Qazırgı aqparattyq qoǧamda nebır qoldan keler käsıpterdıŋ jariialanyp tūratyny belgılı. Ǧalamtordaǧy saittardan «Balaŋyzdy baǧyp beremin» degen jarnamany künde körıp jürsek, biraq «Balaŋyzdy tuyp beremin» degendı oqyp taŋǧalystyq. Älbette, äŋgıme auany qoǧamda jiı aitylyp jürgen qoldan ūryqtandyru täsılı, iaǧni surrogat ana turasynda bolyp otyrǧanyn ışıŋız sezgen bolar.
İä, būryndary «estımegen elde köp» deitın edık. Endı estıgenımızden körgenımız köp bolyp otyr. Surrogat ana, iaǧni qūrsaq ana, ǧylymda soŋǧy on bes jylda qarqyndy damyǧan medisinalyq qūbylys bolyp esepteledı. Şaranany toǧyz ai köteruge kelısım bergen ananyŋ qūrsaǧyna säbidıŋ biologiialyq ata-anasynyŋ gametalary engızıledı. Osylaişa äiel närestenı toǧyz ai köterıp, ata-anasyna aman-esen tabys etuı tiıs. Älemde būl ädıspen qanşa säbi düniege kelgenı turaly resmi mälımet joq, alaida beiresmi saraptamalarǧa sensek, düniejüzınde surrogat ananyŋ kömegımen 220 myŋdai säbi tuylypty. Bır qaraǧanda, bärı dūrys-au. Bıraq keibır Batys elderınde eşbır kınäratsyz-aq, qol-aiaǧy balǧadai kelınşekter dene bıtımın būzyp almau maqsatynda arnaiy türde surrogat ana qyzmetıne jügınedı eken. Ondai şeteldık tapsyrystardy oryndau boiynşa Ukraina äielderı aldyŋǧy orynda keletın körınedı. Al elımızde surrogat ana qyzmetıne qai baǧytta jügınıp jatqanymyzdy saralau jaǧyna kelsek, ekıūdai pıkırde qalady ekensıŋ. Bıreu toiyp sekırıp jür, bıreu toŋyp sekırıp jürgennıŋ kebı, äiteuır. Hoş. Aq pen qarasyn aşyp körelık.
Negızınen alǧanda, 1998 jyly 17 jeltoqsanda qabyldanǧan «Neke jäne otbasy turaly» Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋy boiynşa surrogat ana degenımız – surrogat ana men yqtimal ata-ana arasyndaǧy şart boiynşa boiǧa bala bitiru, ony köteru jäne tuu. Al surrogat ana şarty dep – balaly boludy qalaityn adamdar men boiǧa bala bitirudiŋ jasandy ädisin nemese embrion implantasiiasyn qoldanuǧa kelisimin bergen äieldiŋ arasyndaǧy kelisimdı aitady. Al 2004 jyldyŋ 16 şıldesınde qabyldanǧan «Adamnyŋ ūrpaqty bolu qūqyqtary jäne olardy jüzege asyru kepildikteri turaly» Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋynda «surrogat ana» ūǧymy zaŋ jüzinde bekitilgenı belgılı. Osy zaŋ boiynşa elımızde adamdy klondauǧa tyiym salynsa, al erli-zaiyptylarǧa surrogat ana qyzmetine jügınu qūqy berilgen bolatyn. Tüigenımız, bızde zaŋdy türde surrogat ana boluǧa bolady jäne onyŋ arnaiy kelısım-şarty bar.
Bızge özımızdıŋ elımızdıŋ bır zaŋ firmasynan bır-ekı jyl būryn mynadai ūsynys tüsken: «Amerikadan kelgen bedeu jūptarǧa arzan surrogatty anany tauyp beremız, zaŋdastyramyz, bıraq sızder biomedisinalyq tūrǧydan solarǧa surrogatty ana baǧdarlamasyn ötkızıŋızder» dep. Bız oǧan üzıldı-kesıldı «olai jasamaimyz» dep jauap berdık. Öitkenı ol aqşa tabatyn jol emes.
