Myna karta 1768 - 70 jylǵy Edil ózeniniń kartasy.
Osy kezde Edil ózeniniń ar jaǵyna orys kazaktary men krestıandary kóship kelip poselenıe salyp ornalasyp jatyr.
Edildiń ber jaǵy bos jatyr, orys áli oǵan jetken joq. (Bul kezde "Petropavl, Pavlodar, soltústik Qazaqstan bizdiń jer" degen áńgime joq, soltústik Qazaqstan qaıda, orekeń qaıda?)
Al sol kezde Jaıyq ózeniniń boıy jaǵalaı mynadaı forpost (bekinis) qaptap turady eken (sýrette).
Ony nemis saıahatshysy Petr Sımon Pallas hatqa túsirip ketipti.
Pallas jazypty, osyndaı ár forpostta 20 - 25 orys - kazak kúzet qylyp qyzmet etedi eken. Sosyn ár bekiniste bir zeńbirekten turady mys. Ol zeńbirek mindetti túrde ar jaqtaǵy qazaq dalasyna qarap turady eken, sebebi ol kezde qazaq dalasynan orysqa qaraı ótip, orys poselenıesin shaýyp ketetin shapqyn kóp bolady.(Pallastan).
Osy jerde sál toqtaıyqshy. Biz ras 300 jyl orysqa bodan boldyq pa?
Endeshe bizdiń bodandyq 1691 den bastalyp 1991 jyly aıaqtalmaýshy ma edi....
Al 1691 jyly Táýke hannyń orystyń Túmen, Tobyl degen bekinisterine qarasty eldi shaýyp talqandap júrgenin men aldyńǵy posttarda jazdym...
Endi mine, 1770 jyl, 1991 jylǵa, ıaǵnı azattyqqa 220 jyl bar eken, biraq biz bul kezde áli orysqa bodan emes ekenbiz.
Sebebi, osy saıahatshy Pallas, orys patshasynyń arnaıy adamy, óz jazbalarynda 1770 jyldary qazaq dalasyna attap basyp kire almaı júr.
Ol bergi jaqtaǵy jerlerdi "qazaq ordasyna qatysty jerler" dep atap otyrǵan eken. Al orys bekinisterindegi zeńbirekterdiń uńǵysy qazaq dalasyna qarap tur.
Deni durys memleket ózi otarlap alyp bodan qylǵan eliniń shekarasyna forpost ornatyp zeńbiregin sol jaqqa qaratyp qoıa ma?.
Sondyqtan, bizdiń "qazaq orysqa 300 jyl bodan boldyq" degen sóz ottaǵan sóz eken.
Menińshe, bizdiń bodandyq kezeń 150 - 170 jyl. Oǵan sheıingi kezeń bizde, erkin halyqtyń ǵumyry bopty.
Men osy orystyń tarıhyna jaqsylap turyp úńilsem bar ǵoıa, qaptaǵan nemisti kóremin, shyntýaıtyna kelgende biz orysqa emes, nemiske bodan bop jyǵylǵan sııaqtymyz.
Orys patshasyna qyzmet qylyp Sibir men Azııany zerttegen, ony jaýlaǵan tuńǵysh saıahatshylar men áskerıler, general - gýbernatorlar, kaznacheıler, dvorıandar t.b.. bári nemis tektes adamdar eken.
Orysqa zeńbirek atyp úıretken nemis.
Orysqa Sibirdiń uńǵyl - shuńǵylyn zerttep, onyń baılyǵyn sanap bergen nemis eken. Messershmıdt, Gmelın, Pallas, dat Berıng, shved Strallenberg, t.b...Kileń qaptaǵan nemis jıhankezderi...Ras, ózge nemis tektes eýropalyqtar da kezdesedi...
Orysqa mettal qorytatyn zaýyt salyp úıretip kúlli Sibirge 17 ǵasyrdan beri zaýyt salyp tastaǵan da nemis.
Orys patshasynyń qyzmetindegi general - gýbernatorlarǵa sheıin túgelimen jýyǵy nemis - Kaýfman, Rýpert, Gasfort, Reınsdorp t.b...
Orys patshasynyń qyzmetindegi áskerı nemis tektes generaldary qanshama...
Kezinde bizdegi Isataı men Mahambet kóterilisin janyshtaǵan áskerı polkovnık Gekke de nemis bolatyn.
Al ana orys qyzmetindegi áskerı kazaktar jáı baryp kel, shaýyp kel maqsattaǵy jáne qasaphanaǵa, oqtyń ótine aıdaýǵa ǵana paıdalynatyn ásker bolǵan sııaqty.
Bylaıǵy orystyń bilikti áskerı generaldary kileń nemisterden quralǵan eken.
Orys patshasynyń qasyndaǵy kaznacheı dvorıandary, keńesshileri, baıbatshalary, ǵalymdary qalyń nemisterden turǵan eken...
Jalpy, orekeń úıiniń janyndaǵy bes toraıy men qara nanyn ósirip úıi men monshasynyń mańynda aqańdy salomen zakýskilep tynysh qana júrgen beıbit halyq edi, bulardyń tarıhyna tereń úńile otyryp, kezinde olarǵa osyndaı alpaýyt ımperııa quryp bergen nemister degen sózge meniń kózim jetkendeı boldy.
Oljas Ábil
