Baqytjan üige jadyraǧan şyraimen köŋildi kirdi. Keldi de, läm demesten bir buda aqşany üstel üstine tastai saldy. Aqşa şaşylyp jaiyla tüskendikten, tipti mol bolyp körindi.
– Mūnşa aqşany qaidan aldyŋ? – deppin.
Onyŋ öŋi lezde özgerip sala berdi. Älgindegi jaidary jüzi ört söndirgendei tütigip, tistene söiledi:
– Bir jigit: “Äielimniŋ babyn tabuym qiyn, aqşa äkelsem – “qaidan aldyŋ” dep tergeidi, äkelmesem – “qūlqynyŋa qūiyp qūrttyŋ ba” dep baibalam salady”, – dep edi. Esiŋde bolsyn, aştan ölip bara jatsam da, bireudiŋ soqyr tiynyn alǧan da emespin, almaimyn da... – dep ary qarai öz demine özi tūnşyqqandai, söilei almai tisin şyqyrlatyp, ünsiz qaldy. Şoşyp kettim. Birdeŋeni büldirgenim anyq. Aşulynyŋ aldyna tūrmau kerek ekenin bilsem de, jüzine tura qarap:
– Men böten oi oilap, köŋiliŋdi syndyraiyn degenim joq. Osy kezge deiin jazǧan maqala, äŋgimeleriŋe eŋ köp degende qyryq-elu somnan artyq äkelgen emessiŋ. Bügin oilamaǧan jerden mūnşa aqşany körgen soŋ taŋǧalyp sūradym. Sen meni basqaşa tüsingen sekildisiŋ. Tek renjimeşi, tikesinen sūraǧanymdy keşirşi! – dep aǧymnan jarylyp, kinämdi moiynyma aldym. Meniŋ bükpesiz şynaiy söilep tūrǧanyma sendi bilem:
– Būl aqşa – Şerhan aǧanyŋ “Tabylǧan teŋiz” degen povesin audarǧanym üşin tölengen qalamaqy. Taza öz eŋbegim. Men ony sen äli kelmei tūrǧanda audarǧanmyn. Bopyratpai aqşany jinap alsaŋşy, – dep dauysy qalypqa tüse bastady.
Aqşany sanap körsem, baqandai üş jüz seksen alty som eken. Üilengenimizge jyldan asyp ketse de, jūbaiymnyŋ osynşalyq köp aqşa äkelgeni birinşi ret. Özgeler sekildi erte ketip, keş qaityp tūraqty jūmys isteuge densaulyǧy kötermeidi. Jambas süiegine ekinşi ret jasalǧan otadan keiin qos baldaqqa bailanyp, jaǧdaiy qiyndap qalǧan. Soǧan qaramai “Ogni Alatau” gazetinde ştattan tys tilşi bolyp, qala işinde ǧana tapsyrmalar oryndaityn, onda da jii emes. Söitip, azyn-aulaq qalamaqymen küneltip jürgenbiz. Men de jūmyssyzbyn, aiaǧym auyr. Al myna bügingi aqşa – eger ūqyptap tek tamaqqa jūmsasam, ekeumizge üş-tört aiǧa jetetin qarajat. “Jyrtyq üidiŋ de qūdaiy bar” degen osy şyǧar.
– Meniŋ bir ötinişim bar, – dedi jūbaiym bir türli müläiim ünmen.
– Qandai ötiniş?
– Liustra alaiyqşy. Özi arzan, qarapaiym, biraq süikimdi bolsyn.
Äitpese, jalaŋ bauy salbyraǧan şamǧa qaraudyŋ özi köŋilsiz.
– Ärine, alamyz. Dükenge bar da, qalaǧanyŋdy satyp äkel.
– Joq, sen taŋda. Men Iýrchikti şaqyryp keleiin.
– Sonda liustrany bügin ilmekşisiŋ be?
– Nesine kütemiz? Bärin bügin-aq tyndyramyz. Tek Iýrchiktiŋ qoly timei jürmese bolǧany.
