Jeŋge – tuystyq atau, aǧanyŋ äielı. Bırge tuǧan bauyrlardyŋ jasy ülkenınıŋ äielı ını-qaryndastaryna jeŋge bolady. Qazaq halqynyŋ dästürınde jaqyn bolmasa da, özınen ülkennıŋ äielın jeŋge, jeŋeşe dep atai beredı. Keide jeŋgenıŋ qainy, qaiyn sıŋlılerınen jasy kışı boluy da mümkın. Jasy ülkender üşın kelın, kışılerı üşın jeŋge atalatyn būl adamnyŋ auyl, üi, tälım-tärbie üşın orny erekşe. Ol, äsırese, özınen kışı qainylary men qaiyn sıŋlılerı üşın äzıl-qaljyŋy aralasa jüretın süikımdı de syily adam. Jeŋge dastarqan basynda būlardan tömen otyrady. Abysyndardyŋ kışısı ülkenın, jasy kışı, tuystyǧy jaqyn er adamdar jeŋgesın jeŋeşe dep ataidy.
Jeŋge men qaiyn sıŋlı, qaiyn ını arasyndaǧy özara syilastyq, bır-bırıne degen süiıspenşılık tuǧan tılın, qazaqi salt-dästürdı qūrmettei bıluge tärbieleitını sözsız. Jeŋge men qaiyn ınıler qarym-qatynasy äpke-ınılık qarym-qatynasta bolady. Jeŋgeler qaiyn ınılerın erkeletıp, «tentegım», «törem», «myrza jıgıt», «molda bala» degen siiaqty jarasymdy attar qoiyp jelpındırıp, bolaşaqta jaqsy azamat bolyp eseiulerıne tılektes bolyp otyrady. Sondai-aq qaiyn ınılerın özınıŋ tuǧan bauyrlaryndai körıp, aqyl-keŋes, äzıl-qaljyŋdaryn aityp, olardyŋ top ışınde eŋselerı biık, jüzderı jarqyn boluy üşın bırkier kiımderın sändep, el nazaryn audaratyndai etıp kiındıredı. El-jūrtqa jaǧymdy boluy üşın öleŋ-jyr üiretıp, «aqyn», «serı jıgıt» atanularyna qoldarynan kelgenşe järdemdesedı. Jeŋgeler qaiyn sıŋlılerın «aqyldym», «aiaulym», «aq qyz», «syrǧalym», «sūluym» dep erkeletedı. Qaiyn sıŋlıler jeŋgege aǧynan jarylyp, aşyq-jarqyn äŋgımelesedı. Al aqyldy, bılımdı, sūŋǧyla jeŋgeler qaisy bıreulerşe ūrys-kerıs tudyrmai-aq qaiyn ını, qaiyn sıŋlılerı arqyly ata-ene, tuys-tuǧandaryna ötkıze almaǧan sözderı men ıstete almaǧan jūmystarynyŋ ebın tauyp, jönın keltırıp, şaruany döŋgeletıp äkete alady. Al öz kezegınde alymdy da alǧyr qaiyn ını men qaiyn sıŋlıler ısker jeŋgelerı arqyly jar taŋdap, maŋyzdy ısterde ata-ana, aǧa-bauyrlaryna kömek körsetıp, süigen jar, taŋdaǧan qalyŋdyqtaryna qosylyp, arman-tılekterıne jetedı. Eşqaşan jeŋgelerın renjıtpei, öz qūrdastaryndai äzıldesıp, syrlasyp, ömır boiy tatu-tättı ötedı.
