Baqytjan úıge jadyraǵan shyraımen kóńildi kirdi. Keldi de, lám demesten bir býda aqshany ústel ústine tastaı saldy. Aqsha shashylyp jaıyla túskendikten, tipti mol bolyp kórindi.
– Munsha aqshany qaıdan aldyń? – deppin.
Onyń óńi lezde ózgerip sala berdi. Álgindegi jaıdary júzi órt sóndirgendeı tútigip, tistene sóıledi:
– Bir jigit: “Áıelimniń babyn tabýym qıyn, aqsha ákelsem – “qaıdan aldyń” dep tergeıdi, ákelmesem – “qulqynyńa quıyp qurttyń ba” dep baıbalam salady”, – dep edi. Esińde bolsyn, ashtan ólip bara jatsam da, bireýdiń soqyr tıynyn alǵan da emespin, almaımyn da... – dep ary qaraı óz demine ózi tunshyqqandaı, sóıleı almaı tisin shyqyrlatyp, únsiz qaldy. Shoshyp kettim. Birdeńeni búldirgenim anyq. Ashýlynyń aldyna turmaý kerek ekenin bilsem de, júzine týra qarap:
– Men bóten oı oılap, kóńilińdi syndyraıyn degenim joq. Osy kezge deıin jazǵan maqala, áńgimelerińe eń kóp degende qyryq-elý somnan artyq ákelgen emessiń. Búgin oılamaǵan jerden munsha aqshany kórgen soń tańǵalyp suradym. Sen meni basqasha túsingen sekildisiń. Tek renjimeshi, tikesinen suraǵanymdy keshirshi! – dep aǵymnan jarylyp, kinámdi moıynyma aldym. Meniń búkpesiz shynaıy sóılep turǵanyma sendi bilem:
– Bul aqsha – Sherhan aǵanyń “Tabylǵan teńiz” degen povesin aýdarǵanym úshin tólengen qalamaqy. Taza óz eńbegim. Men ony sen áli kelmeı turǵanda aýdarǵanmyn. Bopyratpaı aqshany jınap alsańshy, – dep daýysy qalypqa túse bastady.
Aqshany sanap kórsem, baqandaı úsh júz seksen alty som eken. Úılengenimizge jyldan asyp ketse de, jubaıymnyń osynshalyq kóp aqsha ákelgeni birinshi ret. Ózgeler sekildi erte ketip, kesh qaıtyp turaqty jumys isteýge densaýlyǵy kótermeıdi. Jambas súıegine ekinshi ret jasalǵan otadan keıin qos baldaqqa baılanyp, jaǵdaıy qıyndap qalǵan. Soǵan qaramaı “Ognı Alataý” gazetinde shtattan tys tilshi bolyp, qala ishinde ǵana tapsyrmalar oryndaıtyn, onda da jıi emes. Sóıtip, azyn-aýlaq qalamaqymen kúneltip júrgenbiz. Men de jumyssyzbyn, aıaǵym aýyr. Al myna búgingi aqsha – eger uqyptap tek tamaqqa jumsasam, ekeýmizge úsh-tórt aıǵa jetetin qarajat. “Jyrtyq úıdiń de qudaıy bar” degen osy shyǵar.
– Meniń bir ótinishim bar, – dedi jubaıym bir túrli múláıim únmen.
– Qandaı ótinish?
– Lıýstra alaıyqshy. Ózi arzan, qarapaıym, biraq súıkimdi bolsyn.
Áıtpese, jalań baýy salbyraǵan shamǵa qaraýdyń ózi kóńilsiz.
– Árıne, alamyz. Dúkenge bar da, qalaǵanyńdy satyp ákel.
– Joq, sen tańda. Men Iýrchıkti shaqyryp keleıin.
– Sonda lıýstrany búgin ilmekshisiń be?
– Nesine kútemiz? Bárin búgin-aq tyndyramyz. Tek Iýrchıktiń qoly tımeı júrmese bolǵany.
