Jeńge – týystyq ataý, aǵanyń áıeli. Birge týǵan baýyrlardyń jasy úlkeniniń áıeli ini-qaryndastaryna jeńge bolady. Qazaq halqynyń dástúrinde jaqyn bolmasa da, ózinen úlkenniń áıelin jeńge, jeńeshe dep ataı beredi. Keıde jeńgeniń qaıny, qaıyn sińlilerinen jasy kishi bolýy da múmkin. Jasy úlkender úshin kelin, kishileri úshin jeńge atalatyn bul adamnyń aýyl, úı, tálim-tárbıe úshin orny erekshe. Ol, ásirese, ózinen kishi qaınylary men qaıyn sińlileri úshin ázil-qaljyńy aralasa júretin súıkimdi de syıly adam. Jeńge dastarqan basynda bulardan tómen otyrady. Abysyndardyń kishisi úlkenin, jasy kishi, týystyǵy jaqyn er adamdar jeńgesin jeńeshe dep ataıdy.
Jeńge men qaıyn sińli, qaıyn ini arasyndaǵy ózara syılastyq, bir-birine degen súıispenshilik týǵan tilin, qazaqı salt-dástúrdi qurmetteı bilýge tárbıeleıtini sózsiz. Jeńge men qaıyn iniler qarym-qatynasy ápke-inilik qarym-qatynasta bolady. Jeńgeler qaıyn inilerin erkeletip, «tentegim», «tórem», «myrza jigit», «molda bala» degen sııaqty jarasymdy attar qoıyp jelpindirip, bolashaqta jaqsy azamat bolyp eseıýlerine tilektes bolyp otyrady. Sondaı-aq qaıyn inilerin óziniń týǵan baýyrlaryndaı kórip, aqyl-keńes, ázil-qaljyńdaryn aıtyp, olardyń top ishinde eńseleri bıik, júzderi jarqyn bolýy úshin birkıer kıimderin sándep, el nazaryn aýdaratyndaı etip kıindiredi. El-jurtqa jaǵymdy bolýy úshin óleń-jyr úıretip, «aqyn», «seri jigit» atanýlaryna qoldarynan kelgenshe járdemdesedi. Jeńgeler qaıyn sińlilerin «aqyldym», «aıaýlym», «aq qyz», «syrǵalym», «sulýym» dep erkeletedi. Qaıyn sińliler jeńgege aǵynan jarylyp, ashyq-jarqyn áńgimelesedi. Al aqyldy, bilimdi, suńǵyla jeńgeler qaısy bireýlershe urys-keris týdyrmaı-aq qaıyn ini, qaıyn sińlileri arqyly ata-ene, týys-týǵandaryna ótkize almaǵan sózderi men istete almaǵan jumystarynyń ebin taýyp, jónin keltirip, sharýany dóńgeletip ákete alady. Al óz kezeginde alymdy da alǵyr qaıyn ini men qaıyn sińliler isker jeńgeleri arqyly jar tańdap, mańyzdy isterde ata-ana, aǵa-baýyrlaryna kómek kórsetip, súıgen jar, tańdaǵan qalyńdyqtaryna qosylyp, arman-tilekterine jetedi. Eshqashan jeńgelerin renjitpeı, óz qurdastaryndaı ázildesip, syrlasyp, ómir boıy tatý-tátti ótedi.
Qyzdy kórsetip kórimdik suraýda da jeńgeniń atqaratyn qyzmeti aıtarlyqtaı. Qudalyq toıdyń ertesinde nemese qudalyq ótken soń dastarqan ústinde otyrǵanda bolashaq kelin bolatyn qyzdy eki jeńgesi ertip aparyp jigit jaqtan kelgen quda-qudaǵıǵa kórsetip «bolashaq kelinińiz mine, kórimdik berińiz» dep qolqalaıdy. Qyzdy bolashaq ata-enesi men qaıyn jurtynan kelgen adamdarǵa «kórimdikti» syltaýratyp baryp júzdestirýiniń de ózindik ǵylymı negizi men tamasha tálim-tárbıelik máni bar. Bylaı isteý bolashaq kelin bolatyn qyzdyń kóńil kúıin ornyqtyrady. Bolashaq ata-eneleri men qaıyn jurtyn kórip belgili túsinikke ıe bolady. Ekinshi bir jerde kezdesip qalsa syı-qurmet kórsetýge múmkindigi bar. Osylaısha ártúrli uıatty isterge jolyǵyp qalýdyń da aldyn alady.