Qyzdy körsetıp körımdık sūrauda da jeŋgenıŋ atqaratyn qyzmetı aitarlyqtai. Qūdalyq toidyŋ ertesınde nemese qūdalyq ötken soŋ dastarqan üstınde otyrǧanda bolaşaq kelın bolatyn qyzdy ekı jeŋgesı ertıp aparyp jıgıt jaqtan kelgen qūda-qūdaǧiǧa körsetıp «bolaşaq kelınıŋız mıne, körımdık berıŋız» dep qolqalaidy. Qyzdy bolaşaq ata-enesı men qaiyn jūrtynan kelgen adamdarǧa «körımdıktı» syltauratyp baryp jüzdestıruınıŋ de özındık ǧylymi negızı men tamaşa tälım-tärbielık mänı bar. Bylai ısteu bolaşaq kelın bolatyn qyzdyŋ köŋıl küiın ornyqtyrady. Bolaşaq ata-enelerı men qaiyn jūrtyn körıp belgılı tüsınıkke ie bolady. Ekınşı bır jerde kezdesıp qalsa syi-qūrmet körsetuge mümkındıgı bar. Osylaişa ärtürlı ūiatty ısterge jolyǧyp qaludyŋ da aldyn alady.
Būrynyraqta qyzǧa talasatyn jıgıtterdı arazdastyrmau maqsatynda «qyz qaşar» degen de dästür bolǧan. Auyl jastary kün ūzaqqa än salyp, küi tartyp, küres, bäige, qyz quu oiyndaryn ötkızedı. Küieu jıgıt qyz jeŋgesıne «qyz qaşarǧa» dep bır jorǧa nemese baǧaly kiım, ol bolmasa laiyqty bır syilyq beredı. Qyz jeŋgelerı qyzdy kılemge otyrǧyzyp äkesınıŋ oŋaşa bır üiıne alyp barady. Sonymen qatar jeŋgeler retın tauyp «küieu şaqyrar» kädesın alady. Jıgıttı ertıp bara jatqan jolynda jeŋgeler ärtürlı kädeler aluyna bolady. Mysaly, jelıden ötıp bara jatsa «jelı tartar», «it yryldatar», «baqan salar», üige jetıp kelgende «tabaldyryq attar», tıptı qalyŋdyqtyŋ bölmesınıŋ aldynda ötırık ölıp jatqan bır kempırge «kempır käde» berıp, ony tırıltıp jolyna salady. Şymyldyq aşqan jeŋgelerıne «şymyldyq aşar», tösek salǧan jeŋgelerıne «tösek salar», sondai-aq «qol ūstatar», «şaş sipatar» siiaqty tolyp jatqan jön-joralǧylar jasalady. Al qyz bolsa öz jüregın jaulaǧan jıgıtke jeŋgelerınıŋ yqpalymen qosyla alady.
Qūdai dep qūda bolysyp, özara batalasyp, qūiryq-bauyr asasqan jaǧdaida eger küieu jıgıt qaitys bolyp ketse, qūdalyqty saqtap qalu üşın ekı jaq kelısıp, qaraly qalyŋdyqty küieu jıgıttıŋ ınısıne alyp bergen. Sondai-aq jeŋgesın ınısıne qosu jaǧdailary da būrynǧy qazaq ömırınde oryn alǧan eken. Būnyŋ özı adamdar arasyndaǧy qarym-qatynasty nyǧaityp, bereke-bırlıktı jalǧastyruǧa, ūrys-kerıstıŋ aldyn aluǧa yqpal etkenı anyq. Būndai jaǧdai ekı jaqtyŋ da auyr uaiym-qaiǧylaryn az da bolsa jeŋıldetıp, ümıtkerlıkke jetelegenı sözsız.
Qyzǧa ūryn barǧan kezde de jıgıtter qyz jeŋgelerınıŋ kömegıne jügınıp, olarǧa sälem-sauqat joldap, bılezık-syrǧa, alqa-jüzık, qol oramaldar, jaulyqtar syilaǧanyn ädebi jäne tanymdyq kıtaptardan kezınde oqyp bılgenbız. Auyldyŋ qyzyna jıgıtter ädette qyzdyŋ jeŋgesı arqyly söz salatyn bolǧan. Oŋaşa kezdesuge alyp şyǧuǧa nemese söilestıru üşın olardyŋ arasynda jeŋge jürgen. «Qalmady basta börık, belde belbeu, Jeŋgesın qyzdy auyldyŋ syilai-syilai» degen öleŋ joldary tegınnen-tegın aitylmasa kerek. Öitkenı jeŋgenıŋ köŋılın tabu üşın jıgıt oǧan syilyqtar beretın bolǧan.
