Qazaqstan alty azyq-tülık tauarlarymen, sonyŋ ışınde alma, süzbe jäne qūs etımen özın-özı qamtamasyz etpeidı, dep mälımdedı QR Auyl şaruaşylyǧy ministrı Saparhan Omarov.
«Azyq-tülıktıŋ barlyq negızgı türlerı üşın qauıpsızdık 80 paiyz jäne odan da köp, al keibıreulerı üşın 100 paiyzdan asady. Alty önım: alma (69,5%), balyq (62%), şūjyq (61,1%), ırımşık jäne süzbe (58,4%), qant (54,4%) jäne qūs etı (51). , 2%), būl älı de importqa täueldılık », - dedı Omarov seisenbıdegı ükımet otyrysynda.
Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymy dabyl qaǧyp otyr. Qazaqstandyqtar 2021 jyldan bastap Ūlttyq tızılımge kırıp, kez-kelgen himiialyq zat turaly tolyq aqparat ala aluǧa, tıptı qajettı aqparatty ūialy telefonymyzǧa jüktep aluǧa da qūqy bar. Keler jyldan bastap elge kelıp jatqan tauar türlerı Dünie jüzılık densaulyq saqtau ūiymy men EAEO şeŋberınde onlain jüiesınde tırkeledı. Tırkeuden ötpegen, tızılımge enbegen sapasyz tauardy äşkerelep. ışkı naryqtan ysyryp şyǧaruǧa ärqaisymyzdyŋ qūqymyz bar. Būl DDSŪ men EAEO talaby. Sarapşylar, būl tızımge bırınşı kezekte, gendık modifikasiialanǧan önımder enuı mümkın ekenın aityp otyr. Sebebı, gendık injeneriianyŋ qauıptılıgıne asa nazar audaru kerek ekenın DDSŪ osyǧan deiın bır emes, bırneşe ret aitty. Olar genomnyŋ özgeru prosesı ärı tolyq zerttelmegendıkten, oǧan öte mūqiiat ärı jauapkerşılıkpen qarau kerek deidı.
Al, 2008 jyldan berı «GTÖ mädeniet» būrynǧydan da örlei tüstı. Kanada älemde GM-raps öndıruden alda tūr. Europa GTÖ-nı azyq etuge mäjbür. Düniejüzılık densaulyq saqtau qauymdastyǧynyŋ baǧalauy boiynşa azyq-tülıktegı GTÖ-nı paidalanu mölşerı 2019 jyldyŋ özınde älemdık saudadaǧy auylşaruaşylyǧy önımderınıŋ jalpy kölemınıŋ paiyzyna jetken.
Tūrǧyndardy mūndai önımderden kım qorǧaidy, - degen saual tuyndauy zaŋdy, onyŋ jauaby ekeu: aldymen är adam satyp alǧan önımınıŋ etiketkasyn mūqiiat zerttep,qauıpsızdıgınen köz jetkızuı tiıs, ekınşı, memleket öz halqyn GT-önımderdıŋ aşyq ekspansiiasynan zaŋǧa säikes qorǧauy tiıs. Būl oraida jalǧan qūjattar men sertifikattar, osy ısterdı ūiymdastyruşylardyŋ satylmauy asa maŋyzdy. Osy jönınde bızdıŋ elge soŋǧy jyldary qūramynda GMO-sy bar taǧam önımderı men tamaq şikızaty tüse bastaǧanyn, osy sanatty azyq-tülık pen jemşöp önımınıŋ aǧyny Qazaqstan Bükılälemdık sauda ūiymyna kırgennen keiın odan ärı artuy mümkın ekenın, elımızde genetikalyq türlendırılgen obektını qamtityn önımder qauıpsızdıgıne täuelsız saraptama qūru qajettıgın qoǧam qairatkerlerı, deputattar, el ömırıne beitarap qaramaityn ozyq oily azamattar, BAQ ökılderı ūdaiy aityp keledı.
Ärı qarai ne ısteu kerek?
Ekonomist Myrzakeldı Kemeldıŋ tüsındıruınşe, bızdıŋ elde organikalyq önım öndırudıŋ orasan zor äleuetı bar.
«Qazaqstan jerlerınıŋ 90%-daiy himikattarmen lastanbaǧan. Osy salada köşbastaudyŋ tamaşa mümkındıgı bar, bıraq ol üşın saiasi erık kerek. «Naqtylap aitsaq, TJ önımderınıŋ adamdarǧa äserın barynşa azaituǧa qoldan keletınnıŋ bärın jasauǧa tyrysu kerek. Ol üşın: Qazaqstannyŋ jaǧdaiynda är aula iesı öz uchaskesınde tamaq önımderın özderı ösırıp, köktemnen küzge deiın tūtynyp, qalalardaǧy tuystaryna da jetkızıp, qamtamasyz etıp tūruy, qystyq azyq retınde şyny ydystarǧa konservılep aluǧa erınbei kırısuı kerek. Eŋ bastysy, būl dükennen aqşaǧa satyp alǧan önımnen taza bolady» deidı ekonomist.
HHI ǧasyrda aştan emes, astan ölmeitınıŋe eşbır el kepıldık bere almaidy. Qūbyjyq säbiler, türlı aurular köbeiıp kettı. Olarǧa jauap ızdeuge ǧylym dämensız. Batys ǧalymdary mutasiiaǧa ūşyrau – genetika ǧylymynyŋ qarqyndy damuy sebebınen dep esepteidı. Bügınde jer betınde kün saiyn 20 myŋ adam aştyqtan qyrylyp jatyr deidı statistika. Jantürşıgerlık osy jaǧdaidy oilaǧanda, gendık injeneriia arqyly önım öndıru, ärine, qajet. Ol – uaqyt mäjbürlıgı. Bıraq jer kölemı älemde 9 oryndy alyp tūrǧan qazaq tabiǧi taza önımdı eksporttap –aq 18 mln halqyn asyrai alady deidı mamandar.
