Men ol kisini 2007 jyldyń kúzinde kórdim.
Almatydaǵy Abaı atyndaǵy opera jáne balet teatrynda kúıshilik dástúr ókilderiniń túgeli bas qosqan «Máńgilik saryn» atty kúı keshi ótkizildi. Men sol keshti tamashalaýǵa bardym. Konert zalynyń kire berisinde Talasbek aǵamyz tur eken. Ol kisini syrtynan jaqsy bilem, júgirip baryp sálem berdim. Qabaǵy qatýly, áldebir nársege renjip turǵany baıqalady. Bizdiń qoǵamda shynaıy ónerpazdyń baǵasyn berýde «bıografııasy kelse de, geografııasy kelmeıdi» degen jaman ádet qalyptasqan. Árıne, ónerden syrt ortanyń adamyna bul kúndelikti ómirde kezdesetin qaıshylyqtyń bir túri ispetti kóringenimen, Talasbekteı tutas bir kúıshilik dástúrdiń ókiline aýyr tıgeni kórinip tur. Bul jolǵy óner kórsetetin kúıshilerdiń tizimine Talasbek aǵamyz engizilmepti. Mine, bul meniń Talasbek aǵamen alǵash júzdesýim edi.
Ýaqyt zymyrap ótip jatty. 2009 jyly Chaıkovskıı atyndaǵy Almaty mýzykalyq kolledjin támámdap, kyrkúıek aıynda Astanadaǵy Qazaq ulttyq óner ýnıversıtetine (burynǵy mýzyka akademııasy) kúıshi Janǵalı Júzbaıdyń synybyna oqýǵa tústim. Súgirdiń kúılerin Qarataý kúıshilik mektebiniń tikeleı murageri Janǵalı aǵadan úırenýdiń sáti tústi.
Bir qyzyǵy, oqý baǵdarlamasynda bolmaǵandyqtan ba, kolledjde oqyǵan 4 jyl ishinde tarıh tuńǵıyǵynan tamyr tartqan Baıjigit kúılerinen birde-bir kúı úıretpepti de, úırenbeppin. Sóıtip júrgende belgili kúıshi, ustazym Murat Ábýǵazynyń muryndyq bolýymen 2010 jyldyń qazan aıynda Óskemen qalasynda Shyǵys Qazaqstan kúıleriniń I Respýblıkalyq konkýrsy ótkizildi. Konkýrsqa qatysýshy kúıshilerge arnalǵan baǵdarlamaǵa Baıjigittiń «Bóken jarǵaǵynan» bastap birneshe kúıi engizilipti.
Talas aǵanyń oryndaýyndaǵy kúılerdi buryn úntaspadan tyńdaǵanymyz bolmasa, qoldan kórip úırenýdiń qısyny kelmeı júrgen.
Bul kúılerdi alǵash notaǵa túsirgen — kúıshi Murat Ábýǵazy aǵamyz bolatyn. Túsinbegen jerimdi osy kisiden suraıyn dep habarlasyp em:
— Ardabı, Baıjigittiń búkil kúılerin tiriltken Talasbek aǵalaryń qastaryńa bardy ǵoı, óz qolynan úırenbeısińder me? — dedi.
Qudaı qoldap, sol jyly, ıaǵnı 2010 jyldyń mamyr aıynda Talasbek aǵamyz otbasymen Astanaǵa kóship kelgen edi. Osy oraıly sátti qoldan jibermeıin degen oımen Talasbek aǵaǵa habarlasyp, kúı úırengim keletinin aıttym.
— Úıge kel, — dedi.
Úıine bardym. Tákeń asa jyly júzben qarsy aldy. Aman-saýlyqtan soń, jumys bólmesine kirip jaıǵastyq.
Tórdegi tereze jaqtaǵy jumys ústeliniń ústinde jazylǵan birneshe qaǵazdar men kitaptar tur. Kitap sóresiniń qarsy aldyndaǵy jalǵyz kisilik tósektiń ústinde qashaǵan pernesi («sı» men «do» dybysynyń arasynda) baılanǵan qyzyl dombyrasy tur.
— Dombyrańdy al, qaı kúıdi úırengiń keledi? Qane, tartshy, — dedi.
«Bóken jarǵaqty» óz úırengenim boıynsha tartyp berdim.
— Jaqsy. Biraq, mynaý bir-eki jeri bylaı shertiledi, — dep kúıdiń basyn tunshyqtyra bastap, saǵaǵa qaraı asa zarly áýendi óksitip, tegeýrindi shertisimen qashaǵan perneni boılatyp kósilte jónelgende, júıkem shymyrlap, kókiregime óksik tyǵylyp, kózime jas baılandy. Bir jaǵynan ózimniń kele sala qalyptasqan kúıshilerdeı, Tákeńniń aldynda tartqan «Bóken jarǵaǵyma» qysylyp ta otyrmyn.