Türlı jyr-duman, kezdesuler, yrym-syrymdardyŋ barlyǧy da bolaşaq jūbailardy adamgerşılıkke, ata-baba dästürıne qūrmet etuge, ar-ūiat pen adaldyqty saqtauǧa, ūstamdylyqqa, sezımderın aqylǧa jeŋdıruge baulitynyna kümänımız joq.
Ūzatylatyn qyzdy tuǧan üiınen şyǧaryp salyp, qūtty orynǧa qondyru qazaq saltynda asa quanyşty, erekşe igılıktı ıs bolyp sanalady. Qyzdy attandyrarda ekı jeŋgesı ekı jaǧynan qoltyqtaǧan küiı jaiaulatyp alyp şyǧady. Qyzdy alǧaş öz üiınen ūzatyp şyǧarar aldynda qyz jeŋgelerı ony oŋaşa bır üige aparyp otyryp qalaǧan-sūraǧany bolsa berıp, ökpe-renışı, arman-tılegı bolsa aitqyzyp, el-jūrtty ūmytpai ūdaiy kelıp-ketuın, sondai-aq barǧan jaŋa el-jūrtynda tatu-tättı ömır süruın ügıttep, türlı äzıl-qaljyŋ aityp küldırıp, köŋılın ornyqtyryp attandyrady.
Kelınge arnap betaşar jyry aitylǧan jäne betın aşatyn kezde de ekı jeŋgesı ekı qoltyǧynan demep tūrady.
Taiauda Nazgül esımdı tanys kelınşektıŋ aitqan äŋgımesı osyndaida oiǧa oralady.
–Inım ıstı bolyp oilamaǧan jerden Aqtaudan Astanaǧa barmaqşy boldym. Qaida toqtarymdy bılmedım. Esıme eldegı bır adamdardyŋ balalary tüstı. Balalyq şaqtaǧy auylymyz bır bolǧandyǧy üşın ǧana erıksız Güljanǧa jaǧdaidy aityp telefon soqtym. –Oi, eş qysylma, kel,–dep tūratyn mekenjaiyn SMS-pen jazyp jıberıptı. Mūndai quanbaspyn. Tün ortasynda menı vokzaldan ūly kütıp aldy. Et asyp, Güljan dastarhandy jainatyp qoiypty. Sodan taŋǧa deiın Beineudegı balalyq künımızdı äŋgımelep köz ılmedık. Ömırı körmegen Güljannyŋ küieuın aǧalap, Güljandy jeŋgelep jürıp bükıl şaruamdy bıtırıp aldym. Sol joly baiqaǧanym Güljannyŋ üiıne qaiyn ını, sıŋlılerı de topyrlap kelıp jatty. Eşqaisyna qabaǧyn şytpaityn, tarylmaityn osyndai jany ızgı jandardyŋ bolǧany qandai jaqsy. Osyndai adamdardyŋ arqasynda ǧana jer öz kındıgınen ajyramai ainalyp keledı emes pe?!
Köptegen özım qatarlas äielder jeŋgelerıne tym batyl bolǧandyǧyn jasyrmai aityp berdı. Jūmysbasty aǧalarynan görı jeŋgelerıne jaqyn bolypty. Al keiıngı ūrpaq jeŋgelerı turaly qandai oida?
Qorqyt atamyz äieldıŋ tört türı bolatynyn (salaq äiel, ynsapsyz äiel, üidıŋ qūty bolatyn äiel, adam tılın almaityn kesır äiel) aityp ketken ǧoi. Demek, jeŋgeler de ösken ortasyna, ömırdıŋ körgen-tüigenıne bailanysty san aluan bolyp keletını şyndyq. Bügıngı künı jastardy jarastyru, olarǧa tälım-tärbie berudıŋ ornyna terıs jolǧa itermeleitın, jas qyzdardyŋ tänın saudalauǧa, jeŋıl jürıske itermelep, sol arqyly näpaqa tabatyn «jeŋgetailardyŋ» boi körsetıp jatatyny ökınıştı. Materialdyq igılık bırınşı orynǧa şyqqandyqtan aqşany ardan joǧary qoiatyndar bar. Äkesındei adamnyŋ qoinyna on ekıde bır gülı aşylmaǧan qyzdy salyp beretın jeŋgeler turaly ne aituǧa bolady?! Mäselen, Almatyda jyn-oinaq ūiymdastyrǧany üşın «Mama Roza» esımdı jeŋgetai retınde belgılı Olga Hambulatova aiypty dep tanylyp, 7 jylǧa sottaldy. Ükımdı qylmystyq ıster jönındegı mamandandyrylǧan audanaralyq sot şyǧardy.