Qarlyǧaş Borbasova, Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-dyŋ ǧylym filosofiiasy jäne dıntanu kafedrasynyŋ dosentı:
– Qazır surrogattyq ana boludy bizneske ainaldyru turaly köp jazylyp jatyr. Äsırese, surrogattyq ana mäselesın balany saudaǧa salumen bailanystyrady. Būndai közqarastardyŋ boluy da negızsız emes şyǧar. Qaitken künde de, bız düniejüzınde ärbır besınşı erlı-zaiyptylar densaulyqtaryna bailanysty balaly bolu baqytyna ie bola almaityndyǧyn eskeruımız kerek. Bedeulık mäselesı janūialardyŋ bölınuıne, nätijesınde jalǧyz qalyp, qasıret şeguıne sebep bolatyndyǧyna dälelder köp. Sonymen qosa balaly bola almaityn jalǧyzbasty äielder de bar. Kım balaly bolyp, ata-analyq sezımge bölengısı kelmeidı? Keibır janūia būl mäselenı bala asyrap alyp şeşedı. Al keibır janūialar özderınıŋ genetikalyq balalary bolǧanyn qalaidy. Būl da – tabiǧi qūbylys jäne de balaly bolu mümkınşılıgı – är adamnyŋ negızgı qūqyǧy. Sondyqtan būl mäselenı şeşude memleket tarapynan ıs-şaralar jasaluy kerek. Mysaly, AQŞ-ta bedeulıktı emdeu medisinalyq qauıpsızdendıru arqyly qarjylandyrylady, al Daniiada – 35, Fransiiada 43 jasqa deiın äielderdı jasandy ūryqtandyrudyŋ qarjysyn tört ret memleket töleidı eken.
Bızdıŋ elımızde de osyndai jaǧdailar jasalsa, demografiialyq jaǧdai da jaqsara tüser edı. Al surrogattyq ana qyzmetıne sauatty türde baru kerek. Būl qyzmettı atqaruşyǧa qoiylatyn talaptar da az emes. Äieldıŋ densaulyǧynan bastap, onyŋ ömır süru stilı, ortasy, dünietanymy ülken röl atqarady. Balanyŋ düniege keluın qalaityn genetikalyq ata-anasyna qoiylatyn talap tıptı joǧary boluy kerek. Jalpy, balanyŋ qūqyǧy tolyq qamtamasyz etılıp, barlyq boluy mümkın jaǧdailar eskerılgenı dūrys.Bala ömırı baǧalanbaityn, eŋ joǧary qūndylyq ekendıgın ūmytpauymyz kerek.
Bala körudıŋ būl ädısınde qandai soraqylyq bar deuıŋız mümkın. Äsırese, (resmi mälımetke säikes) Qazaqstanda erlı-zaiyptylardyŋ 16 paiyzy närestelı bolu baqytyna jete almai jürgenın eskersek, perzent süiudıŋ oŋtaily joly osy dersız. Bıraq bır gäptıŋ şetı şyǧyp qalǧan siiaqty. Mäsele balada emes, anada bolyp otyr. Anyǧyn aitqanda, būl surrogat ananyŋ peiıl, nietınde jäne osy qyzmettı jarnamalap jürgen deldaldarda bolyp otyr. Mäselen, jatyryn jalǧa bergenderdiŋ arasynda äli tūrmys qūrmaǧan 20 jastaǧy qyzdar da bar. Būlarǧa ne joryq? Būdan basqa käsıp joq emes qoi. Naryq zamany kelgelı, basqa basqa, däl äiel zatyna jūmystar tūnyp tūrǧan joq pa. Ärkımnıŋ öz qūqyǧy bar desek te, bıreudıŋ mūqtajdyǧyn bıreu paida tabu piǧylyna būryp jatsa, ondai äreketten ūtpasymyz anyq. Büginde būl is qyp-qyzyl biznes közine ainalyp barady. Bıreuler surrogat anaǧa jügınu bala körudıŋ soŋǧy mümkındıgı dep qarasa, endı bıreuler üşın jaqsy qarjy tabudyŋ tiımdı közı bolyp otyr. Soŋǧy kezderı otandyq ekonomikanyŋ köleŋkelı bölıgınde «surrogat ana» qyzmetıne deldal bolyp aqşa tabu ürdısı baiqalady. Būl balaǧa zärulerdıŋ armanyn ıske asyruǧa kömektesu dep jūqartyp