Estip úırengen men kózben kórgenniń aıyrmashylyǵy jer men kókteı ǵoı.
Qurmetti oqyrman, Talasbek aǵamyz jetkizgen Baıjigit kúılerindegi eskiden kele jatqan ádis-amaldardyń nota júıesine túse bermeıtinin aıta ketýimiz kerek.
Jalpy, kúı men nota arasyndaǵy qarym-qatynasty qysqasha aıta keteıin. Qarapaıym tilmen aıtsam, máselen, sýret ónerinde «jaı syzba» degen bolady. Adamnyń tutas tulǵasyn syzbaqshy boldyńyz deıik, áýeli adamnyń basy (dóńgelek formada), deneniń moıynnan bastap belge deıingi bóligi (bir tik syzyqpen), al eki qol, eki aıaǵy (jeke-jeke syzyqpen) ǵana beınelenedi. Kúıdi notaǵa jazǵanda, osy «jaı syzba» sııaqty qańqasy ǵana beınelenedi de, kúıdegi eń kerekti degen dybystyq boıaýlar, ádis-tásilder qalyp qoıady.
Qazirgi ónerde izdenip júrgen jas býyn nege erterekte notaǵa jazylǵan án-kúılerdi moıyndaǵylary kelmeıdi (mysaly, Zataevıch notaǵa túsirgen qazaqtyń halyq ánderi)? Nota men ánniń túpnusqasyn salystyrǵanda, aıyrmashylyq úlken. Onyń sebebi, Zataevıchtiń basqa ulttyń ókili ekendiginen buryn, notaǵa ánniń nemese kúıdiń eń qajetti ıirimderiniń dál túse bermeıtindiginde. Al jaı adam túgili, ónerde júrgenderdiń kóbi olaı túsinbeıdi. Óziniń jazǵan notasyn túpnusqa úntaspadan joǵary qoıady.
Osy aıyrmashylyqqa Tákeńniń qolynan kúı úırengende taǵy da kýá boldym.
Osy otyrysta 5-6 kúı tartyldy. Baıjigittiń kóp taraýly «Aǵash at» kúıiniń eń sońǵy taraýy «Marshty» tartyp bolǵan Tákeń «mine, osylaı», — dedi.
Konkýrstyń ýaqyty taıaǵansha aptasyna úsh-tórt márte baryp, «Bóken jarǵaqty» úırenip turdym. Meniń qulshynysyma bastapqy kúnderdegideı emes, Talas aǵanyń peıili de arta tústi. Kúıdegi ár pernede dybysty saýyp alý (eki perneniń arasynda syrǵytyp, terbep alatyn ádis) ádisi men qashaǵan perneni qalaı basý kerektigin shuqshııa, bar yqylasymen úırete bastady.
Dál osy jerde adamnyń peıili, rızalyǵy týraly basymnan ótken bir qysqa ǵana jaǵdaıdy aıta keteıin. Mektepti jańa bitirip, arman arqalap Qazaq eline kelýdi ańsap júrgen kezim. Bir kúni Qazaqstanǵa shyǵýǵa qujattar tolyq daıyn bolyp, jón-josyq boıynsha aýyl aqsaqaldarynan bata alyp, jolǵa shyǵýǵa bir sháýgim sháı berdik. Úı toly aýyldyń aýzy dýaly aqsaqaldary arǵy-bergini qozǵap, ortany qyzdyryp otyr. Bir ýaqytta aldyǵa úlken tabaq kelip, bata suraldy. Jınalǵan aqsaqaldardyń ishindegi jasy eń úlkeni (esimi, umytpasam, Sylamǵazy) bata berip jatyp, maǵan qarap:
— Balam, bilim-ǵylym, óner izdep bara jatyrsyń, er-azamat úıden qyryq adym attaǵan soń músápir degen bar. Myna sózimdi jadyńda berik saqta. Barǵan jerińde kimnen, qandaı óner-bilim úırenbes buryn, eń birinshi sol pendeniń nıetin alýyń kerek, ustazdyń nıetin almaı turyp, saǵan eshqandaı bilim-óner darymaıdy, — dep bet sıpady.
Mine, áli kúnge deıin sol kisiniń shynaıy batasy, ataly sózi jadymda.
Talas aǵaǵa kúı úırenýge barǵan saıyn ózin jastaıynan baýyryna basyp, kúıge baýlyǵan tikeleı ustazy, naǵashy atasy Júnisbaı Stambaevtyń kúıshiligine tamsana:
— Osy «Bóken jarǵaqtyń» saǵaǵa túsetin jerin atam tartqanda asa qaıǵyly, kúńirentip tartýshy edi. Men áli kúnge deıin atamnyń sol dybystaryn ala almaı júrmin, — dep ustazyna degen sheksiz qurmetin bildiretin.