«Üiırgelık uchaskelerde esek arqandap qana otyrmai, öz ūrpaǧynyŋ ömır sapasyn jaqsartuǧa barynşa küş salyp, jalqaulanbai ıske kırısu kerek» degen pıkırge basymdyq berıp otyr. Sebebı esık aldyndaǧy 6 sotyk jerın igere almai, kök önıstı bazardan satyp alatyndar Almaty men Nūr-Sūltanda ǧana emes, auylda da kezdesıp qalady» deidı Myrzakeldı Kemel. .
Elımızdegı bazarlarda satylatyn şetten äkelınetın önımderdıŋ köpşılık bölıgı gendık modifikasiialanǧan tauarlar. Kündelıktı bazardan alatyn zattardyŋ syrt sipaty dūrys bolsa, halyq küdıksız satyp ala beredı.
Bır ǧana mysal, ǧalymdar zertteuınıŋ nätijesınde almaǧa tüsetın qūrtty joiatyn aǧzanyŋ genın almaǧa engızgende oǧan qūrt tüspeitının jäne ūzaq uaqyt boiy saqtalatynyn anyqtaǧan. Tıptı aulada ösıp türǧan örık nemese şabdaly tärızdı jeŋsık jemıster sabaǧynan üzıp algan soŋ 1 täulıktıŋ ışınde syr berıp, şıri bastaitynyn talai ret baiqanbyz. Osyǧan qarap otyryp Almaty men Nūr Sūltan qalalarynda jyltyryp, közdıŋ jauyn alyp tūratyn Özbekstannan keletın jemıs-jidekterdıŋ tübı gendık modifikasiiadan alystap ketpegenı aqiqat.
Qazır är elde GMO qospasyn taǧamda paidalanudyŋ özındık deŋgeilerı bar. Mysaly, Japoniiada –ol 5%, keibır Europa elderınde – 0,9%, AQŞ-ta – 10% GMO qospasyn paidalanuǧa rūqsat etılgen. Qazaqstanda GMO mölşerı 0,9% dep bekıtıldı.
«Älı künge deiın ǧylymi naqtylyq joq. GMO-nyŋ qauıptı ekenın däleldeitın jūmystar bar, bıraq ony joqqa şyǧaratyn da ǧylymi jūmystar köp. Onyŋ üstıne GMO öndıruşılerı ūzaqmerzımdı zertteulermen ainalyspaidy, olar jürgızgen zertteudıŋ eŋ ūzaǧy 90 kün ǧana. GMO densaulyqqa qauıptı. Täjıribege qatysqan körtyşqandardyŋ ekınşı jäne üşınşı ūrpaqtary köbeiu mümkındıgınen aiyrylǧan. Qalai degenmen de, älem qazır organikalyq önımge bäs tıgıp otyr. Onyŋ naryǧy qazır 90 mlrd AQŞ dollaryna teŋ», - deidı «KazFOAM» organikalyq auyl şaruaşylyǧy qozǧalysy federasiiasynyŋ töraǧasy Evgenii Klimov apta basynda jurnalistermen kezedsken kezde.
Qazır gendık tūrǧyda özgerıske ūşyraǧan önımderden Avstriia, Polşa, Şvesiia siiaqty elder bas tartqan. Oǧan aşyq türde rūqsat bergen AQŞ-ta halyqtyŋ jetpıs paiyzy allergiiamen auyrsa, tyiym salǧan Şvesiiadaǧy būl körsetkış 7 paiyz. Aştyqtyŋ aldyn alu üşın DDSŪ-nyŋ da aiaq –qoly bailauly ekenın belemız. Aştyq as talǧamaityndyqtan köptegen elder köz jūmyp otyrǧandyqtan, GMO-ny öndıretınder de, satyp alatyndar da jyldan-jylǧa eselep ösıp keledı.
Naryq aǧymyna da ılesuge tiıspız, bıraq keiıngı ūrpaqtyŋ da salauattylyǧyn oilauǧa, ūlt ǧūmyrynyŋ ūzaqtyǧyn qamtamasyz etudı ūmytpauymyz kerek. GMO- jaŋalyq, innovasiia ekenı, ekonomikany alǧa süireitını de – şyndyq. Bıraq GMO-nyŋ adam balasyna äserın, yqtimal ziianyn ǧalymdardyŋ tolyq zerttep bıtpegenı de – aqiqat. Būl ılım üşın älı igerılmegen keŋıstık. Bıraq ziiany ūrpaǧymyzǧa 40-50 jyldan keiın bılınuı de äbden mümkın degen qauıp bar köp köŋılınde. Ony seiıltetın de, qoiulandyratyn da özımız.
«bau-baqşany igeru bızge böten emes. Käsıpker Zeinaolla Käkımjanov Alataudyŋ etegın jalǧa alyp, alma egıp, eksportqa jol tapty. Būl basqalarǧa ülgı bolsa eken deimın. Qazaqstan şyqqan käsıpkerler Zeinolladan ülgı alsa eken deimın. Tek käsıpkerler emes, ärbır qazaq özıne tiesılı 6 sotyq jerdı igerıp, bau-baqşa salyp, qys azyǧyn jaz jinap alsa, GMO-ǧa degen täuelsızdıgımızdıŋ deŋgeiı tömender edı. HHI ǧasyr aştan emes, astan da öletınımızdı däleldei bastady» deidı Myrzakeldı Kemel.
Rauan Iliiasov,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