Äleumettık jaǧynan qorǧalmaǧan qyzdardy tänın satuǧa mäjbürleitın qylmystyq toptyŋ basynda «jeŋgetailar» jüruınıŋ özı ūiat närse emes pe?!
Aqtöbede oquşy qyzdardy jezökşelıkke mäjbürledı degen küdık boiynşa 33 jastaǧy äiel sottyŋ sanksiiasymen tūtqynǧa alyndy. Oquşylardy jezökşelıkke mäjbürlegen 33 jastaǧy aqtöbelık äieldıŋ esımı – Şolpan. Ol «jeŋgetai» bolǧan qyzdardyŋ eŋ kışısı – 14 jasta. Jezökşelıkpen ainalysqandardyŋ arasynda 16, 17 jastaǧy qyzdar da bar.
Qazaqtyŋ äu bastaǧy salt-dästürınde üige kelın bolyp tüsken soŋ ülkenderge ıltipat, kışılerge qamqorlyq tanytatatyn näzık jandylardyŋ orny erekşe. Öitkenı şaŋyraqtaǧy ūl – ūlaǧatty, qyz – inabatty bolyp ösuıne jeŋgelerdıŋ köregendılıgı aitarlyqtai äser etedı. Tıptı enesı dünieden ötse qaiyn ınılerın üilendırıp, qaiyn sıŋlılerın ūzatuǧa bar küş-jıgerın arnaidy. Jeŋgeler degenımız, eŋ aldymen, ana. Ana tuǧan balalaryna ülgı bola bıluı kerek. Demek, adamzat balasynyŋ ömır jıbınıŋ üzılıp ketpeuın qadaǧalaidy. Ömırdıŋ ystyq-suyǧyna tözıp, otbasynyŋ bereke-bırlıgın oilaidy. Ata-babadan qalǧan qūndy zattardy közınıŋ qaraşyǧyndai saqtau syndy dästürlerge berıktıgımen erekşelenedı. Söitıp, şaŋyraqtyŋ ūiytqysy, äulettıŋ anasyna ainalady. Auyldaǧy jeŋgelerdıŋ qaisarlyǧyna, namysşyldyǧyna talai ret kuä bolǧanymyz bar. Jeŋgenıŋ qadır-qasietıne jetpese halyq auzynda «Aidap saldym jylqymdy tepseŋ jerge, Sızdei adam tabylmas eksem jerge» dep bastalatyn än tumas edı ǧoi. Sondai-aq A.Mekebaev pen N.Tılendievtıŋ tamaşa tuyndysy «Araldaǧy jeŋeşe-ai» dep atalady. Äuelegen änge oranǧan jyr joldaryn tyŋdap otyrsaŋyz, köz aldyŋyzǧa aqköŋıl, keŋ jürektı, ülken-kışıge qaiyrymdy, mınezı jıbektei näzık jandy jeŋgelerdıŋ beinesı kele qalady. Jüregı jyly, jüzı jarqyn jeŋgelerdıŋ jaratylysqa, tūrmysqa degen özındık filosofiiasy, tereŋ sezımı qalyptasqan. Zerdelı jeŋgeler üi ışınıŋ bereke-bırlıgın arttyryp qana qoimai, bır auylǧa, tıpten tūtas ūltqa ülgı-önege bola bıledı. Küieuınıŋ qyzmette jaqsy jetıstıkterge qol jetkızuıne, jarqyrap körınuıne kömektesetın de jeŋgeler bolyp sanalady.