Óskemendegi konkýrsta shyǵys óńiriniń arydan qazirge deıingi halyq kompozıtorlarynyń shyǵarmalary tolyǵymen qamtylypty. Solardyń ishinde qazirgi Shyńjań jerine, tipti, kúlli qazaqqa tanymal Áshim Dúńshiulynyń «Keńes» kúıi de sahnada oryndaldy. Men bul kúıdi Áshimniń kózin kórip, qolynan úırengen Shyńjań ólkesi Ile qazaq avtonomııaly oblysynyń ortalyǵy Qulja qalasynda turatyn 90-nan asqan abyz kúıshi Kamal Maqaıulynyń óz qolynan úırengem. Talasbek aǵadan kúı úırenip júrgen kúnderdiń birinde osy kúıdi tartyp berdim. Ol kisi kúrsinip, biraz únsiz otyrdy da:
— Ne degen súıekti, ne degen asqaq kúı edi, oı, Alla! Osy ýaqytqa deıin nege estimegenbiz, buny sen qaıdan úırendiń? – dep surady.
— Kamal Maqaı degen kisiden.
— Ol kisi qazir tiri me?
— Iá, Shyńjań ólkesi, Ile qazaq avtonomııaly oblysynyń ortalyǵy Qulja qalasynda turady.
— E, e, Ile boıynyń kúıshisi de, ordaly kúıshi eken, jaryqtyq, — dep úlken iltıpat bildirdi.
Shyǵystaǵy sol konkýrsta Talas aǵa qazylar alqasynyń múshesi bolýmen birge, jınalǵan jas ónerpazdarǵa sheberlik dáris berdi. Osy ortadan keıin bizdiń aramyzda shynaıy ustaz ben shákirttik qarym-qatynas bastaldy. Ár apta saıyn birneshe ret baryp úırenip turdym.
Qurmetti oqyrman, esterińizde bolsa, Talas aǵanyń 1989 jyly «Juldyz» jýrnalynyń №5 sanynda «Dombyraǵa til bitse» degen maqalasy jarııalanǵan. Dombyra moınyndaǵy umyt bolǵan pernelerdiń qazaqsha ataýlary jáne olardyń dybys shyǵarý ádisteri sonda aıqyn jazylǵan. Osy maqalada aıtylǵan kúı tartý óneriniń baıyrǵy úlgilerin Talas aǵanyń qolynan kórip, kóp qaıtalap, sol qol perne basatyn saýsaqtarymdy zorǵa qalyptastyra bastadym. Talas aǵamyz kózin kórgen dalalyq dástúrdiń ókilderi, qazirgi dombyra úırený baǵdarlamasyna jat kórinetin, baıyrǵy qazaqy dybystardy netken sheberlikpen alady deseńizshi.
«Bóken jarǵaqtan» keıin estigen adamǵa jeńil, biraq, shyn máninde zer salyp úırengen adamǵa asa qıyn perne basý ádisimen tartylatyn áıgili «Aǵash attyń» tórt taraýyn úırendim. Osy «Aǵash at» kúıiniń birinshi taraýynda bir qaǵyspen 3 notany, ıaǵnı, 3 dybysty qatar alatyn ádis kezdesedi. Ásirelep aıtty demeńiz, alǵash úırene bastaǵanymda saýsaǵym synyp qala jazdady. Biraq, Tákeń tartqanda qazaqy mánerdi boıyna ábden sińirgen saýsaqtary ár perne saıyn dóńgelenip otyrýshy edi. Kúıshi-dombyrashylar biledi, Talasbek aǵamyzdyń jetkizýindegi Táttimbettiń «Molqara» degen kúıi bar. Osy kúı oryndala bastaǵanda astyńǵy ishek «mı», «fa», «sol» dybystary arqyly júretin tamasha býyny bar. Osy jerde tyńdaýshynyń yndynyn qurtyp, áttegen-aı degizetin bir tylym dybys estiledi. Men ol dybysty Talasbek aǵanyń qolynan kórgenime deıingi dombyrashylardan astyńǵy «mı» men «fa» dybysynyń ortasyndaǵy qashaǵan perneni alý ádisi arqyly tartylatynyn kórdim. Sol ádisti men de durys dep júrgem. Al shyntýaıtynda, Talasbek aǵa ol dybysty «mı» men«fa» dybysynyń ortasyndaǵy qashaǵan perneden emes, «fa» men «fa dıez» dybysynyń arasyndaǵy qashaǵan perneden alady eken. Árıne bul dybysty estý túısigi barynsha damyǵan, zerdeli mýzykant qana estı alady.
