Kenesary ordasyndaǵy syıly adamdar men áskerbasylar qyzyl qynapty qylysh asynǵan. Endeshe, Kenesarynyń qyzyl qynapty qylysh ustaýy tarıhı shyndyqqa bir taban jaqyndaı túsetin sııaqty Keıingi jyldary «Qazaq ádebıeti» gazetinde Kenesary han týraly az jazylǵan joq.
«Han súıegin izdestirý» joryǵy aıasynda jarııalanǵan maqala-materıaldardy aıtpaǵannyń ózinde, han Keneniń myltyǵy men saýyty jóninde keleli áńgimeler qozǵalǵan-dy. Belgili aqyn Ulyqbek Esdáýlet Omby oblystyq ólketaný murajaıynan hannyń myltyǵyn kórgendigin tilge tıek etse, talantty ǵalym Kenjehan Matyjan Kenesary Qasymulynyń saýyty týraly áńgime aıtqan-dy. Saýyt bir kezderi Qazaqstan Respýblıkasynyń Ortalyq murajaıyna tapsyrylypty. Bir qyzyǵy – sol saýyt qazir joq. Ortalyq murajaı basshylyǵynyń aıtýy boıynsha, paıdalanýǵa jaramsyz bolǵandyqtan esepten shyǵarylǵan. Sodan ushty-kúıli joq. Joǵalǵan... Jaqynda Ortalyq murajaı dırektorynyń burynǵy orynbasary, qazirgi Qazaqstan Respýblıkasy Tuńǵysh Prezıdenti murajaıynyń dırektory Kenjehan Matyjan taǵy bir jaǵymdy jańalyq aıtty. Ortalyq murajaıǵa ótkizilgen Kenesary saýytynyń sýreti men tirkeý qujattaryn taýypty.
– Ortalyq murajaıda on saýyt bar, osy sýret arqyly ekspertıza jasap, Kenesarynyń saýytyn anyqtaýǵa bolady. Óıtkeni sol on saýyttyń bireýi handiki bolýy da ǵajap emes, – deıdi Kenjehan myrza. Han Keneniń myltyǵy men saýyty týraly áńgimelerdiń ushyǵy tarqaı bastaǵan soń, onyń qylyshy jóninde de sózder aıtyla bastady. Bireýler Máskeýdiń bir murajaıynan kóripti-mys. Qoıshy, áıteýir, jel sózder kóp bolyp, naqty áńgime joq bolǵandyqtan, bálen dep sóz qozǵaýǵa batylymyz bara bermegen. Taıaýda Almatyda turatyn Kenesarynyń shóbere qyzy Napýsa Kenesarınamen jolyǵyp, áńgimelestik. Sóz oraıynda:
– Kenesarynyń qylyshy bar eken, bilesiz be? – dep surap edim: – Iá, bilemin. Ońtústik Qazaqstan oblystyq ólketaný murajaıynda saqtaýly. Oǵan meniń ákem Ázimhan Kenesarın óz qolymen aparyp tapsyrǵan, – dedi Napýsa apamyz sózin nyqtap.
– Shynymen Kenesarynyń qylyshy ma? Anyq bilesiz be? – dedim senerimdi de, senbesimdi de bilmeı.
– Shynymen Kenesarynyń qylyshy. Oǵan eshqandaı kúmánińiz bolmasyn. Men ony anyq bilemin. Kepil bola alamyn, – degen soń Ońtústik Qazaqstan oblystyq ólketaný murajaıynyń dırektory Sara Álibaevaǵa telefon arqyly habarlastyq.
– Bizdiń qorda Kenesarynyń qylyshy bar ekeni ras. Biraq biz ony zalǵa, kórmege qoıǵan emespiz, — dedi murajaı dırektory.
– Baryp kórýge bola ma? – Árıne, kelińiz. Men issaparǵa ketip baramyn. Degenmen, bizdiń murajaıda qyzmet isteıtin Rahıma esimdi qyzǵa tapsyryp ketemin. Ol kisi ýádesinde turdy. Ońtústik Qazaqstan oblysyna issaparmen baryp, oblystyq ólketaný murjaıyna at basyn tiredik. Murajaıdyń Qorlar bóliminiń meńgerýshisi Rahıma Noǵaıbekova tarıhı jádigerler qorynda saqtaýly turǵan Kenesarynyń qylyshyn kórsetti. Qolymyzǵa ustap kórdik. Shaǵyn, jeńil, yńǵaıly. Hannyń joryqqa ustaıtyn qylyshy bolsa kerek.
