatyndardyŋ tızımın sūraidy. Hatşysy tızımnıŋ älı jasalynbaǧanyn, ony bolystyŋ özı daiyndaitynyn aitady. Alaida älgı ofiser aşulanyp, aiqai şyǧarady. Daudy basuǧa kelgen bes-alty aqsaqaldy qamauǧa alady. Aqsaqaldarǧa araşaşy bolyp, qazaqtar da jinalady. Qaumalaǧan qazaqtan qoryqqan ofiser tapanşasymen aspanǧa oq atady. Mūny tüsınbegen nökerlerı sol arada üş qazaqty jairatyp salady. Top ışındegı aŋşy qazaq bır äskerdı atady. Adam namysqa berılgende, eşteŋenı oilamaidy ǧoi. Soŋynda älgı ofiser auyldan qaşyp şyǧady. Türgen arqyly Almatyǧa baryp, jazalau otriadyn alyp keledı. 

QAZAQ QALAI QYRYLDY?

Äsker keldı degendı estıgende üreilengen qazaqtar aǧyp jatqan özenge sekırıp, bırazy sudan şyqpai qalǧan. Jazalauşy äskerden qaşqan 5 myŋ qazaq tauǧa qarai bezgen. Solardyŋ 1500 üiın orystar tügeldei örtegen. Bır üide närestesın bosana almai jatqan äiel men enesı ǧana qalǧan. Olardy da tırıdei örtep jıbergen. Jeleznekov degen rotmistrdıŋ jazbasy bar. «Qaraqoldan kele jatqanymda joldyŋ jiegınde jatqan bır äieldı kördım. Jalaŋbūt, zorlanǧan, ölgen. Onyŋ qyr jaǧynda bır eresek bala jatyr. Kötenın oiyp alǧan, özın toŋ­qaityp tastap ketken. Jaqyn jerde taǧy bır jas bala jatyr. Ol da ölgen. Ekı erkek bala da zorlanǧan» dep jazady. Ne üşın būlai ıstedı? Qazaqty nege būlai qorlady?  Qarqaraǧa Podborkovtyŋ ornyna rotmistr Kravchenko keledı. Onyŋ Fon Berg degen horunjiı boldy. Kravchenko Fon Bergke būiryq berıp: «Zuev degen omartaşyny qazaqtar şauypty. Özın sabap, malyn aidap äketıptı. Baryp kömektesıŋder» deidı. Patşa ökımetı keiın osy oqiǧaǧa qatysty sot jürgızgen. Sotta köterılıske kımderdıŋ qatysy bary tekserılgen. Fon Berg sotqa bergen mälımdemesınde: «Bız mejelı jerge tüngı 12-den asqanda jettık. Zuevke barsaq, üiınıŋ talqanyn şyǧarǧan eken. Bıraq  adamdardyŋ bärı aman. Başaringe de bardyq, Zuev ekeuınıŋ basyn qosyp tynyştandyrdyq ta, qaityp kettık. Sodan taŋǧy 5-te köterılısşı qazaqtardyŋ auylyna keldık. Olar bızben qarsylaspaq boldy, bıraq bız 7 qazaqty jusatyp tastadyq. Qalǧandary bala-şaǧasymen tauǧa qarai qaşty. Odan keiın taŋǧy 8-de körşı auylǧa baryp, ol jerde 80 qazaqty sanap tūryp öltırdık. Bızden bırde-bır şyǧyn bolǧan joq» dep jazǧan. Qorlanǧan qazaqtardyŋ pereselenderge tiıskenı ras, bıraq eşqaisysyn şyǧyn qylmaǧan. Al Fon Berg bolsa şyrt ūiqyda jatqan qazaqtyŋ auylyn şapqan. Kelımsekterde qaidan şyǧyn bolsyn? Ūiyqtap jatqan qazaq qorǧanyp ülgeruşı me edı? Adam auylda köterılıs jasai ma? Qazaqtar Zuev pen Başarindı öltırıp ketse, kek alu üşın qyrdy dep tüsınuge bolatyn şyǧar. Bıraq eşkımdı öltırmegen qazaqty qalai qyruǧa bolady? Būl qyruda qandai qisyn bar? Fon Berg mälımdemesınde, «Qaşqan adamdardyŋ üiın teksergende bırneşe myltyq, orys äielderınıŋ zattary men ikonalar şyqty» dep jazǧan. Şylǧi ötırık. Qazaq myltyqty üiıne jasyryp qaitedı? Omartaşynyŋ ikonasyn ne ıstemek? İkona degen şırkeude tūratyn zat emes pe? Mıne, «osy üşın qyrdyq» deu üşın Fon Berg ötırıkterın ädeiı qosqan. Jäne būl qylyǧyn maqtanyşpen jazǧan! Mälımdemesınıŋ taǧy bır jerınde «qaityp kele jatqan da taǧy 4 qazaqty jeke özım jer jastandyrdym» dep maqtanǧan. Būlar jolda kele jatqan qazaqtyŋ bärın ata bergen ǧoi. Būl ne degen sūmdyq! 