Arada tabany kúrekteı tórt jyl ótti. Birde mynadaı bir oqıǵa boldy. 2014 jyly qańtar aıynyń ishinde túngi saǵat bir shamasynda Talasbek aǵa qalta telefonyma qońyraý shaldy. Birdeńeden sekem alǵandaı, daýsy shıraq:
— Ardabı, halderiń qalaı? Men saǵan bir qyzyq aıtaıyn, bir nárseniń sheshimin taptym. 2010 jyly sen maǵan Áshimniń «Keńes» degen kúıin shertip berip ediń ǵoı. Shynymdy aıtaıyn, sol kúı jatsam da, tursam da qulaǵymnan ketpeı, shertiledi de turady. Men kúı tanıtyn qazaqpyn. Árýaqtar sezdirdi me, bilmeımin, Áshimniń bul kúıi sender aıtqandaı aýyldaǵy shal men kempirdiń jaı-kúıinen týǵan joq. Bul kúıde aýyr ókinish, úlken kúreskerlik rýh bar. Meniń sanamda jelbirep turǵan týdyń kórinisi elestedi. Mine, Áshim sol óńirdegi qazaqtyń basynan ótken zar-zamandy kórgen adam. Sondyqtan «Keńes» kúıi halqynyń kúreske toly ómirinen týyndaǵan, – dep nyq senimmen aıtty.
«Keńestiń» shyǵý tarıhy basqa mazmunda bala kúnimizden jadymyzǵa jattalyp qalǵandyqtan, Talas aǵanyń bul áńgimesine, kúı júregine jetip, býynyna bekigen soń, óner adamyna tán asqaq sezimmen áserlenip aıtqan shyǵar dep sonshalyqty mán bermedim.
Biraz ýaqyttan keıin Talas aǵanyń aıtqany jaı ǵana boljam emes, kerisinshe, tirisiniń tilegi, ólisiniń arýaǵy bar sol jaqtaǵy (Qytaıdaǵy) qulan óristi qazaqtyń ómiri men óneriniń basynan keshirgen shynaıy tarıhy ekendigine kózim jetti. Jaı ǵana kóz jetkizbedim, naqtyly dálelimen kóz jetkizdim.
Astanada «Qazaq radıosynda» jumys isteımin. Qazaqtyń baıtaq dalasyndaǵy kúıshilik mekteptermen qosa, bala jastan kókiregimizge quıyp ósken Shyńjań jerindegi kúıshilik ónerdi de tyńdarman qaýymǵa tanystyrsaq degen maqsatpen Beısenbi, Qaıraqbaı, Áshimderdiń kúılerin qazaq radıosynyń efırinen berip turdyq.
2014 jyly naýryz aıynyń aıaǵy bolatyn, bir kisi qalta telefonyma qońyraý shalyp:
— Siz Ardabısiz be? Men sizdiń tartqan kúılerińiz ben habarlaryńyzdy radıodan tyńdap, habarlasyp turmyn. Esimim – Elshat. Siz meniń Áshim atamnyń kúılerin tarttyńyz, estip qatty qýandym. Keler aptanyń senbi kúni daıyn bolyńyz, bizdiń úıge kelesiz, qalǵan áńgimeni sol kezde aıtamyz, — dep qysqa qaıyrdy.
Ýaǵdalasqan kúni Elshat aǵanyń úıine bardym. Tanysa kele, ol kisiniń Áshim kúıshiniń nemere inisi ekenin bildik. Iaǵnı, Áshimniń ákesi Dúńshi Tyńshy degen kisimen bir týysady. Dúńshiden — Áshim, Áýelqan, Bákir degen úsh ul, bir qyz taraǵan. Tyńshydan – Bojyqan týady. Bojyqannan – Jamalqan, Qambarqan, Myrzaqan, Orazqan taraıdy. Meni úıine shaqyryp otyrǵan kisi Myrzaqannyń balasy Elshat eken. Osy Elshattyń ákesi Myrzaqan Ile aımaǵynyń Kúnes aýdanynda 1919 jyly dúnıege kelip, 1940 jyldarǵa qaraı úsh aımaq áskeriniń sapynda bolyp, áıgili Shyǵys Túrkistan respýblıkasynyń qurylǵanyn jáne kúıregenin óz kózimen kórgenderdiń biri. 1955 jyly Elshattyń 1 jasynda Myrzaqandar otbasy keńes jerine qonys aýdarypty. Elshat aǵamyz áńgime ústinde ákesi Myrzaqannyń úsh aımaq tóńkerisine qatysqanyn dáleldeıtin Shyǵys Túrkistan úkimetiniń móri basylǵan túpnusqa kýálikterimen qosa, 1955 jyly ala kelgen atasy Áshim kúıshiniń fotolaryn (08.04.1954 dombyra ustap túsken fotosýret), 1953 jyly 27 qazanda jaryq kórgen Áshimdi arnaıy tanystyrǵan Shyńjań gazetiniń túpnusqasyn qolyma ustatqanda, «Talasbek aǵanyń qulaǵyna arýaq sybyrlady ma?» — degen aýyr oıǵa qaldym. Osy ýaqytqa deıin Áshim kúıleri el arasyndaǵy toı-tomalaq, aýyldyń alty aýyzy bas qosqan jıyndarda shyǵarylǵan degen pikirdiń múldem jańsaq ekenin tolyq túsindim. Jaratýshy meniń osy aqıqatqa kóz jetkizetinimdi aldyn-ala sezdirip, Talasbek aǵaǵa aıan bergen sııaqty. Ol kisi dál taýyp aıtqan eken.