Roza MADİIаROVA, QR Ūlttyq kıtaphanasynyŋ qyzmetkerı:
– Şırkın, baiaǧynyŋ jeŋgelerı-ai. Olardyŋ qadırın özım jer ortasyna kelgendıkten tereŋ tüsınemın. Men qazırgı Almaty oblysynda tuyp-östım. Menıŋ audanym ol kezde Andreevka dep atalatyn-dy. Bügıngı taŋda osy audannyŋ köp jerın Alakölge, jartysyn Üşaralǧa qosyp jıberdı ǧoi. Balalyq şaqta menıŋ Halimaş, Bätes, Töleuhan deitın altyn jeŋgelerım bolǧan edı. Äsırese, äkemnıŋ ınısınıŋ äielı, auylda sauynşy bolyp jūmys ısteitın Halimaş jeŋgem janyma jaqyn boldy. Menıŋ boiym bulyǧyp keş östı. «Kışkentaiym», «sap-sarym» dep erkeletıp menı jeŋgem köbınese arqalap jüretın. Qazır joǧaryda aty atalǧan üş jeŋgem de ömırden ötıp kettı. Olarǧa degen saǧynyşym janymdy terbeidı.
Marat BALTABAEV, «İgılık» qūrylys kompaniiasynyŋ jürgızuşısı:
– Ötken ǧasyrdyŋ 70-jyldary Almatyǧa oqu ızdep soltüstık öŋırden kelgen kezım. Demalys saiabaǧyna jaqyn tūsta tūratyn şaǧyn üige auyldas aǧaiynnyŋ üiıne jiı barǧyştaitynmyn. Bırde eskertusız bır top joldastarymdy ertıp barǧanym bar. Jeŋgemız jaidary qarsy aldy. Osyǧan äbden üirenıp alyp, keiın qarnymyz aşsa boldy sol üiden şyqpaitynbyz. Tıpten üidıŋ kıltın qai jerge tyǧyp ketetının jeŋgemnen sūrap bılgendıkten, talai ret özderı üide joqta emın-erkın toŋazytqyşta tūrǧan bar tamaqty jep kete baratynbyz. Aigül jeŋgeme ūnatqan qyzymdy äkelıp tanystyrǧanymda ol kısı qatty quandy. Tıptı üilengen kezde de köptegen qolǧabys tigızdı. Osy künı özım üilı-barandy bolǧan soŋ köp jaidy tüsındım. Keŋpeiıl, momyn, qonaqjai Aigüldei jeŋgeler köp bolsa ömır sonşalyqty jarqyn bolar edı ǧoi. Ätteŋ, qazırgı zamanda bıreudıŋ üiıne rūqsatsyz kıru tügılı, barǧan üiıŋnıŋ adamdarynyŋ qas-qabaǧyn baǧu da oŋai emes-au.
Roza RAHMETOVA, AQ «Qazaqtelekom» jedel basqaru ortalyǧynyŋ menedjerı:
– Äkemnıŋ naǧaşy aǧasynyŋ äielı Jūmaǧyzdy bärımız jeŋge dep ataitynbyz. Mınezı jūmsaq jan balalardyŋ babyn taba bıletın. Keide qolymyzdaǧy nandy kez kelgen jerge tastai salsaq qabaǧyn şytatyn. Aqyryn söilep bızge ūqyptylyq, obal-sauap turaly äŋgıme aityp beretın-dı. Bızdıŋ auylda köşede aiqailap jüretın erekşe bır bala boldy. Onyŋ dene müşesındegı kemşılıktı körıp «qisyq bas» dep mazaqtauşylardy menıŋ jeŋgem toqtatty. Bıreudıŋ kem-ketıkterın betıne baspau, kemsıtpeu, kelemejdemeu, auru-syrqau adamǧa üŋılıp, tesılıp qarauǧa bolmaitynyn auyl balalaryna tüsındırdı. Osy jait esımde myqtap saqtalyp qaldy. Qazırgı künı nemere, şöbere süiıp otyrǧan Jūmaǧyz jeŋgem Astanada tūrady. Ol kısınıŋ köptegen jaqsy qasietterın körıp öskendıkten bolar, ömırde asyp-taspauǧa, adal jürıp-tūruǧa köbımız kezınde sabaq alǧan siiaqtymyz.
Saltanat QAJYKEN,
"Ana tılı" gazetı