JANSÜGIROVTIŊ JAZBALARY

Alban köterılısın būrynǧy tarihşylar Qarqara köterılısı dep keldı. Būl dūrys emes. Qarqara degen jerdıŋ aty ǧana. Qarqara ortalyq meken bolǧan jer. Kravchenko, Morgunov, Fon Berg bärı osy jerde bolǧan. Al köterılıs Narynqol, Qyrǧyzsai, Ketpen, Kömırşı, Taldybūlaq, Ekıaşar, Jalaŋaş, Saty, Asy jailauynda boldy. Sonda mūny qalai bır Qarqaraǧa taŋyp qoiuǧa bolady? Būl – tarihşylardyŋ qatelıgı. Mūhtar Äuezov «Qily zamanda» Alban köterılısı dep jazǧan. Halyqtyŋ qoiǧan aty osyndai.  Alban köterılısı turaly Iliias Jansügırov köp jazǧan. Äbubäkır Soltanbekūly, Irgebai Däldenbaevtyŋ estelıkterı osy Iliiastyŋ jazbalarynan tabyldy. Kezınde Iliiasty tergegen bır jas evrei «Iliiastyŋ bükıl jazbalary tärkılenıp, örteldı» dep akt jasaǧan. Alaida örtelmegen bolyp şyqty. Almatyda tūratyn jalǧyzbasty bır kısı dünieden ötken. Körşılerı älgı kısını jerlep kelıp, üiın tekserse, şabadanynan arabşa jazylǧan qaǧazdar şyqqan. Mūny özderı oqi almaǧasyn, memlekettık arhivke ötkızgen. Söitse, būl Iliiastyŋ örteldı degen jazbalary bolyp şyqqan. Almaty oblystyq arhivınde Säule Boranbaeva degen qaryndasym jūmys ıstedı. Säule sol jazbalardy kıtap qylyp şyǧardy. Ol kıtapqa men alǧysöz jazdym.