Iýrchik dep otyrǧan adamy – äkesi äzirbaijan, şeşesi orys, Baqytjanmen kişkentaidan bir aulada ösken dosy. Özi – suretşi, şyn aty Iýsup. Sonymen, zatqa aqşa jūmsaǧym kelmese de, jūbaiymnyŋ köŋili üşin dükenge jinaldym.
– Ilipalaryŋdy nege kimegensiŋ? – dep qulana jymidy. Onyŋ neni meŋzep tūrǧanyn birden tüsindim.
– “Hanatlas” köilegimdi aitasyŋ ba, ony “ilipalar” demeidi, “birkier” deidi. Bilem, nemenege külip tūrǧanyŋdy. Jaraidy, men kettim, – dep köteriŋki köŋilmen üiden şyqtym.
İä, nemenege qulana külgeni belgili ǧoi, osydan biraz uaqyt būryn anam tigip bergen özbekşe şäii köilekti alǧaş kigenimdi körgende:
– Sen endi balaǧyn kestelegen dambal kiip, qasyŋnyŋ ortasyn qosyp, osma jaqsaŋ, qyşlaqtaǧy özbek äielderinen aumai qalasyŋ, – dep mäz bola külgen. Sonda meniŋ qylt etip tompiia qalǧanymdy baiqai qoiyp, sözdi tez būryp jiberdi.
– Erte zamanda, – dep äldebir äŋgimeni bastady. – Ferǧanada äri suretşi, äri toqymaşy bir şeber ömir süripti. Onyŋ on eki jasar jalǧyz qyzy bolypty. Jaratylystyŋ erekşe syiy şyǧar, sol qyz peiiştiŋ perizat aruyndai erekşe sūlu eken. Bir küni kezdeisoq hannyŋ közine tüsedi. Jaqsy närse körse, jabysa ketetin, onyŋ bärin öziniŋ menşigi sanaityn ūlyqtardyŋ ädeti emes pe: “Qyzyŋdy men äieldikke alamyn”, – depti. Ol bäleniŋ nekeli tört äieli men bir sarai garemi bar eken. Soǧan qaramai, qauyzy aşylmaǧan güldei, periştedei päk beikünä jetkinşekke jarmasqan ǧoi. Şeber hannyŋ qaharynan qanşa qoryqsa da, balapanyn qorǧaǧan torǧaidai şyryldap: “Dat, taqsyr!” – dep aiaǧyna bas ūrypty. “Datyŋ bolsa, ait”, – depti han, qanşa degenmen handyq erejeni būzbai. Sonda äke baiqūs: “Asa märtebeli meiirban qamqorşy hanymyz! Qyzym äli ana süti auzynan keppegen büldirşin ǧoi, aiai köriŋiz! Qūlyŋyz bolaiyn, janymdy qiiaiyn, tek raiyŋyzdan qaita köriŋiz!” – dep jalbarynyp köz jasyn tögipti deidi. Han bir sät oilanyp: “Jaraidy, tilegiŋdi bereiin. Biraq qyzyŋnyŋ nūr didaryna teŋ keletin būryn bolmaǧan keremet sūlu närse jasap äkel! Oryndai almasaŋ, öz obalyŋ öziŋe”, – depti. Şeber arailap atqan taŋdy da, alaulap şuaǧyn şaşa şyqqan kündi de, asqaqtaǧan taudy da, jaiqalǧan gülderdi de, qoişy, äiteuir, körkem, äsem, sūlu degen körinisterdiŋ nebir türin beineleidi. Alaida bar qarym-qabiletin jūmsap eŋbektense de, qyzdyŋ nūr jüzine sai keletin, soǧan laiyq eşteŋe taba almapty deidi. Äbden tyǧyryqqa tirelip, perzentiniŋ taǧdyryn oilap, jany türşigip, qaiǧydan qan jūtyp, qainar būlaqtyŋ jaǧasynda jylap otyrypty. Bir kezde köziniŋ jasy da sarqylyp, silesi qata eseŋgirep, qatalap şöldep, būlaqqa eŋkeiip su işpekşi bolady. Kenet demi işine tüsip, sileiip tūryp qalypty. Jer astynan jan-jaǧyna şaşyrai atqylap şyǧyp jatqan möp-möldir tūnyq su tamşylaryna tura tüsken kün säulesimen şaǧylysqan ǧajaiyp örnekterdi köredi. Aluan tüsti myŋ qūbylǧan siqyrly körinis şeberdi esinen tandyra jazdapty. Osy kezge deiin erkiŋdi arbaityn mūndai tylsym qūbylysty kezdestirmegen eken. Izdegeni tabylyp, dereu köşire bastaidy. Söitip, älemdegi külli boiau men reŋderdiŋ ündestigi tögilgen jibek mata toqyp hanǧa aparypty. Han taŋ-tamaşa qalady. Oǧan ūnaǧany sonşalyq, han äuletiniŋ qyzdary men äielderi ǧana kiiuge qūqyly şäii toqudy būiyrady. Sodan bastap būl jibek “hanatlas” dep atalǧan deidi.