aitaiyq desek, talai jaittardy körgen soŋ pıkırımızdı özgertuge tura keldı. Būl biznes türı būryndary tasada qalyp kelse, endı, mıne, özın jaŋa qyrynan aiqara aşqan türı bar. Nege deseŋız, elımızde aqyly inkubator qyzmetın atqaruǧa kezekke tūrǧan äielder sany jyldan-jylǧa köbeiıp barady. Qazır «böten qūrsaq» qyzmetıne tek jyldar boiy genetikalyq säbi köre almai kele jatqan otbasylar ǧana emes, sondai-aq tūla boiyn būzǧysy kelmeitın näzıkjandylar da boi ūra bastaǧan.Kazahk.ru saitynyŋ forumynda «surrogat ana» taqyryby ülken tanymaldylyqqa ie bolyp otyr. Mäselen, mynadai saryndaǧy ūsynystardy köruge bolady: «Surrogat ana bolsam deimin. Eki balam bar. Işkilikke, temekige äues emespin. 10000 AQŞ dollary», «Qyzdar, surrogat ana boluǧa kelisetinderiŋ bar ma? Jaqsy töleimiz» nemese «Jūmyrtqa kletkasynyŋ donory bola alamyn. Özım jaily: boiym – 165 sm, süiegım ırı, közım qoŋyr-qara, şaşym qara. Özımnıŋ jäne balalarymnyŋ suretterın jıberemın. Tölem – 1000-2000 AQŞ dollary». Sūranys jaǧyna kelsek, «Srochno işu surmamu v Almaty. Oplata ot 5 tysiach dollarov», t.s.s. Mıne, osyndai saryndaǧy habarlandyrular barşylyq. «Jaqsy töleimız» degenderıne qaraǧanda, az aqşa emes, tıptı bırı 10000 dollardy qolma-qol sūrap otyr. Al donordyŋ özı 1000-2000 dollaryn sūrasa, onda sauda ainalymy qai deŋgeide ekenın baǧamdai berıŋız. 2010 jyldyŋ aiaǧynyŋ özınde-aq atalmyş saitta surrogat ana ızdegen otbasylyq jūptardan 9 habarlandyru ılınse, al surrogat ana boluga daiyn 11 äielden ūsynys tüsken. Naryq zaŋy boiynşa ūsynys sūranystan artyq bolsa, būl qyzmet türıne baǧa tüsuı tiıs ekenı belgılı. Rasynda, osydan üş jyl būryn būl jūmysqa tölenetın aqy 15-20 myŋ dollar kölemınde bolsa, qazır 10-12 myŋ dollar şamasynda. Bıraq mūndai baǧaǧa qyzmet körsetuge bärı kelıse bermeidı. Äsırese, potensialdy surrogat ananyŋ joǧary bılımı bolsa nemese ol meiırbike bolyp qyzmet atqarsa (densaulyq saqtau salasynyŋ kadrlary būl salada ülken sūranysqa ie), oǧan berer qarjy kölemı 20 myŋ dollardan asyp tüsedı. Keibır näzıkjandylar üşın uaqytşa ana bolu jūmysy negızgı qyzmet türıne köşken syŋaily. Sebebı basqalar üşın balany düniege äkeletın äielderdıŋ «täjıribemız mol» degenge saiatyn ǧalamtordaǧy habarlandyrular sony aŋǧartady. Al jūmyrtqa jasuşasyn aqyly donorlyqqa beruge äzırler jetıp-artylady. Aqşa dep alaqtaǧan deldaldar surrogat ana siiaqty kınäraty mol biznesten qomaqty qarjy tabudyŋ retın közdeidı. Maqala basynda tūrmys qūrmaǧan boijetkender tarapynan da surrogat ana boluǧa ūsynys tüskenın aitqanbyz. Apyrmai, bärı qalyp, endı qazaq qyzynyŋ būl käsıpke bet būruyn qalai tüsınemız? Älde daǧdarys dep dauryǧyp, qoldan keler jūmys osy dedı me eken. Äiteuır, būl jaǧdaidyŋ köŋılge qonyp tūrǧany şamaly. Būl baǧytta bılektı sybana jūmys jasap jürgender taǧy sol deldaldar siiaqty. «Aqşanyŋ astynda qaldyramyz» degen jeleumen şalǧaidaǧy auyl qyzdaryn surrogat analyqqa tartu osy saladaǧy deldaldardyŋ jerden jetı qoian tabatyn