FON BERGTIŊ ÖTIRIGI

Samsaly Qojabekov degen aǧamyz boldy. Qyrqynşy jyldary Jarkenttıŋ Partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy qyzmetın atqardy. Sol kısı öz ömırımnen estelık jazyp, maǧan berıp edı. Estelıgınde osy Alban köterılısı aqiqattary aitylady. Keiın arǧy betten kelgen taǧy bır kısınıŋ jazbasynan «Menıŋ äkemdı 1916 jylǧy köterılıske qatysqany üşın itjekkenge aidady» degen joldy oqyp qaldym. Būl mälımet Samsaly aǧanyŋ estelıgınde de bar bolatyn. Osydan bastap mūny ärı qarai zertteu üşın, arhivke bardym. Söitsek, bızdıŋ aityp jürgenımızdıŋ bärı ötırık eken.  Fon Bergtıŋ «qazaqtar men patşa äskerı betpe-bet keldı» degen künı – 1916 jyldyŋ 12 tamyzy. Fon Berg jazbasynda «Men jäne Morgunovtyŋ äskerı qazaqtardy ekı jaqtan qorşadyq. Qarqaraǧa 5 myŋdai qazaq keldı. Bız olardy qorşauǧa alyp, qyrmaqşy boldyq. Alaida olar būrylyp qaşty, bız bes-altauyn atyp tüsırdık» dep jazady. Al Irgebai Däldenbaevtyŋ estelıgınde būl basqaşa aitylǧan. Albannyŋ ışınde jänıbek degen ru bar. Osy jänıbekter jinalyp Jalaŋaşty şapqan. Bıraq bırde-bır orysty öltırmegen, bar bolǧany üilerıne quyp tyqqan. Kelesı künı būlar Qarqaraǧa qarai jinalǧan. Irgebai aqsaqal osy köterılıske qatysqan.  Aqsaqal jazbasynda: «12 tamyz künı bız 800 adam edık. Keiın bızge 200 adam qosyldy. Qarqaranyŋ aq üiıne qarai jürgende, patşa äskerı bızdı qorşauǧa alǧaly jatqanyn baiqadyq. Sony bıldık te būrylyp qaştyq, bırneşeuımız oqqa ūştyq» dep jazǧan. Kördıŋızder me, ekı adam ekı türlı mälımet bergen. Fon Berg 5 myŋ adam dep keltıredı. Ol maqtanyp, köbeitıp otyr. Fon Berg odan ärı: «Kravchenkodan maǧan «Köterılısken qatysqan qazaqtardy qudalaŋdar» degen būiryq keldı. Aldymyzdan köş kezdestı. Sol kezde öz betımmen äreketke köştım. Köştıŋ aldynda aqbozat mıngen, keudesıne sölkebai taqqan, aq tu kötergen kısı kele jatty. Ol adamdy atyp saldym. Ekı qoly erbeŋ etıp qūlady, saidan tömen qarai domalady. Baryp qarasaq, sölkebaiynda III Aleksandrdyŋ bergen medalı bar eken. Qalǧandaryn tügeldei qyrdyq. Jarty million malyn Kravchenkoǧa qaitardym» deidı. Bıraq qanşa adamdy öltırgenın aitpaǧan. Demek, bärın qyrǧan ǧoi. 12 tamyz küngı oqiǧa turaly Äubäkır, Irgebai, Aldabergennıŋ estelıgı bar. Al myna qyrǧyn turaly eşkım bır derek keltırmegen. Demek, bır adam da tırı qalmaǧan ǧoi. Mıne, Alban köterılısınıŋ siqy osy! «Köterılıske şyqtyŋdar, Patşa ükımetıne qarsy boldyŋdar» degen syltaumen qazaqty qyra bergen. 

ALAŞORDAŞYLARDYŊ AITQANY KELDI

Sımtıktıŋ «qatyn-bala qyrylady ǧoi» dep Ūzaqqa qarsy bolǧanyn aittyq. Alaş partiiasyn qūrǧan qazaq ziialylary da: «Bız balalarymyzdy äskerge bereiık. Patşa ükımetıne qarsy şyqpaiyq. Öitkenı olarda qaru bar. Halyqty beker qyrady» degen. Bızdıŋ tarihşylar osyny Alaşordanyŋ satqyndyǧy dep baǧalap keldı. Al şyn mänınde, sol alaşordaşylardyŋ aitqany keldı. Halyq toz-toz boldy, qyrǧynǧa ūşyrady. Ūlt-azattyq köterılıste bar­lyǧy qanşa qazaq qyryldy, ony eşkım esep­tegen joq. 1916 jyldan 1986 jylǧa deiın talai qazaqtyŋ qany tögıldı. Mūnyŋ bärı de bızdıŋ eseiu däuırlerımız boldy. Ösu, bılım alu däuırımız boldy. Täuelsızdık almasaq, memleketımız bolmasa, sol sorlaǧan künderımızden älı de aryla almaǧan bolar edık. Demek, Täuelsızdıktıŋ baǧasyn bıluımız kerek. «Äi, dünie-ai!» romanyn jazudaǧy maqsatym da osy.

Jazyp alǧan Serıkbol HASAN, "Aiqyn".