Jūbaiym aityp bergen aŋyz-äŋgimeni esime tüsirip, osyndaidyŋ bärin qaidan bile beredi eken dep oilap kele jatyp közdegen jerime de jetippin. Almatydaǧy eŋ ülken sauda dükeni – SUM-ǧa kelmegenime ne zaman! “Bazar aqşalyǧa – bazar, aqşasyzǧa – qūr nazar” degendei, qaltaŋda kök tiynyŋ bolmasa, bosqa köz qyzartyp, düken qydyryp qaiteiin... Bügin, qūdaiǧa şükir, dükenge toq köŋilmen imenbei kirdim. Oihoi degen! Söredegi dünielerdi köşirip äketetindei armansyz bir araladym-au! Özime ūnaǧan ärbir zatty üiime aparyp qoisa, qalai jarastyq tabatynyn oişa közime elestetip, qiialyma erkindik berdim. Bir jyldan beri bas sūqpaǧan esemdi qaitarǧandai, köŋilimniŋ yrqyna könip, biraz jürdim. Änşeiin qyzyqtap mauqym basylǧan soŋ, endi tikelei özime kerek “elektrotovar” bölimine bardym. Şamdardyŋ neşe türi – aspaly liustra deisiŋ be, bra, torşer deisiŋ be, üstel şamdary ma, şetinen qalaǧanyŋdy taŋdai ber. Maǧan arzandau, biraq ädemisi kerek. Myna bir aq şynydan jasalǧan tört tostaqty liustra artyq eşteŋesi joq, jyp-jinaqy eken, myna bir baq-baq tärizdisi de täp-täuir, myna jiyrma somdyq sarǧyş tüsti, almūrt pişindisi de jarar edi... Osylai, äli bir toqtamǧa kelmei, köz qydyrtyp tūrǧanymda däl qasymnan: “Chto ty, dorogoi?!” – dep şyqqan äiel dausyna būrylyp qaradym. Körgen adamdy sūqtandyrmai qoimaityn sūlu reŋdi kelinşekke nazarym tüsti. Sūŋǧaq boily, aqqūba öŋine doǧadai iilgen barqyt qastary men möldiregen moiyl közderine qyzyǧa, iştei tamsanyp qarap qalyppyn. Qasyndaǧy er adam küieui boluy kerek, äielge qaraǧanda egdeleu körindi. Maŋdai şaşy artqa qaşa bastaǧan, qyzyl şyraily, iegi jas balanyŋ jalaŋaş ökşesindei jyp-jyltyr, qaryny äjeptäuir şyǧyŋqy tolyqtau kisi eken. Myna sūlu äieldiŋ qasynda birtürli qoraştau ma qalai... Biraq onda şaruam qanşa, ärkimniŋ öz qalauy bar ǧoi.