Burynyraqta qyzǵa talasatyn jigitterdi arazdastyrmaý maqsatynda «qyz qashar» degen de dástúr bolǵan. Aýyl jastary kún uzaqqa án salyp, kúı tartyp, kúres, báıge, qyz qýý oıyndaryn ótkizedi. Kúıeý jigit qyz jeńgesine «qyz qasharǵa» dep bir jorǵa nemese baǵaly kıim, ol bolmasa laıyqty bir syılyq beredi. Qyz jeńgeleri qyzdy kilemge otyrǵyzyp ákesiniń ońasha bir úıine alyp barady. Sonymen qatar jeńgeler retin taýyp «kúıeý shaqyrar» kádesin alady. Jigitti ertip bara jatqan jolynda jeńgeler ártúrli kádeler alýyna bolady. Mysaly, jeliden ótip bara jatsa «jeli tartar», «ıt yryldatar», «baqan salar», úıge jetip kelgende «tabaldyryq attar», tipti qalyńdyqtyń bólmesiniń aldynda ótirik ólip jatqan bir kempirge «kempir káde» berip, ony tiriltip jolyna salady. Shymyldyq ashqan jeńgelerine «shymyldyq ashar», tósek salǵan jeńgelerine «tósek salar», sondaı-aq «qol ustatar», «shash sıpatar» sııaqty tolyp jatqan jón-joralǵylar jasalady. Al qyz bolsa óz júregin jaýlaǵan jigitke jeńgeleriniń yqpalymen qosyla alady.
Qudaı dep quda bolysyp, ózara batalasyp, quıryq-baýyr asasqan jaǵdaıda eger kúıeý jigit qaıtys bolyp ketse, qudalyqty saqtap qalý úshin eki jaq kelisip, qaraly qalyńdyqty kúıeý jigittiń inisine alyp bergen. Sondaı-aq jeńgesin inisine qosý jaǵdaılary da burynǵy qazaq ómirinde oryn alǵan eken. Bunyń ózi adamdar arasyndaǵy qarym-qatynasty nyǵaıtyp, bereke-birlikti jalǵastyrýǵa, urys-keristiń aldyn alýǵa yqpal etkeni anyq. Bundaı jaǵdaı eki jaqtyń da aýyr ýaıym-qaıǵylaryn az da bolsa jeńildetip, úmitkerlikke jetelegeni sózsiz.
Qyzǵa uryn barǵan kezde de jigitter qyz jeńgeleriniń kómegine júginip, olarǵa sálem-saýqat joldap, bilezik-syrǵa, alqa-júzik, qol oramaldar, jaýlyqtar syılaǵanyn ádebı jáne tanymdyq kitaptardan kezinde oqyp bilgenbiz. Aýyldyń qyzyna jigitter ádette qyzdyń jeńgesi arqyly sóz salatyn bolǵan. Ońasha kezdesýge alyp shyǵýǵa nemese sóılestirý úshin olardyń arasynda jeńge júrgen. «Qalmady basta bórik, belde belbeý, Jeńgesin qyzdy aýyldyń syılaı-syılaı» degen óleń joldary teginnen-tegin aıtylmasa kerek. Óıtkeni jeńgeniń kóńilin tabý úshin jigit oǵan syılyqtar beretin bolǵan.