Iýrchık dep otyrǵan adamy – ákesi ázirbaıjan, sheshesi orys, Baqytjanmen kishkentaıdan bir aýlada ósken dosy. Ózi – sýretshi, shyn aty Iýsýp. Sonymen, zatqa aqsha jumsaǵym kelmese de, jubaıymnyń kóńili úshin dúkenge jınaldym.
– Ilipalaryńdy nege kımegensiń? – dep qýlana jymıdy. Onyń neni meńzep turǵanyn birden túsindim.
– “Hanatlas” kóılegimdi aıtasyń ba, ony “ilipalar” demeıdi, “birkıer” deıdi. Bilem, nemenege kúlip turǵanyńdy. Jaraıdy, men kettim, – dep kóterińki kóńilmen úıden shyqtym.
Iá, nemenege qýlana kúlgeni belgili ǵoı, osydan biraz ýaqyt buryn anam tigip bergen ózbekshe sháıi kóılekti alǵash kıgenimdi kórgende:
– Sen endi balaǵyn kestelegen dambal kıip, qasyńnyń ortasyn qosyp, osma jaqsań, qyshlaqtaǵy ózbek áıelderinen aýmaı qalasyń, – dep máz bola kúlgen. Sonda meniń qylt etip tompııa qalǵanymdy baıqaı qoıyp, sózdi tez buryp jiberdi.
– Erte zamanda, – dep áldebir áńgimeni bastady. – Ferǵanada ári sýretshi, ári toqymashy bir sheber ómir súripti. Onyń on eki jasar jalǵyz qyzy bolypty. Jaratylystyń erekshe syıy shyǵar, sol qyz peıishtiń perızat arýyndaı erekshe sulý eken. Bir kúni kezdeısoq hannyń kózine túsedi. Jaqsy nárse kórse, jabysa ketetin, onyń bárin óziniń menshigi sanaıtyn ulyqtardyń ádeti emes pe: “Qyzyńdy men áıeldikke alamyn”, – depti. Ol báleniń nekeli tórt áıeli men bir saraı garemi bar eken. Soǵan qaramaı, qaýyzy ashylmaǵan gúldeı, perishtedeı pák beıkúná jetkinshekke jarmasqan ǵoı. Sheber hannyń qaharynan qansha qoryqsa da, balapanyn qorǵaǵan torǵaıdaı shyryldap: “Dat, taqsyr!” – dep aıaǵyna bas urypty. “Datyń bolsa, aıt”, – depti han, qansha degenmen handyq erejeni buzbaı. Sonda áke baıqus: “Asa mártebeli meıirban qamqorshy hanymyz! Qyzym áli ana súti aýzynan keppegen búldirshin ǵoı, aıaı kórińiz! Qulyńyz bolaıyn, janymdy qııaıyn, tek raıyńyzdan qaıta kórińiz!” – dep jalbarynyp kóz jasyn tógipti deıdi. Han bir sát oılanyp: “Jaraıdy, tilegińdi bereıin. Biraq qyzyńnyń nur dıdaryna teń keletin buryn bolmaǵan keremet sulý nárse jasap ákel! Oryndaı almasań, óz obalyń ózińe”, – depti. Sheber araılap atqan tańdy da, alaýlap shýaǵyn shasha shyqqan kúndi de, asqaqtaǵan taýdy da, jaıqalǵan gúlderdi de, qoıshy, áıteýir, kórkem, ásem, sulý degen kórinisterdiń nebir túrin beıneleıdi. Alaıda bar qarym-qabiletin jumsap eńbektense de, qyzdyń nur júzine saı keletin, soǵan laıyq eshteńe taba almapty deıdi. Ábden tyǵyryqqa tirelip, perzentiniń taǵdyryn oılap, jany túrshigip, qaıǵydan qan jutyp, qaınar bulaqtyń jaǵasynda jylap otyrypty. Bir kezde kóziniń jasy da sarqylyp, silesi qata eseńgirep, qatalap shóldep, bulaqqa eńkeıip sý ishpekshi bolady. Kenet demi ishine túsip, sileıip turyp qalypty. Jer astynan jan-jaǵyna shashyraı atqylap shyǵyp jatqan móp-móldir tunyq sý tamshylaryna týra túsken kún sáýlesimen shaǵylysqan ǵajaıyp órnekterdi kóredi. Alýan tústi myń qubylǵan sıqyrly kórinis sheberdi esinen tandyra jazdapty. Osy kezge deıin erkińdi arbaıtyn mundaı tylsym qubylysty kezdestirmegen eken. Izdegeni tabylyp, dereý kóshire bastaıdy. Sóıtip, álemdegi kúlli boıaý men reńderdiń úndestigi tógilgen jibek mata toqyp hanǵa aparypty. Han tań-tamasha qalady. Oǵan unaǵany sonshalyq, han áýletiniń qyzdary men áıelderi ǵana kııýge quqyly sháıi toqýdy buıyrady. Sodan bastap bul jibek “hanatlas” dep atalǵan deıdi.