Er adam kögildir tüsti maida tabaqşalardan tūratyn äp-ädemi liustrany sūlu kelinşekke körsetip:
– Meniŋşe, jaman emes, – dedi. Äieli jūlyp alǧandai:
– Joq, tym arzanqoldy, bar-joǧy seksen somdyq qoi. Odan da anau tört jüz otyz somdyǧyn qarasaŋşy, – dep saliqaly süiriktei sausaǧymen töbede baǧasyn badyraityp jazyp qoiǧan şamdy nūsqady.
“Jaqsyny körmek üşin” dedim be, qūny men sekildilerdiŋ basyn ainaldyratyn şamǧa qaradym. Abajadai qomaqty, tolyp jatqan domalaq salpynşaqtary bar liustra eken. “Myna sūludyŋ talǧamy şamaly eken, men bolsam mūndai dombazdai salǧan şamdy almas edim”, – dep oiladym. Oiladym da özimnen-özim külkim keldi. Bir mysyq biikte iluli tūrǧan etti alyp jei almai: “Tüh, myna ettiŋ sasyǧyn-ai!” – depti ǧoi. Meniŋ de mysyq sekildi köŋilimdi jūbatqan jeleuime külkim kep edi.
Būiyrmaityn qymbat şamdarǧa bosqa köz tigip uaqyt ozdyrmai öz jūmysymdy bitirmekşi bolyp, basqa jaqqa būryldym. Taǧy biraz taŋdap, aqyry beti tömen qarai iilgen, üş tostaqty qyzǧylt tüsti liustraǧa toqtaldym. Baqytjan: “Qyzyl, sary tüsti şam üige jaryqpen qosa, jylu berip tūrǧandai jaǧymdy äser etedi”, – dep edi. Chek jazǧyzyp, kassaǧa on jeti som seksen eki tiyndy tölep, iştei bir maqtanyş sezimmen satuşyǧa chekti ūsyndym. Köpten beri büitip būiym almaǧandyqtan bügin soǧan qolym jetip, riza bolyp tūrǧan jaiym bar. Kök halatty satuşy qyz qorapty aşyp, aqauy joq pa dep şamdy tekserip jatyr edi:
– Bezobrazie! Oŋdy zat jasaudy qaşan üirenedi ekenbiz? Vse by tiap-liap. Osyny da alady. Üiine aparyp mülik körip iledi, – dep şala bülinip tūrǧan kim desem, özim sūlulyǧyna tamsanǧan kelinşek eken. Ä degende neni, kimdi aityp tūrǧanyn ūqpadym. Söitsem, ol meni de, alǧan zatymdy da kemsitip tūr. “Alty alasy, bes beresi joq, tanymaityn, kim ekenin bilmeitin qaimana adamǧa soqtyqqany nesi? Tym bolmasa, aiaǧyn basyp ketsem bir jön, özimen-özi jürgen mende ne aqysy bar? İt jaqsyny da, jamandy da qabady degen osy eken-au”, – dep meniŋ de qanym qyza bastady. Ündemei-aq qoiuyma bolar edi, biraq myna kesirli kerbezdiŋ sadaqasyna şalynǧym kelmedi. Namys alǧa şyqty.
– Adal eŋbegiŋe alǧan zat äri ädemi, äri ystyq. Eldiŋ bäriniŋ birdei näzik talǧamyna qalyŋ qalta sai kele bermeidi, – dedim jaibaraqat söileuge tyrysyp.
– Mynau meni kekep tūrǧannan sau ma? – dep tanauy qusyrylyp, közderi şatynap ketti.
– Qūdai saqtasyn! Tört jüz otyz somdyq siz jaqqa qarauǧa bata almaimyn, – dep qoiyp qaldym, “ia bel keter, ia belbeu keter” degen täuekelmen.
– Cht-cht-o-o! – dep tūtyǧyp qaldy. Sol kezde küieui meni ala közben atyp, äielin bileginen ūstap, jetelei jöneldi. Ketip bara jatyp “nechego sviazyvatsia so vsiakimi” degenin estidim.
