Qazir álemdik naryqta munaı baǵasy ósip jatyr. Sońǵy alty aıdan beri keshe tuńǵysh ret Brent munaı baǵasy bir barreli 69-70 dollardy qurady. Ekonomıkasy munaıǵa baılanǵan elderdiń birazy buǵan qýanyp qalǵanymen, mamandar munyń arty asa jaqsy bola qoımaıtynyn aıtýda. Sebebi sarapshylar «munaı naryǵynda bul jaıt tikeleı AQSh pen Iran qaqtyǵysynyń áseri» dep otyr.
Mamandardyń paıymdaýynsha, aldaǵy ýaqytta álemdik munaı naryǵynda turaqsyzdyq odan ári órshıdi. Tipten sarapshylar «Irannyń strategııalyq jáne tranzıttik mańyzy zor aýmaǵy Ormýz buǵazynyń jabylyp qalý qaýpi kúsheıip tur» degendi de alǵa tartty.
Ekonomıst-ǵalym Jumadilda Baıahmetovtyń paıymdaýynsha, «naq qazir álemdik naryqta munaı baǵasy ósip jatyr» dep jaqsylyqtan úmittenýge bolmaıdy. Sebebi bul rasymen de jaqsy nyshan emes. Aldaǵy ýaqytta AQSh pen Iran teketiresi órshı beretin bolsa, biraz elderdiń ekonomıkasy keri kete bastaıdy.
«Biz tárizdi ekonomıkasy munaıǵa baılanǵan el úshin munaı baǵasynyń ósýi árıne jaqsy. Degenmen, bul ýaqytsha qubylys. Bilesizder saıası jaǵdaıǵa baılanysty saıasattanýshylar «Iran men AQSh arasynda soǵys bolyp ketýi de yqtımal» dep otyr. Árıne, onyń betin aýlaq qylsyn, eger soǵys bolǵan jaǵdaıda Irannyń Ormýz buǵazyn óz qalaýlaryna qaraı paıdalanýlaryna quqyqtary bar. Ormýz buǵazy arqyly Parsy shyǵanaǵyndaǵy munaı óndiretin memleketterdiń munaıy tasymaldanady. Ormýz buǵazy arqyly Iran biraz elderge qyr kórsete alady»,-deıdi ekonomıst-ǵalym Jumadilda Baıahmetov.
Jalpy, Ormýz buǵazy álemdegi energııa tasymaldaýda qolaıly sý joly Ormýz buǵazy arqyly orta eseppen kúndigine 18,5 paıyz álem munaıy tasymaldanady. Parsy shyǵanaǵynda ornalasqan Ormýz buǵazynyń bul erekshelikterin Iran kóshbasshysy Iran kóshbasshysy Hasan Rýhanı jaqsy biledi. Ol 2018 jyldan beri «Amerıka Qurama Shtatynyń sankııalary jalǵasa berse, Ormýz buǵazy arqyly ótetin shıki munaı tasymalyna tosqaýyl qoıamyz» dep málimdeme jasap keledi.
Bul rette ekonomıst-ǵalym Jumadilda Baıahmetov «Eger Iran kóshbasshysynyń sózi iske asar bolsa, onda AQSh tarapy iri kúsh qoldanýǵa da barýy múmkin. Negizi osy jaǵdaı 1980-1988 jyldardaǵy Iran men Irak arasyndaǵy soǵystyń bastamasyna uqsap barady. 1980 jyly teńiz jolynda bastalǵan soǵys kezinde Ormýz buǵazy arqyly qatynaıtyn kemelerdiń erkin qatynaýyna qıyndyq týǵyzǵan bolatyn. Mine sodan beri Iran-Irak soǵysynyń aıaqtalǵanyna 30 jyldan astam ýaqyt ótse de AQSh Parsy shyǵanaǵynan áskerı-teńiz kúshterin áketpeı Ormýz buǵasyn kóziniń qarashyǵyndaı qorýda. Al Iran tarapy AQSh-tyń Ormýz buǵazyna quqyǵy joqtyǵyn únemi málimdep keleddi. Atap óteıik, 2012 jyldyń shildesinde Iran parlamenti Eýropa elderiniń Iranǵa salynǵan ekonomıkalyq sankııaǵa qarsylyq retinde munaı tankerleri úshin Ormýz buǵazyn jaýyp tastaý týraly zań jobasyn maquldaǵan edi. Eger buǵaz jabylyp, munaı tasymalyna tosqaýyl qoıylatyn bolsa, álemdegi munaı eksportynyń 40 paıyzy oryndalmaı qalady. Al bul degenińiz biraz elderdiń ekonomıkasynyń shatqaıaqtaıtynyn kórsetedi. Bolashaqta ekonomıkasy munaıǵa táýeldi elderge qıyn bolady. Sebebi munaı eksporty tómendeıdi. Bıýdjetke kiris azaıady. Ekonomıkalyq daǵdarys ulǵaıady»,-dedi.
Qarlyǵash ZARYQQANQYZY,
«Adyrna» portaly