Jubaıym aıtyp bergen ańyz-áńgimeni esime túsirip, osyndaıdyń bárin qaıdan bile beredi eken dep oılap kele jatyp kózdegen jerime de jetippin. Almatydaǵy eń úlken saýda dúkeni – ÝM-ǵa kelmegenime ne zaman! “Bazar aqshalyǵa – bazar, aqshasyzǵa – qur nazar” degendeı, qaltańda kók tıynyń bolmasa, bosqa kóz qyzartyp, dúken qydyryp qaıteıin... Búgin, qudaıǵa shúkir, dúkenge toq kóńilmen ımenbeı kirdim. Oıhoı degen! Sóredegi dúnıelerdi kóshirip áketetindeı armansyz bir araladym-aý! Ózime unaǵan árbir zatty úıime aparyp qoısa, qalaı jarastyq tabatynyn oısha kózime elestetip, qııalyma erkindik berdim. Bir jyldan beri bas suqpaǵan esemdi qaıtarǵandaı, kóńilimniń yrqyna kónip, biraz júrdim. Ánsheıin qyzyqtap maýqym basylǵan soń, endi tikeleı ózime kerek “elektrotovar” bólimine bardym. Shamdardyń neshe túri – aspaly lıýstra deısiń be, bra, torsher deısiń be, ústel shamdary ma, shetinen qalaǵanyńdy tańdaı ber. Maǵan arzandaý, biraq ádemisi kerek. Myna bir aq shynydan jasalǵan tórt tostaqty lıýstra artyq eshteńesi joq, jyp-jınaqy eken, myna bir baq-baq tárizdisi de táp-táýir, myna jıyrma somdyq sarǵysh tústi, almurt pishindisi de jarar edi... Osylaı, áli bir toqtamǵa kelmeı, kóz qydyrtyp turǵanymda dál qasymnan: “Chto ty, dorogoı?!” – dep shyqqan áıel daýsyna burylyp qaradym. Kórgen adamdy suqtandyrmaı qoımaıtyn sulý reńdi kelinshekke nazarym tústi. Suńǵaq boıly, aqquba óńine doǵadaı ıilgen barqyt qastary men móldiregen moıyl kózderine qyzyǵa, ishteı tamsanyp qarap qalyppyn. Qasyndaǵy er adam kúıeýi bolýy kerek, áıelge qaraǵanda egdeleý kórindi. Mańdaı shashy artqa qasha bastaǵan, qyzyl shyraıly, ıegi jas balanyń jalańash ókshesindeı jyp-jyltyr, qaryny ájeptáýir shyǵyńqy tolyqtaý kisi eken. Myna sulý áıeldiń qasynda birtúrli qorashtaý ma qalaı... Biraq onda sharýam qansha, árkimniń óz qalaýy bar ǵoı.