– Mynaý – tirkeý kitapshasy, osynda bári jazylǵan. Bul kitapsha zańdy qujat bolyp esepteledi, – deıdi Rahıma Noǵaıbekova. Kitapshany qolyma alyp, qarap shyqtym. Onda «152.8-VI-1931. Podarok vnýka K. Kasymova — Azymhana Kenesarına. Sablıa, prınadlejaaıa sýltaný Kenesary Kasymový. Krıvaıa, s nojnymı ız kojı, rýkaıatka ız kostı. Materıal jeleza. dl. lezvııa 70 sm. dl. rýkaıatka 15 sm. Staraıa, rjavaıa» dep anyq ta qanyq etip jazylǵan.
– Bul qylysh týraly budan basqa ne bilesizder? – degen saýalymyzǵa Qorlar bóliminiń meńgerýshisi qysqa qaıyryp, mynadaı jaýap berdi: – Budan ózge eshkim eshteńe aıta almaıdy. Murajaıdyń qazirgi qyzmetkerleriniń deni – keıinnen kelgender. Burynǵy qyzmetkerler bolsa, múmkin, taǵy da birdeńeler aıtar ma edi. Iá, sol burynǵylar bolsa «birdeńe» aıtar ma edi, kim bilsin? Degenmen, murajaıdyń bas kitapshasynda Kenesarynyń qylyshy ekeni taıǵa tańba basqandaı kórsetilgen ǵoı. Al endi sol han Kenenniń qylyshyn Ońtústik Qazaqstan oblystyq ólketaný murajaıyna ótkizgen Ázimhan Kenesarın degen kim? Sózimiz dáleldi bolý úshin osy saýalǵa jaýap bere ketsek, máselenniń túıini ózinen-ózi sheshiletin sııaqty. Ázimhan – Kenesarynyń báıbishesi Kúnimjannan týǵan balasy Ahmettiń uly. Bylaısha aıtqanda, Kenesarynyń nemeresi. Bizge Kenesarynyń qylyshyn Ońtústik Qazaqstan oblystyq ólketaný murajaıynda turǵanyn aıtqan Napýsa Kenesarınanyń ákesi.
– Ákemiz Ázimhan Ahmetuly Kenesarın 1878 jyly Shymkent qalasynda týǵan, – deıdi Napýsa Kenesarına.
— 1879 jyly Shymkent qalasyndaǵy ýchılıeni bitirip, Áýlıeata ýeziniń basqarmasynda hatshy bolyp istedi. 1921 jyly Syrdarııa revkomynyń hatshysy bolyp saılanǵan. Odan soń týǵan qalasy Shymkentke aýysyp, Jer bóliminde ınstrýktor jáne bólim meńgerýshisi qyzmetterin atqarǵan. Sol kezden ómiriniń sońyna deıin Shymkent qalasynda turdy. 1924 jyly ýchaskede gıdrotehnık bolyp qyzmet istedi. Sodan 1937 jylǵa deıin Bógen – Shaǵan sý kanalyn salýǵa qatysty. 1930 jyldardaǵy qýǵyn-súrgin kezderi kóptegen qazaq zııalylary jazyqsyz jazalandy, qamaýǵa alyndy. Solardyń ishinde Ázimhan Kenesarın de boldy. NKVD-niń Ońtústik Qazaqstan oblystyq basqarmasy 1937 jyly tamyz aıynyń 15-i kúni ákemdi Shymkent qalasyndaǵy úıinde tutqyndap, qamaýǵa aldy. Sodan úsh jarym aı ótkende «alashordashyl, Qoqan avtonomııasy úkimetiniń múshesi» degen aıyptaýlarmen atylyp ketti. Mine, kórip otyrǵan shyǵarsyzdar, Ázimhan Kenesarın oqyǵan-toqyǵany bar, kókiregi oıaý, kózi ashyq kisi bolǵan. Endeshe, bundaı adamnyń búırekten sıraq shyǵaryp, joqtan bar jasaýy múmkin emes. Týǵan nemeresiniń atasynyń zatyn bilmeýi, tanymaýy, shatastyrýy tipten múmkin emes. Sondyqtan bul qylyshtyń Kenesaryniki ekenine eshkimniń daýy bolmasa kerek. Kenesary hannyń belinen qylyshyn tastamaıtyny týraly jazba derekter bar, biraq onyń qylyshy týraly naqty sıpattama beretin tarıhı qujattar joq. Hannyń qylyshy bireý bolmasy da belgili. Máselen, 1845 jyly Kenesary ordasynda elshilikte bolǵan Gern myrza bylaı dep jazdy: «Sultan aýylynda júzge jýyq myltyq boldy, olardyń ózi bilteli jáne tirek aǵashty edi. Sonymen qatar onyń úsh uzyn myltyǵy bar, olardy ylǵı úıiniń mańynda ustaıdy, al shaıqasta janynda bolady. Bul myltyqtar Buhar ámirinen alynǵan». Omby oblystyq ólketaný murajaıynda turǵan Kenesarynyń myltyǵy osy Buhar ámirinen alynǵan úsh uzyn myltyqtyń bireýi bolýy ábden múmkin. Bizdiń oıymyz osylaı meńzeıdi. Al endi Kenesary áskeriniń erekshe belgileri týraly sol zamannyń ózinde Kúren Abylaev myrza bylaısha sıpattaıdy: «Bul búlikshilerdiń bári keýdelerine úsh qatar qyzyl baý taǵyp alǵan. Syıly adamdar men áskerbasylar qyzyl qynapty qylysh asynǵan. Al Kenesarynyń ózi orys polkovnıginiń ápeletin taqqan». Mine, osy jazbadan-aq ańǵarýǵa bolatyn shyǵar, Kenesary ordasyndaǵy syıly adamdar men áskerbasylar qyzyl qynapty qylysh asynǵan. Endeshe, Kenesarynyń qyzyl qynapty qylysh ustaýy tarıhı shyndyqqa bir taban jaqyndaı túsetin sııaqty. Olaı bolsa, Ońtústik Qazaqstan oblystyq ólketaný murajaıynda turǵan Kenesarynyń qylyshy da qyzyl qyndy...
Kenesarynyń qylyshy týraly mundaı janama derekter barshylyq. Degenmen, osyndaı jazbalardyń ózinen-aq bul qylyshtyń Kenesaryniki ekeni aıqyndala bereri sózsiz. Bir qaraǵanda, bul qylysh kóp qylyshtardyń biri sııaqty kórinýi de yqtımal. Al kóńil qoıyp, zerdelep qarasańyz, bul qylyshtyń mán-mańyzyna kózimiz anyq jete túsedi. Sóz joq, baǵaly zat. Han Keneniń qylyshy bolýymen de qundy. Eń bastysy, eldigimizge, táýelsizdigimizge qaýip tóndirgen otarshylarǵa qarsy kezengen qylysh. Arystandaı aqyrǵan alyp ımperııaǵa qarsy siltengen qylysh. Han Keneniń qolynyń taby, jaýynyń qany sińgen qylysh. Mán-mańyzy da osynda. Ony Kenesarynyń general Obrýchevke jazylǵan myna bir haty da dáleldeı túsedi: «Ótken 1839 jyly Orynbordyń general-gýbernatory men general Gens bizge patsha aǵzamnyń qasıetti hatyn jarııalap, bar kúnámizdi keshken. Mundaı qadirli adamnyń sózine sengendikten, biz aq patshaǵa qarsy myltyq atý men qylyp kóterýdi toqtatqan edik. Al bıyl naýryzdyń jıyrma birinde, ózimiz ańǵa shyǵyp ketkende, Omby qalasynan shyqqan, Sotnıkov basqarǵan jasaq aýylymyzdy shaýyp, mal-múlkimizdi talap, Kúnimjan hanymdy bas etip, birneshe adamdy ustap alyp ketti. Bundaı jaǵdaıda jaqsylyqty bir qudaıdan bolmasa, orys bastyqtarynan kútýge bolmaıtynyna kózim jetti». Kenesary aq patshaǵa qarsy ne úshin qylysh kótergen? Ne úshin myltyq kezengen? Orys generalyna jazǵan hannyń haty kóp jaıttan syr ańdatady. Sondyqtan, sóz sońynda aıtarymyz, Kenesarynyń qylyshy buǵan deıin eshqandaı kórme zalyna qoıylmapty, Ońtústik Qazaqstan oblystyq ólketaný murjaıynyń qorynda qupııa saqtalǵan. Endi osynaý tarıhı qylyshty Almaty nemese Astanadaǵy Ortalyq murajaılarǵa aldyryp, kórnekti jerlerge kórnekilik retinde qoıylsa, durys bolar edi. Jas urpaq kórsin, kórsin de oılansyn, oılansyn da ózderinshe baılam jasasyn! Kenesarynyń qylyshy sonysymen de qundy.
Dýman RAMAZAN, jazýshy,
halyqaralyq «Alash» syılyǵynyń ıegeri,
e-history.kz