Túrli jyr-dýman, kezdesýler, yrym-syrymdardyń barlyǵy da bolashaq jubaılardy adamgershilikke, ata-baba dástúrine qurmet etýge, ar-uıat pen adaldyqty saqtaýǵa, ustamdylyqqa, sezimderin aqylǵa jeńdirýge baýlıtynyna kúmánimiz joq.
Uzatylatyn qyzdy týǵan úıinen shyǵaryp salyp, qutty orynǵa qondyrý qazaq saltynda asa qýanyshty, erekshe ıgilikti is bolyp sanalady. Qyzdy attandyrarda eki jeńgesi eki jaǵynan qoltyqtaǵan kúıi jaıaýlatyp alyp shyǵady. Qyzdy alǵash óz úıinen uzatyp shyǵarar aldynda qyz jeńgeleri ony ońasha bir úıge aparyp otyryp qalaǵan-suraǵany bolsa berip, ókpe-renishi, arman-tilegi bolsa aıtqyzyp, el-jurtty umytpaı udaıy kelip-ketýin, sondaı-aq barǵan jańa el-jurtynda tatý-tátti ómir súrýin úgittep, túrli ázil-qaljyń aıtyp kúldirip, kóńilin ornyqtyryp attandyrady.
Kelinge arnap betashar jyry aıtylǵan jáne betin ashatyn kezde de eki jeńgesi eki qoltyǵynan demep turady.
Taıaýda Nazgúl esimdi tanys kelinshektiń aıtqan áńgimesi osyndaıda oıǵa oralady.
–Inim isti bolyp oılamaǵan jerden Aqtaýdan Astanaǵa barmaqshy boldym. Qaıda toqtarymdy bilmedim. Esime eldegi bir adamdardyń balalary tústi. Balalyq shaqtaǵy aýylymyz bir bolǵandyǵy úshin ǵana eriksiz Gúljanǵa jaǵdaıdy aıtyp telefon soqtym. –Oı, esh qysylma, kel,–dep turatyn mekenjaıyn SMS-pen jazyp jiberipti. Mundaı qýanbaspyn. Tún ortasynda meni vokzaldan uly kútip aldy. Et asyp, Gúljan dastarhandy jaınatyp qoıypty. Sodan tańǵa deıin Beıneýdegi balalyq kúnimizdi áńgimelep kóz ilmedik. Ómiri kórmegen Gúljannyń kúıeýin aǵalap, Gúljandy jeńgelep júrip búkil sharýamdy bitirip aldym. Sol joly baıqaǵanym Gúljannyń úıine qaıyn ini, sińlileri de topyrlap kelip jatty. Eshqaısyna qabaǵyn shytpaıtyn, tarylmaıtyn osyndaı jany izgi jandardyń bolǵany qandaı jaqsy. Osyndaı adamdardyń arqasynda ǵana jer óz kindiginen ajyramaı aınalyp keledi emes pe?!
Kóptegen ózim qatarlas áıelder jeńgelerine tym batyl bolǵandyǵyn jasyrmaı aıtyp berdi. Jumysbasty aǵalarynan góri jeńgelerine jaqyn bolypty. Al keıingi urpaq jeńgeleri týraly qandaı oıda?
Qorqyt atamyz áıeldiń tórt túri bolatynyn (salaq áıel, ynsapsyz áıel, úıdiń quty bolatyn áıel, adam tilin almaıtyn kesir áıel) aıtyp ketken ǵoı. Demek, jeńgeler de ósken ortasyna, ómirdiń kórgen-túıgenine baılanysty san alýan bolyp keletini shyndyq. Búgingi kúni jastardy jarastyrý, olarǵa tálim-tárbıe berýdiń ornyna teris jolǵa ıtermeleıtin, jas qyzdardyń tánin saýdalaýǵa, jeńil júriske ıtermelep, sol arqyly nápaqa tabatyn «jeńgetaılardyń» boı kórsetip jatatyny ókinishti. Materıaldyq ıgilik birinshi orynǵa shyqqandyqtan aqshany ardan joǵary qoıatyndar bar. Ákesindeı adamnyń qoınyna on ekide bir gúli ashylmaǵan qyzdy salyp beretin jeńgeler týraly ne aıtýǵa bolady?! Máselen, Almatyda jyn-oınaq uıymdastyrǵany úshin «Mama Roza» esimdi jeńgetaı retinde belgili Olga Hambýlatova aıypty dep tanylyp, 7 jylǵa sottaldy. Úkimdi qylmystyq ister jónindegi mamandandyrylǵan aýdanaralyq sot shyǵardy.