Er adam kógildir tústi maıda tabaqshalardan turatyn áp-ádemi lıýstrany sulý kelinshekke kórsetip:
– Menińshe, jaman emes, – dedi. Áıeli julyp alǵandaı:
– Joq, tym arzanqoldy, bar-joǵy seksen somdyq qoı. Odan da anaý tórt júz otyz somdyǵyn qarasańshy, – dep salıqaly súırikteı saýsaǵymen tóbede baǵasyn badyraıtyp jazyp qoıǵan shamdy nusqady.
“Jaqsyny kórmek úshin” dedim be, quny men sekildilerdiń basyn aınaldyratyn shamǵa qaradym. Abajadaı qomaqty, tolyp jatqan domalaq salpynshaqtary bar lıýstra eken. “Myna sulýdyń talǵamy shamaly eken, men bolsam mundaı dombazdaı salǵan shamdy almas edim”, – dep oıladym. Oıladym da ózimnen-ózim kúlkim keldi. Bir mysyq bıikte ilýli turǵan etti alyp jeı almaı: “Túh, myna ettiń sasyǵyn-aı!” – depti ǵoı. Meniń de mysyq sekildi kóńilimdi jubatqan jeleýime kúlkim kep edi.
Buıyrmaıtyn qymbat shamdarǵa bosqa kóz tigip ýaqyt ozdyrmaı óz jumysymdy bitirmekshi bolyp, basqa jaqqa buryldym. Taǵy biraz tańdap, aqyry beti tómen qaraı ıilgen, úsh tostaqty qyzǵylt tústi lıýstraǵa toqtaldym. Baqytjan: “Qyzyl, sary tústi sham úıge jaryqpen qosa, jylý berip turǵandaı jaǵymdy áser etedi”, – dep edi. Chek jazǵyzyp, kassaǵa on jeti som seksen eki tıyndy tólep, ishteı bir maqtanysh sezimmen satýshyǵa chekti usyndym. Kópten beri búıtip buıym almaǵandyqtan búgin soǵan qolym jetip, rıza bolyp turǵan jaıym bar. Kók halatty satýshy qyz qorapty ashyp, aqaýy joq pa dep shamdy tekserip jatyr edi:
– Bezobrazıe! Ońdy zat jasaýdy qashan úırenedi ekenbiz? Vse by tıap-lıap. Osyny da alady. Úıine aparyp múlik kórip iledi, – dep shala búlinip turǵan kim desem, ózim sulýlyǵyna tamsanǵan kelinshek eken. Á degende neni, kimdi aıtyp turǵanyn uqpadym. Sóıtsem, ol meni de, alǵan zatymdy da kemsitip tur. “Alty alasy, bes beresi joq, tanymaıtyn, kim ekenin bilmeıtin qaımana adamǵa soqtyqqany nesi? Tym bolmasa, aıaǵyn basyp ketsem bir jón, ózimen-ózi júrgen mende ne aqysy bar? It jaqsyny da, jamandy da qabady degen osy eken-aý”, – dep meniń de qanym qyza bastady. Úndemeı-aq qoıýyma bolar edi, biraq myna kesirli kerbezdiń sadaqasyna shalynǵym kelmedi. Namys alǵa shyqty.
– Adal eńbegińe alǵan zat ári ádemi, ári ystyq. Eldiń báriniń birdeı názik talǵamyna qalyń qalta saı kele bermeıdi, – dedim jaıbaraqat sóıleýge tyrysyp.
– Mynaý meni kekep turǵannan saý ma? – dep tanaýy qýsyrylyp, kózderi shatynap ketti.
– Qudaı saqtasyn! Tórt júz otyz somdyq siz jaqqa qaraýǵa bata almaımyn, – dep qoıyp qaldym, “ıa bel keter, ıa belbeý keter” degen táýekelmen.
– Cht-cht-o-o! – dep tutyǵyp qaldy. Sol kezde kúıeýi meni ala kózben atyp, áıelin bileginen ustap, jeteleı jóneldi. Ketip bara jatyp “nechego svıazyvatsıa so vsıakımı” degenin estidim.