Sebebin qarańyz, Dúńshiniń balasy Áshim 1896 jyly týyp, 1962 jyly dúnıeden ótti. Al Tyńshynyń nemeresi úsh aımaq tóńkerisine qatysqan Myrzaqan 1919 jyly týyp, 1955 jyly keńes jerine ketken. Ketkende de belgili sebeppen ketken, árıne. Sonda Myrzaqan 40-50 jyldary qolyna qarý alyp, aldyńǵy shepte bolǵan bolsa, sol tusta Áshim de qolyna dombyrasyn alyp, azattyq úshin qan tókken asyl erlerdiń armanyn kúımen kúńirentip jyrlady. Mysaly, Áshimniń sol zulmat jyldarda ómir súrgen ardager aqyn «Tańjaryqqa arnaý» kúıi, «Núsipqan polkovnıkke arnaý» kúıi, «Boztorǵaıdyń shyryly», bir oqıǵanyń tóńireginde týǵan jeti taraýdan turatyn áıgili «Keńes» kúıleriniń bári-bári de sol kezeńdegi halyqtyń kóz jasynan, kúreskerlik rýhynan týǵan eken. Áshim kúıshiniń áýletine qatysty osy derekterdi qolyma alǵanda qaıran qaldym. Sonymen dereý Talasbek aǵaǵa baryp, mán-jaıdy aıtqanymda:
— Men saǵan aıttym ǵoı, sender aıtyp júrgen kúılerdiń tarıhy basqa da, aıtar oıy múldem basqa. Mysalǵa, Áshimniń «Keńesin» tartshy, — dedi. Kúıdi bastap tarta berip em, árbir býynyndaǵy aıtylar oıdy bylaı taldaı bastady:
— Maqtanǵanym emes, men ózim kúıshi-dombyrashy bolǵannan keıin, bir nárseniń sońyna tússem, qaıtken kúnde de sol nárseniń sheshimin adaspaı tabam. «Keńes» degen kúı qazaqta keń taraǵan. Tipti, keńes zamanynda «Keńes» degen kúıler bolǵan. Ol kúıler sol keńes zamanyna arnalǵan bolýy kerek. Sol sııaqty Ýálı aǵamyz ákelgen kúılerdiń biri – Beısenbiniń «Keńes» kúıi tamasha, adamǵa juǵymdy kúı. Biraq, osy Beısenbi men Áshimniń «Keńesiniń» arasynda eleýli aıyrmashylyq bar. Óıtkeni, ekeýiniń beıneleý nysanasy eki bólek. Beısenbiniń «Keńesi» Altaıdaǵy bılerdiń keńesinde, anyǵyraq aıtsaq, tórt bıdiń keńesinde tartylǵan kúı deıdi. Beısenbiniń zamanynda Altaıdaǵy el úlken tarıhqa aralasa qoımaǵan, mamyrajaı tirshilikte otyrǵan. El ishi tynysh, azattyq kúres bastalmaǵan kez. Sondyqtan bul kezdegi «Keńes» kúıleri el ishindegi kúndelikti bolyp otyratyn jer daýy, jesir daýy sııaqty máselelerdi beıneleıdi. Al myna Áshimniń «Keńes» kúıi tulǵasy óte bıik. Ózim kúıshi retinde aıtaıyn, jalpy, ónerde kóp nárseni beıneleý óte qıyn. Ádebıetten mysal keltireıin, shyn sýretker beıneleýdiń tásilin tabady. Mopassan degen franýzdyń ataqty jazýshysy bar, sol ádebıette bir tańǵajaıyp tásil tapqan. Tabıǵat kórinisterin beıneleý arqyly adamdy ájýalaıdy. Bylaı qaraǵanda, múmkin emes nárse sııaqty, biraq, shyn máninde aıtar oıyn dál beıneleıdi. Sol sııaqty Áshim — kúı óneriniń shyn sýretkeri. Men osy kúıdi alǵash senen estigennen bastap, bir dertke shaldyqtym. Iaǵnı, mýzykada adam aıtsa nanǵysyz mynadaı bir qyzyq jaǵdaı bolady. Aıtar oıy aryda jatqan, estetıkalyq máni joǵary bir áýender bolady. Sol áýen adamnyń sanasyna kirip alsa, shyqpaı qoıady. Ol, tipti, sol adammen kórge birge kiredi. Árıne, kúımen aýyrasyń, Táttimbettiń «Kókeıkestisi» de aılar boıy meniń basymda júrdi. Sóıtip júrip úırendim. Qolyńa kúı