Qymyz – auruǧa em, sauǧa quat

Saiyn dala tösınde köşpelı ǧūmyr keşken halqymyzdyŋ asa baǧaly susyny qymyz bolǧany aqiqat. Qymyz boiǧa quat, denege küş darytady. Şöldegende jan saraiyŋdy aşatyn ūlttyq susynymyzdyŋ bügıngı jai-küiı qalai?

Äŋgıme qymyz jaiynda örbıgende qymyzdyŋ keremet, ǧajap susyn ekenın, emdık qasietı mol ekenın, qasiet tūtyp, baǧalai bıluımız kerek ekenın aitamyz da, onyŋ ar jaǧyndaǧy mäseleler jaiynda köp oilanyp, tereŋdei bermeitınımız şyndyq. Al qarap tūrsaq, bır qymyzdyŋ özımen-aq älemge tanyluǧa bolady. Gollandiia desek, köz aldymyzǧa qyzǧaldaq elesteitını siiaqty, qazaqtyŋ qymyzyn da bügıngı tılmen aitqanda «brendke» ainaldyryp, sūranysqa ie, tanymaldylyǧy joǧary tauar därejesıne köteruge bolatyny sözsız. Ol üşın ne kerek? Mäsele osy jerde kürdelene bastaidy. Bızde brendke ainaldyratyn ūlttyq taǧam türlerı az emes.
Qymyzdy jetı jūrttyŋ, alty qūrlyqtyŋ tanuy üşın ne ısteuımız kerek? Qymyzdy qūtylarǧa qūidyryp, şetelge jöneltseŋ, qymyz turaly tolyqqandy aqparaty joq halyq ony ala qoia ma? Qymyzdy jetık bılmegen soŋ, tanymaǧan soŋ, oǧan sūranys ta jaqsy bolmasy anyq. «Osy qymyz qazaqqa, maqtanyŋ ba, asyŋ ba?» dep Abai atamyz aitqandai, bız qymyzymyzben maqtanyp qana qoimai, onyŋ özge elderge tanymal boluyna basa män beruımız kerek.
Qazaqstanda ūlttyq susyndy şy­ǧa­ratyn jekemenşık kompaniialar, öndırıs oryndary barşylyq. Alaida bügıngı sauda oryndarynda, dükenderde satylyp jatqan qymyzdy qymyz dep aita alamyz ba? Qymyzdyŋ dämın bıletın qazaq qai kezde bolmasyn sapaly qymyzdy ızdeidı. Qymyzǧa qoiylar basty talap ta osy – sapaly boluy, qymyz degen atqa sai keluı. Bügınde aq qymyz, bal qymyz, bestı qymyz, dönen qymyz, juas qymyz, kärı qymyz, küzdık qymyz, qoiu qymyz, sırgejiiar qymyz, tai qymyz, tosap qymyz, tünemel qymyz deitın qymyzdyŋ türlerın qaisymyz ışıp jürmız? Al osy qymyzdyŋ türlerın baptap, erekşelep ūsynyp otyrǧan qandai käsıporyndarymyz bar? Kezınde bolǧan jylqy şaruaşylyqtary bügın nege joq? Būl sala memlekettık deŋgeiden qamqorlyqqa alynbasa, jylqy şarua­şylyǧyn, sonyŋ ışınde qymyzdy brend­ke ainaldyru mäselesın şeşu qiynǧa soǧady.
Qazır öz tauarlaryn brendke ainaldyra bılgen halyqtar sauda salasynda da, turizm salasynda da ülken paidaǧa kenelıp otyr. Sebebı ondai tauar ötımdı tauar bolyp esepteledı. Al turister ol elge sol tauardyŋ Otany dep te jol tar­tady. Bız de qymyzǧa jüielı türde qaraityn bolsaq, onyŋ tehnologiialaryn damytudyŋ köptegen türlerın jasauǧa bolady.
Mūny bızdıŋ elde jolǧa qoiu üşın, qymyzdy brendke ainaldyru jönınde arnaiy baǧdarlama qabyldanuy tiıs. Qazır būrynǧydai är üi saiyn bie bailap, qymyz sauyp otyrǧan qazaq joq. Qymyzhanalardy damytu jolǧa qoiylmaǧan. Bar bolǧannyŋ özınde, ondaǧy qymyzdyŋ baǧasy şaryqtap tūrady. Ony satyp alyp ışudı ärkımnıŋ qaltasy kötere bermeidı. Al şyn mänıne kelgende, qymyzdy damytu keşendı türde jürgızıluı kerek. Ol üşın jylqy şaruaşylyqtaryn damytyp, jylqy tūqymdaryn asyldandyryp, qymyzhanalardy köbeitıp, qymyzdy daiyndaudyŋ, saqtaudyŋ, jetkızudıŋ täsılderın jetıldırıp, ǧylymi negızderın jasauǧa män bergenımız jön. Jylqyny ösıru, odan sapaly qymyz alu oŋai şarua emes. Onyŋ da qyr-syryn jetık bılgen jön. Qymyzdy bır öŋırden ekınşı öŋırge jetkızu mäselesı qalai şeşılmek? Būl oraida qymyzdyŋ sapasyn standarttau mäselesı de tuyndaidy. Sebebı qymyzdy ärkım ärtürlı öndırıp jür de, belgılı bır standarty joq. Sol sebeptı onyŋ dämı de ärtürlı. Bız ūltymyz­dyŋ susynyn ūlyqtai bıluge tiıspız. Şūbat jönınde de osyndai mäselelerdı aituymyzǧa bolady. Qymyzdy brendke ainaldyru baǧytynda innovasiialyq, menedjmenttık, marketingtık jäne t.b. tehnologiialar ıske qosyluy kerek. Onsyz qymyzdy brendke ainaldyru mümkın emes.

Däuırjan TÖLEBAEV,

«Ana tılı»