Satýshy qyz meniń zatymdy orap, jippen baılap turyp:
– Jańaǵy áıel ashýǵa býlyǵyp, beti teńbildenip ketti, – dedi.
– Ol da ekiqabat shyǵar, – dedim.
Satýshy qyz meniń tarǵaqtyń jumyrtqasyndaı sekpil-sekpil betime qarap kúlip jiberdi. Ózim qosyla kúldim.
...Baǵana dúkenge trolleıbýspen kelip edim, endi qolymda qorap bolǵandyqtan ári ózime myrzalyq jasap úıge taksımen qaıttym. Álgi usqynsyz sulýmen aradaǵy qaqtyǵys búgingi kóńil kúıimdi buza qoımady. Ótkinshi ómirdiń bolymsyz bir kórinisindeı artta qala berdi. Tipti jubaıyma da aıtqam joq. Sóz kóbeıtip qońyrsytyp, jaǵymsyz áńgimeni úıge tasyǵym kelmedi.
Iýsýp tóbeni lıýstra ilýge daıyndap qoıǵan eken. Kez kelgen isti tyńǵylyqty tyndyratyn qoly epti jigit shamdy qurastyryp tap-tuınaqtaı etip ilip berdi. Baqytjan ekeýmiz oıynshyqqa qýanǵan jas baladaı álsin-álsin tóbege qarap yrjııamyz kelip... Qarapaıym jalǵyz lıýstra úıimizdi jaınatyp jibergendeı kórindi. Endi ymyrt úıirilip, qarańǵy túsýin asyǵa kúttik. Lıýstrany jaryqta jaqqan – bir basqa, qarańǵyda kórgen múlde bólek kórinis qoı. Bizdiń taǵatsyz kóńilimizden ýaqyt ótpeı qoıǵan sekildi. Alaıda Qudaı jaratqan jaratylys zańdylyqtary óz qozǵalysyn, óziniń erejesin esh buzbaıdy. Qansha asyǵyp, shydamsyzdyq tanytsaq ta, qarańǵylyq buljymaıtyn ýaqytynda shymyldyǵyn túsirdi. Shamdy jaqtyq. Kúndizgi qýanyshymyz eselenip, kóńildiń kók dóneni sharyqtap ketkendeı. Biz munymen toqtamadyq, aýlaǵa shyǵyp lıýstrany syrttan qalaı kórinetinin tamashalamaq boldyq. Páterimiz birinshi qabatta edi. Dalaǵa shyǵyp perdesi ashyq terezege kóz tiktik.
– Keremet! – deıdi Baqytjan.
– Tamasha! – deımin men.
– Jaryq aýlanyń ortasyna deıin jetip tur.
– Tamdaǵy kilem qulpyryp ketipti.
– Qyzǵylt tústisin alǵanyń qandaı jaqsy bolǵan!
– Árıne, ádemi kórinerin bildim ǵoı.
Eger syrtymyzdan bireý bizdiń sózderimizdi estip, nege lepirip turǵanymyzdy bilse, kúlkiden ezýi eki jaqqa jaıylar edi nemese: “Myna baıqustar bolymsyz dúnıege sonsha qýanǵany nesi?” – dep mysqyldaýy múmkin. Ne dese de ózderi bilsin! Bul – bizdiń qýanyshymyz, tek ekeýmizge tıesili. Shańyraq kóterip úı bolyp, ómir súrgeli beri birlikte alǵan alǵashqy múlkimiz. Jaı buıym emes, jaryq beretin shyraq. Daýystap aıtpasaq ta ekeýmiz de ishteı: “Jaryǵymyz jarqyraı berse eken!” – dep tilek tilegenimiz anyq.
Keıin jyldar óte kele lıýstralardyń saltanatty sándisine de, sheteldik qymbattaryna da qolymyz jetti. Biraq sonaý bir buldyrap artta qalǵan kezdegi úsh tostaqty qyzǵylt lıýstraǵa qýanǵandaı qýanǵan emespiz...