kóshkennen keıin, ýaqyt óte kele, sanadan umytyla bastaıdy. Biraq, qolyńda turady, qoldyń óziniń sanasy bar, uıyqtap jatyp ta dombyrany tartyp bere alasyń. Men myna Áshimniń «Keńesin» tyńdaǵaly beri, kúndiz-túni basymda shertiledi de turady. Sonda arýaqtar osynyń jumbaǵyn sen ǵana sheshe alasyń dep turǵandaı bolady. Sonymen tyńdaı-tyńdaı, aqyry, sanamda jelbirep turǵan týdyń sýreti shyqty. Sodan baryp túsinip jettim. Bul eshqandaıda aýyldaǵy kempir-shaldyń jaı-kúıi emes, Áshim Táttimbetti tyńdady ma, bilmeımin, Áshimniń «Keńesiniń» basy men Táttimbettiń «Bylqyldaǵynyń» basy uqsaıdy. Ekeýiniń áýeni bir, yrǵaǵy basqa. Ony nege aıtyp otyrmyn. Táttimbettiń «Bylqyldaǵyndaǵy» bastapqy áýen ol salıqalylyqty, kóshelilikti beıneleıdi. Kúı Qunanbaıdyń sheshesi Zereniń kemeńger tulǵasyna arnalǵan. Al Áshimniń «Keńesindegi» aıtar oı basqa. Áshimniń kúılerindegi beıneleý ádisteri qyrǵyzdyń jyrlarynda, Irannyń mýzykasynda kezdesetin beıneleýdiń asa qıyn tásili sanalady. Iaǵnı, kúreskerlikke toly rýhty, jelbirep turǵan týdy beıneleıdi. Al qazaq kúılerinde adamnyń ókinishin beıneleý asa qıyn. Áshim óz kúılerinde adamnyń ókinishin shertip kele jatyp, aýyr kidiris, dybysty sozyp alý tásili arqyly sheber beınelep otyr. Bul tásil qyrǵyzdyń «Nasıhat» degen jyrlarynda, Ázirbaıjan men Irannyń erlik shejiresin jyrlaıtyn «Myrza gúseıin» degen uly kúıi bar, sonda osyndaı tásil paıdalanylǵan. Sondyqtan Áshimniń «Keńes» kúıiniń aıtar oıy ózi týǵan ólkedegi halyqtyń erlik tarıhynan syr shertedi.
Bizdiń qazirgi mýzykataný salasynyń eń olqy jeri, kúı tek osy Qazaqstan jerinde ǵana paıda bolyp, basqa jerde bolmaǵan sııaqty syńarjaq túsinikpen qaraıdy. Al ana jaqta (Qytaıda) úlken el bar ekenin moıyndaǵysy kelmeıdi. Bizdiń mýzyka zertteý ǵylymy, menińshe, burylyp, sol jaqqa baryp, arnaıy zertteýler júrgizý kerek. Arǵy bet, bergi bet degendi qoıý kerek. Tek shartty shekara ǵana bar, ónerde shek-shekara bolmaıdy, — dep «Keńesti» shertip bolǵanymsha, árbir býynynyń aıtar oıyna toqtalyp, taldap berdi.
Talasbek aǵamyzdyń kemeńger tulǵasy, ustazdyq ulaǵaty tek maǵan ǵana emes, týyp-ósken ólkemniń óneriniń ishine búkken syryn osylaı ashyp berdi. Sondaı-aq, sol kómýli jatqan ónerge qyzmet etýime shynaıy jol siltedi.
2013 jyldyń basynda alashtyń ardaqty uly, marqum Ábish Kekilbaıulynan óziniń balalyq shaǵy ótken ólkedegi kúı óneri týraly suhbat alǵanymda:
— Án baıqus ne kórmedi, byt-shyt qylyp teksin ózgertti, ánge istemegen qııanat qalmady. Al kúıge asa qatty qııanat jasaı almady. Sebebi, qaı zamanda da kúıdiń ishine boılap kirer túsinik, rýh kóp adamnyń qolynan kele bermedi de, kele bermeıdi. Myqtaǵanda, aty men tarıhyn ǵana ózgerte aldy. Al zerdesi bar bolashaq jas urpaq qııanatqa ushyraǵan kúılerdiń saryn-sazynan, tolyq tartylǵan faktýrasynan aty men tarıhyn túgendep alady. Qaı ǵasyrda bolmasyn qazaqta sóz aralaspaǵan, bylshyl aralaspaǵan saf murasy, ol — kúı der edim, — dep edi.