Áleýmettik jaǵynan qorǵalmaǵan qyzdardy tánin satýǵa májbúrleıtin qylmystyq toptyń basynda «jeńgetaılar» júrýiniń ózi uıat nárse emes pe?!
Aqtóbede oqýshy qyzdardy jezókshelikke májbúrledi degen kúdik boıynsha 33 jastaǵy áıel sottyń sankııasymen tutqynǵa alyndy. Oqýshylardy jezókshelikke májbúrlegen 33 jastaǵy aqtóbelik áıeldiń esimi – Sholpan. Ol «jeńgetaı» bolǵan qyzdardyń eń kishisi – 14 jasta. Jezókshelikpen aınalysqandardyń arasynda 16, 17 jastaǵy qyzdar da bar.
Qazaqtyń áý bastaǵy salt-dástúrinde úıge kelin bolyp túsken soń úlkenderge iltıpat, kishilerge qamqorlyq tanytatatyn názik jandylardyń orny erekshe. Óıtkeni shańyraqtaǵy ul – ulaǵatty, qyz – ınabatty bolyp ósýine jeńgelerdiń kóregendiligi aıtarlyqtaı áser etedi. Tipti enesi dúnıeden ótse qaıyn inilerin úılendirip, qaıyn sińlilerin uzatýǵa bar kúsh-jigerin arnaıdy. Jeńgeler degenimiz, eń aldymen, ana. Ana týǵan balalaryna úlgi bola bilýi kerek. Demek, adamzat balasynyń ómir jibiniń úzilip ketpeýin qadaǵalaıdy. Ómirdiń ystyq-sýyǵyna tózip, otbasynyń bereke-birligin oılaıdy. Ata-babadan qalǵan qundy zattardy kóziniń qarashyǵyndaı saqtaý syndy dástúrlerge beriktigimen erekshelenedi. Sóıtip, shańyraqtyń uıytqysy, áýlettiń anasyna aınalady. Aýyldaǵy jeńgelerdiń qaısarlyǵyna, namysshyldyǵyna talaı ret kýá bolǵanymyz bar. Jeńgeniń qadir-qasıetine jetpese halyq aýzynda «Aıdap saldym jylqymdy tepseń jerge, Sizdeı adam tabylmas eksem jerge» dep bastalatyn án týmas edi ǵoı. Sondaı-aq A.Mekebaev pen N.Tilendıevtiń tamasha týyndysy «Araldaǵy jeńeshe-aı» dep atalady. Áýelegen ánge oranǵan jyr joldaryn tyńdap otyrsańyz, kóz aldyńyzǵa aqkóńil, keń júrekti, úlken-kishige qaıyrymdy, minezi jibekteı názik jandy jeńgelerdiń beınesi kele qalady. Júregi jyly, júzi jarqyn jeńgelerdiń jaratylysqa, turmysqa degen ózindik fılosofııasy, tereń sezimi qalyptasqan. Zerdeli jeńgeler úı ishiniń bereke-birligin arttyryp qana qoımaı, bir aýylǵa, tipten tutas ultqa úlgi-ónege bola biledi. Kúıeýiniń qyzmette jaqsy jetistikterge qol jetkizýine, jarqyrap kórinýine kómektesetin de jeńgeler bolyp sanalady.