Satuşy qyz meniŋ zatymdy orap, jippen bailap tūryp:
– Jaŋaǧy äiel aşuǧa bulyǧyp, beti teŋbildenip ketti, – dedi.
– Ol da ekiqabat şyǧar, – dedim.
Satuşy qyz meniŋ tarǧaqtyŋ jūmyrtqasyndai sekpil-sekpil betime qarap külip jiberdi. Özim qosyla küldim.
...Baǧana dükenge trolleibuspen kelip edim, endi qolymda qorap bolǧandyqtan äri özime myrzalyq jasap üige taksimen qaittym. Älgi ūsqynsyz sūlumen aradaǧy qaqtyǧys bügingi köŋil küiimdi būza qoimady. Ötkinşi ömirdiŋ bolymsyz bir körinisindei artta qala berdi. Tipti jūbaiyma da aitqam joq. Söz köbeitip qoŋyrsytyp, jaǧymsyz äŋgimeni üige tasyǧym kelmedi.
Iýsup töbeni liustra iluge daiyndap qoiǧan eken. Kez kelgen isti tyŋǧylyqty tyndyratyn qoly epti jigit şamdy qūrastyryp tap-tūinaqtai etip ilip berdi. Baqytjan ekeumiz oiynşyqqa quanǧan jas baladai älsin-älsin töbege qarap yrjiiamyz kelip... Qarapaiym jalǧyz liustra üiimizdi jainatyp jıbergendei körindi. Endi ymyrt üiirilip, qaraŋǧy tüsuin asyǧa küttik. Liustrany jaryqta jaqqan – bir basqa, qaraŋǧyda körgen mülde bölek körinis qoi. Bizdiŋ taǧatsyz köŋilimizden uaqyt ötpei qoiǧan sekildi. Alaida Qūdai jaratqan jaratylys zaŋdylyqtary öz qozǧalysyn, öziniŋ erejesin eş būzbaidy. Qanşa asyǧyp, şydamsyzdyq tanytsaq ta, qaraŋǧylyq būljymaityn uaqytynda şymyldyǧyn tüsirdi. Şamdy jaqtyq. Kündizgi quanyşymyz eselenip, köŋildiŋ kök döneni şaryqtap ketkendei. Biz mūnymen toqtamadyq, aulaǧa şyǧyp liustrany syrttan qalai körinetinin tamaşalamaq boldyq. Päterimiz birinşi qabatta edi. Dalaǧa şyǧyp perdesi aşyq terezege köz tiktik.
– Keremet! – deidi Baqytjan.
– Tamaşa! – deimin men.
– Jaryq aulanyŋ ortasyna deiin jetip tūr.
– Tamdaǧy kilem qūlpyryp ketipti.
– Qyzǧylt tüstisin alǧanyŋ qandai jaqsy bolǧan!
– Ärine, ädemi körinerin bildim ǧoi.
Eger syrtymyzdan bireu bizdiŋ sözderimizdi estip, nege lepirip tūrǧanymyzdy bilse, külkiden ezui eki jaqqa jaiylar edi nemese: “Myna baiqūstar bolymsyz düniege sonşa quanǧany nesi?” – dep mysqyldauy mümkin. Ne dese de özderi bilsin! Būl – bizdiŋ quanyşymyz, tek ekeumizge tiesili. Şaŋyraq köterip üi bolyp, ömir sürgeli beri birlikte alǧan alǧaşqy mülkimiz. Jai būiym emes, jaryq beretin şyraq. Dauystap aitpasaq ta ekeumiz de iştei: “Jaryǧymyz jarqyrai berse eken!” – dep tilek tilegenimiz anyq.
Keiin jyldar öte kele liustralardyŋ saltanatty sändisine de, şeteldik qymbattaryna da qolymyz jetti. Biraq sonau bir būldyrap artta qalǧan kezdegi üş tostaqty qyzǧylt liustraǧa quanǧandai quanǧan emespiz...
Zeinep AHMETOVA