Ábish aǵamyz aıtqandaı, tarıhy men taqyryby ózgeriske ushyraǵan Áshim kúıleriniń shynaıy kelbetin túgendeý búgingi bizderge mindet.
Qurmetti oqyrman, Talasbek aǵamen ózim kýá bolǵan jáne bir oqıǵany aıta keteıin.
Birde Talasbek aǵa ustazy Júnisbaıdy taǵy eske aldy.
— Atam bir otyrǵanda 70-80 kúıdi tartyp shyǵýshy edi. Birazyn úırenip qaldym. Jas boldyq. Ol zamanda jazyp alatyn dybys alǵysh ta tapshy. Amal qansha, kóp kúıler atammen birge ketti, – dep ókindi.
Atasynyń arýaǵy amanattady ma, Talasbek aǵamyz Ketbuǵanyń «Qaraala beldik moıynda, saýǵa Shyńǵys saýǵa», Táttimbettiń «Alshaǵyr-Shaǵan» sııaqty árqaısysy qazaqtyń tarıhynan syr shertken kúılerdi qaıta tiriltti. Sondaı kúılerdiń biri — Baıjigittiń «Kerbalaq» degen kúıi. 2013 jyldyń tamyz aıy bolatyn, Talasbek aǵa habarlasyp:
— Ardabı, túsimde atam maǵan Baıjigittiń «Kerbalaq» degen kúıin úıretti, sol kúıdi sen tez úırenip alýyń kerek, – dedi.
Men eki márte baryp, tolyq úırenip aldym. Saryny Baıjigittiń «Kókbalaǵyna» jaqyndaý, ádemi kúı. Dál osy ýaqytta Han Abylaıdyń 300 jyldyǵy el bolyp toılanyp jatqan. Memlekettik syılyqtyń laýreaty, aqyn Nesipbek Aıtuly habarlasyp:
— Ardabı, Qytaıdyń Tarbaǵataı aımaǵynan Abylaıdyń tikeleı urpaǵy Bazarbek Ybyraıymuly degen aǵań keldi. Qazaq radıosynyń tikeleı tolqynynda han Abylaıǵa baılanysty suhbat bolady. Sen bizben birge baryp, Baıjigitten birer kúı oryndap ber, – dedi.
Sol suhbatta Talasbek aǵadan jańadan úırengen «Kerbalaqty» tartyp berdim. Tákeń estip, qýanyp qaldy.
Sol tarıhı sharanyń qarsańy bolatyn, bir kúni Tákeń meni shaqyryp alyp:
— Sen menen Baıjigittiń «Aǵash atynyń» tórt taraýyn úırendiń. Men, negizi, atamnan bul kúıdiń bes taraýyn úırengem. Sońǵy bir taraýyn qazir umytyp qaldym. 80-jyldary Almatydaǵy Yqylas atyndaǵy halyq mýzykalyq aspaptary murajaıynda jumys istep júrgenimde, kúıshi Abdýlhamıt Raıymbergenov «Aǵash attyń» bes taraýyn notaǵa túsirgen. Men sol notany aldyraıyn, sen umyt bolǵan bir taraýyn úırenip al, — dedi.
On kúndeı ýaqyt ótken soń, nota keldi. Endi myna qyzyqqa qarańyz, Talasbek aǵa maǵan «Kerbalaq» dep úıretken kúıi — biz izdegen «Aǵash attyń» besinshi taraýy bolyp shyqty. Talas aǵa tek atynan ǵana jańylǵan. Al kúıdiń tolyq faktýrasy notada aına-qatesiz tur. Talas aǵaǵa habarlasyp:
— Siz tek kúıdiń atynan ǵana jańylǵansyz, maǵan úıretken «Kerbalaǵyńyz» myna notada «Aǵash attyń» besinshi taraýy eken. Oı, Alla! Osy kúıdiń sizdiń túsińizge kirip, qaıta túlegenine qatty tańǵalyp otyrmyn, aǵa, – dedim.
— Iá, Ketbuǵanyń «Saýǵa», Táttimbettiń «Alshaǵyr-Shaǵany», osy sııaqty birneshe kúılerdi túnniń bir ýaǵynda shyrt uıqyda jatqanymda atam shertip úıretip jatady, shynymdy aıtsam, sonda shalbar kııýge de úlgermeı, dombyram men kishkene dıktofonǵa ázer jetem. Mine, osylaı tirildi bul kúıler. Osy kúıler qaıta oralǵanda qýanǵanymnan jylaǵan kúnderim boldy. Oǵan Zıra jeńgeń kýá. Ózim de tańǵalam, – dedi.