Roza MADIIaROVA, QR Ulttyq kitaphanasynyń qyzmetkeri:
– Shirkin, baıaǵynyń jeńgeleri-aı. Olardyń qadirin ózim jer ortasyna kelgendikten tereń túsinemin. Men qazirgi Almaty oblysynda týyp-óstim. Meniń aýdanym ol kezde Andreevka dep atalatyn-dy. Búgingi tańda osy aýdannyń kóp jerin Alakólge, jartysyn Úsharalǵa qosyp jiberdi ǵoı. Balalyq shaqta meniń Halımash, Bátes, Tóleýhan deıtin altyn jeńgelerim bolǵan edi. Ásirese, ákemniń inisiniń áıeli, aýylda saýynshy bolyp jumys isteıtin Halımash jeńgem janyma jaqyn boldy. Meniń boıym býlyǵyp kesh ósti. «Kishkentaıym», «sap-sarym» dep erkeletip meni jeńgem kóbinese arqalap júretin. Qazir joǵaryda aty atalǵan úsh jeńgem de ómirden ótip ketti. Olarǵa degen saǵynyshym janymdy terbeıdi.
Marat BALTABAEV, «Igilik» qurylys kompanııasynyń júrgizýshisi:
– Ótken ǵasyrdyń 70-jyldary Almatyǵa oqý izdep soltústik óńirden kelgen kezim. Demalys saıabaǵyna jaqyn tusta turatyn shaǵyn úıge aýyldas aǵaıynnyń úıine jıi barǵyshtaıtynmyn. Birde eskertýsiz bir top joldastarymdy ertip barǵanym bar. Jeńgemiz jaıdary qarsy aldy. Osyǵan ábden úırenip alyp, keıin qarnymyz ashsa boldy sol úıden shyqpaıtynbyz. Tipten úıdiń kiltin qaı jerge tyǵyp ketetinin jeńgemnen surap bilgendikten, talaı ret ózderi úıde joqta emin-erkin tońazytqyshta turǵan bar tamaqty jep kete baratynbyz. Aıgúl jeńgeme unatqan qyzymdy ákelip tanystyrǵanymda ol kisi qatty qýandy. Tipti úılengen kezde de kóptegen qolǵabys tıgizdi. Osy kúni ózim úıli-barandy bolǵan soń kóp jaıdy túsindim. Keńpeıil, momyn, qonaqjaı Aıgúldeı jeńgeler kóp bolsa ómir sonshalyqty jarqyn bolar edi ǵoı. Átteń, qazirgi zamanda bireýdiń úıine ruqsatsyz kirý túgili, barǵan úıińniń adamdarynyń qas-qabaǵyn baǵý da ońaı emes-aý.
Roza RAHMETOVA, AQ «Qazaqtelekom» jedel basqarý ortalyǵynyń menedjeri:
– Ákemniń naǵashy aǵasynyń áıeli Jumaǵyzdy bárimiz jeńge dep ataıtynbyz. Minezi jumsaq jan balalardyń babyn taba biletin. Keıde qolymyzdaǵy nandy kez kelgen jerge tastaı salsaq qabaǵyn shytatyn. Aqyryn sóılep bizge uqyptylyq, obal-saýap týraly áńgime aıtyp beretin-di. Bizdiń aýylda kóshede aıqaılap júretin erekshe bir bala boldy. Onyń dene múshesindegi kemshilikti kórip «qısyq bas» dep mazaqtaýshylardy meniń jeńgem toqtatty. Bireýdiń kem-ketikterin betine baspaý, kemsitpeý, kelemejdemeý, aýrý-syrqaý adamǵa úńilip, tesilip qaraýǵa bolmaıtynyn aýyl balalaryna túsindirdi. Osy jaıt esimde myqtap saqtalyp qaldy. Qazirgi kúni nemere, shóbere súıip otyrǵan Jumaǵyz jeńgem Astanada turady. Ol kisiniń kóptegen jaqsy qasıetterin kórip óskendikten bolar, ómirde asyp-taspaýǵa, adal júrip-turýǵa kóbimiz kezinde sabaq alǵan sııaqtymyz.
