Studenttık şaqta kıtap, gazet, jurnal degendı köp oqityn edık. Äleumettık jelıden «Agent» pen «Vkda» ǧana otyratyn sät qoi. Keiın ǧoi, Feisbuk, telegram, instagram, Tik-Tokqa qosylǧanymyz. Būlardyŋ köbı keiın şyqty.
«Datta» bes kün būryn şyqqan maqalany osynda köpşılık jazyp, talqylap jatyr. Özım bügın ǧana oqydym. Elektrondy nūsqasyn, sılteme mıne: https://datnews.info/ («Parlament pärmenı» degen bölımınen tabasyz). Degenmen qaǧaz nūsqanyŋ kaify bölek qoi. Özıne tän bır rahaty bar. Elektrondy jazbadan bır «jansyzdyq» sezıletındei. Kıtap ta, jurnal da, gazet te sondai. Özıme solai körınedı. Jaraidy, ol basqa äŋgıme.
Sonymen älgı el talqylap, fb jūrty aityp jürgen deputat Bapidyŋ maqalasyn oqyp şyqtym. Ol özınıŋ maqalasynda saiasi özgerıster, ekonomikalyq reformalar jaily aitypty. Sailau jüiesındegı özgerıster, petisiianyŋ resmi bekıtıluı, aktivter mäselesı, «Eskı» jäne «Jaŋa» Qazaqstan degen ūǧymǧa qatysty közqarasy jäne basqany jazypty.
Ekonomikany ärtaraptandyru jaily jazǧan. Sandardy keltıredı. Statistika jaily aitady. Maqalada bylai deidı: «Mysaly, 2018–2024 jyldar aralyǧynda JIÖ 1,6 ese ösıp, 135 trln teŋgege jetken. Onyŋ ışınde mūnai-gaz sektorynyŋ ülesı 2018 jyly 21,1% bolsa, 2023 jyly 16,9%-ǧa azaidy. Onyŋ üstıne būl ürdıs toqtausyz jürıp jatyr». Iаǧni, mūnai-gaz sektorynyŋ ülesı azaiyp kele jatqanyn meŋzegenı ǧoi.
Ekonomikany ärtaraptandyru jürıp jatyr ma? Aqyryn bolsa da ıske asyp jatyr deuge bolady. Mūnaiǧa täueldı elmız ǧoi. Biudjettıŋ basym bölıgı sol mūnaidan qalyptasady. Eŋ aldymen mūnaidy tasymaldau ärtaraptana bastady dep oilaimyn. O basta basym bölıgı Resei arqyly ötetın. KTK qūbyrymen. 2022-de KTK 4 märte jūmysyn uaqytşa toqtatty. Odan keiın soǧys barysynda bırneşe märte KTK-ǧa qarasty stansiialarda jarylystar boldy. Endı mūnai tasymaldauda basqa baǧyttarǧa da köŋıl bölu kerek boldy. Sebebı Resei baǧyty basty baǧyt bolsa da, qauıp-qaterı köp baǧyt. Reseidıŋ qysym rychagyna da ainalyp barady. Söitıp, Äzerbaijan arqyly tasymaldau küşeidı. Qazır būl baǧyt arqyly tasymaldaudy arttyru üşın bırneşe tanker satyp alyndy. Baku-Tbilisi-Jeihan baǧyty bar. Būl KTK-ny tolyq almastyra almaidy, äleuetı jetpeidı. Bıraq būl az bolsa da «qauıpsızdık jastyǧyn» qalyptastyra alady. Būl ekonomikany ärtaraptandyru emes, būl mūnai tasu baǧytyn ärtaraptandyru bastamasy. Būl kerek pe? Ärine kerek.
Endı ekonomikanyŋ özın ärtaraptandyru degen mäsele bar. Būl baǧytta özgerıster bar. Asa köp dei almaimyn, bıraq özgerıs bar. Sonyŋ bırı ol logistikalyq toraptardy damytu bolsa kerek. Porttardyŋ qabyldau jäne jöneltu mümkındıgın arttyru jäne Transkaspii baǧytyna köbırek köŋıl bölu ıske asuda. Būl tek Qazaqstannyŋ ǧana müddesı emes, būl Qytai, Äzerbaijan, Gruziia, EO-nyŋ müddesı. Tauar tasymaldau bızdıŋ aumaq arqyly ötedı. Kedendık räsımdeu, anau-mynau degennen qarjy tüsedı. Qoimalarda jük saqtauǧa da qarjy töleidı degendei. Būl ekonomikany ärtaraptandyrudyŋ bır baǧyty retınde jaqsy joba dep oilaimyn.
Taǧy bır mäsele auyl şaruaşylyǧy. Qazır onyŋ ülesı JIÖ-de 5 paiyzdy qūraidy. Būl älbette az. Bıraq būl salaǧa investisiia qūiu artqan. Äsırese qoi şaruaşylyǧyna (arab elderı – halal et kerek), astyq öndırısıne. Sarapşylar ekonomikany ärtaraptandyrudyŋ negızgı baǧyty jäne avangardy osy auyl şaruaşylyǧy boluy tiıs deidı.
Jalpy tübı mūnaidyŋ ekonomikadaǧy ülesı azaiady. Ne energiiaǧa balama tabylady, ne mūnai sarqyla bastaidy, ne baǧasy tym tiımsız bolyp qalady degendei. Bälkım ol bır 10 jyldan keiın, bälkım bır 30 jyldan keiın solai bolatyn şyǧar. Mūnai baǧasy geosaiasatqa tym täueldı tauar türı sanalady. Bır ai būryn mūnai baǧasy 130-150 dollar boluy mümkın edı, bıraq İran Ormuzdy jappady. «Endı kerısınşe mūnai 2 ese arzandap ketuı mümkın, sebebı İran-AQŞ kelısımı ıske asuy ǧajap emes» deidı sarapşylar. Sondyqtan da ekonomikany ärtaraptandyru qajet. Onyŋ aqyryndap ıske asyp jatqanyn Ermūrat aǧa özınıŋ maqalasynda jazypty. Oqyp körıŋız. Kelısu, kelıspeu är adamnyŋ öz erkınde ǧoi.
Ashat Qasenǧali
Ūqsas jaŋalyqtar