Qurmetti oqyrman, men muny nege aıtyp otyrmyn. Talasbek aǵanyń sózimen aıtsam, eseımegen kúıi qartaıǵan, «oqyǵam joqtar» tek ádebıettiń mańaıynda ǵana júrgen joq. Olar ónerdiń, naqtyraq aıtsaq, kúıshilik-ánshilik ónerdiń tóńireginde de jetip-artylady. Jas bolsam da talaı pysyqtardy kórdim. Talasbek aǵanyń tirshiliginde syılas dos, qımas shákirt bolyp, aǵalap-jaǵalap, óz paıdalaryna keregin alǵan soń nemese ala almaı, kózi ketken soń, «bul Talasbek bárin oıdan shyǵarǵan, ondaı kúı bolmaǵan», — degen arzan aýyz sózdi sapyryp, jer basyp júrgender qanshama. Al meniń aıtyp otyrǵandarym, «Alla taǵalanyń aq joly, Paıǵambardyń haq joly» demeı-aq qoıaıyn, shákirt bolǵan az-kem ýaqyttaǵy óz kózimmen kórip, ımandaı uıyǵan shyndyǵym.
Talasbek aǵamyzdyń el bile bermeıtin jáne bir qasıeti – dombyra jasaýdyń sheberi edi. Óz aýzynan estigenim, qazaqtyń jeztańdaı ánshileri keshegi Jánibek Kármenov, Mádenıet Eshekeevter Tákeń jasaǵan qalaq domyrany unatyp ustaǵan. Bala kúninde aýyldyń abyz qarttarynyń dombyrasynyń úni júreginde qalǵandyqtan shyǵar, qazaqy dybys izdep, kóbinde shyǵys pen Arqa óńirindegi eski úlgilerge negizdep, qalaq dombyralardy jasaǵan. Bizge belgili sheberlerdiń dombyralaryna uqsamaıtyn bir ereksheligi, Talasbek aǵa jasaǵan dombyrasynyń qaqpaǵyn shanaq jaǵynan japqan. Iaǵnı, dombyrasynyń aldyńǵy bet qaqpaǵy shanaq jaǵynan bastap oıyp (shaýyp), biteý kúıinde shyǵarylyp, bet qaqpaqtyń ornyna jabylatyn taqtaıshany shanaq jaǵynan jaýyp otyrǵan. Mine, osyndaı ádispen jasaǵan dombyrasy Almatydaǵy Yqylas atyndaǵy halyq mýzykalyq asaptary murajaıynyń qoryna alynyp, 2016 jyldyń 30 naýryz kúni «Kúıshi, jazýshy Talasbek Ásemqulovtyń dombyrasy — murajaı sahnasynda» degen taqyrypta úlken konerttik kesh negizinde saltanatty túrde murajaı qoryna tabys etilmekshi.
Osy oraıda Yqylas atyndaǵy halyq mýzykalyq asaptary murajaıynyń atqaryp jatqan ıgi jumystarynyń bir parasyn aıta ketýdi jón kórdik. Qazaqtyń rýhanı ómirine óshpes eńbek etken, Ózbekáli Jánibekovtiń bastamasymen 1981 jyly qurylǵan murajaı qory, Táýelsizdikke deıingi jyldarda kóptegen tarıhı qundy ulttyq aspaptarymyzben tolyqqany barshańyzǵa belgili. Al 2015 jyldyń sońyna qaraı murajaı basshylyǵynyń shynaıy janashyrlyǵymen qazaq óneriniń marqasqalary Sádýaqas Balmaǵambetov, Ýálı Bekenov, Dánesh Raqyshev, Jaqsylyq Myrqaev, Bazaraly Múptekeev sııaqty tulǵalardyń óz qolymen ustaǵan aspaptary murajaı qoryna alyndy. Talasbek Ásemqulovtyń dombyrasy da osy ıgi istiń arqasynda óz ornyn tapty.
«Izdelýshi árýaq qansha múbárák bolsa, Alla Taǵala onyń izdeýshisin de sondaı qudyretti etip jaratady» degendeı, Talasbek Ásemqulov jaratýshy syılaǵan qazaq rýhanııatynyń naǵyz joqtaýshysy edi. Bizdiń aıtyp otyrǵanymyz, Tákeńniń shynaıy kelbetiniń bir ǵana qyry. Al Tákeńniń shynaıy bolmysyn, bergeninen bereri kóp, áli jaryqqa shyqpaǵan (10 tomnan kóp) jazbalarynan bilemiz dep, zerdeli oqyrmannyń kútip júrgeni haq.
Ardabı MÁÝLETULY,
kúıshi-zertteýshi, "Almaty aqshamy"