käsıbıne ainalǧandai. Auyl qyzdaryn 4-5 myŋ dollar kölemınde aqşaǧa jaldap, «surrogat anaǧa» ainaldyru ürdısı üdei tüsken körınedı. Söitıp, üstınen 10 myŋ dollardan asa paida tabu nietı de joq emes. Būl pıkırdı «A» esımdı surrogat ana bolǧan 22 jasar azamatşamyz aityp otyr. Qolyna tigen aqşa 4-5 myŋ dollar şamasynda eken. Qalǧany deldaldyŋ uysynda ketken. «Aqşasy qūrysyn, ölermen bolsam da endı qūrsaq ana bolmaspyn» dep otyr. Sebebın sūradyq. Işten şyqqan tūŋǧyşty jatqa qimaǧan. Jatyrdaǧy bala biologiialyq ata-anaǧa tiıstı bolsa da, tuylǧan soŋ analyq sezım öz joǧyn joqtaǧan. Sodan berı psihologiialyq tūrǧyda qajyǧanyn aitty. Än salsaŋ da, janyŋdy salyp aitasyŋ. Surrogat ana bolyp aqşa tabamyn degender üşın joǧarydaǧy mysal sabaq bola alady. Qalyptasyp otyrǧan ahualdan şyǧar jol bar ma? Baiyptap qarasaq, barşylyq. Mäselen, Braziliia zaŋy boiynşa, bırge tumaǧan adamdardan basqalarǧa surrogattyq ana boluǧa tyiym salynǧan. Tek şynaiy jany aşyǧan tuysqany ǧana surrogat ana boluy şart. Tıptı Avstriia, Norvegiia, Şvesiia, Fransiia jäne Amerikanyŋ bırqatar ştattarynda, İtaliia, Şveisariia, Germaniia siiaqty Europa elderınde de oǧan tyiym salynǧan. Al İtaliia, Fransiia, Germaniia elderınde būl tyiymdy būzǧandarǧa ırı kölemde aiyppūl salynyp, tıptı türmege jabu da közdelgen. Avstraliia, Ūlybritaniia, Daniia, İtaliia, İzrail, İspaniia, Kanada, Niderlandy jäne Amerikanyŋ bırqatar ştattary äiel jatyryn jalǧa berudı rūqsat etkenımen, surrogat anaǧa aqy tölenbeidı. Mūsylman elderınıŋ jaiy belgılı ǧoi. Atai körme deitını anyq. Osy jerde bır närsenıŋ betın aşyq aituymyz kerek. Bır qyzyǧy, surrogat ana boludy tabys közı retınde zaŋmen rettegen elder qatarynda Amerikanyŋ bırqatar ştattary, Oŋtüstık Afrika Respublikasy, Resei Federasiiasy, Gruziia, Ukraina, Belorussiia jäne Qazaqstan bar. Bälkım, bızdıŋ zaŋnamaǧa da tolyqtyrular men özgertu engızu kerek şyǧar. Aityp-aitpai ne kerek, elımızde surrogat ana ızdeuşıler de, bolǧysy keluşıler de kün sanap ösıp barady. Anyǧy, surrogat ana qyzmetın biznes jasaityn qūralǧa ainaldyrmauymyz äste qajet. Äitpese, talai qaryndastyŋ arandap qalary anyq. Onsyz da qazaq qyzdarynyŋ ışınde qazırgı kezde äleumettık, moraldyq beinesı jaqsy atanbai jürgenderı qanşama?!. Tüiın Barlyq närse «senım» kategoriiasyna kelıp tıreletını anyq. Bızdıŋ ūlan-ǧasyr tarihymyzda nebır bailardyŋ balaǧa zar bolyp, neşe kün, neşe tün Jappar Haqqa jalbarynyp jatyp, bır kütkenın sūrap alatyny bar emes pe? Oǧan batyrlar jyryn aitsaq ta jetedı. Qūdaidan sūrap, kielı jerlerdı tünep, jatyryna bala bıtken talai analardy estıp te, körıp te jürgen joqpyz ba? Bärın densaulyqqa tırep, surrogat ana qyzmetıne salyp qoiu qanşalyqty mädeniettılıgımızdı körsetedı? Bala tuǧan äiel qyryq kün boiyna tazalyǧyn saqtasa, barlyq künäsı keşırıledı deuşı edı. Äsılı, ǧasyrlar tezınen sürınbei ötken dästürlı qazaq otbasyn qaita qalpyna keltıru kerek-au. Säbi süigısı kelgen otbasylar tym bolmasa tuysqanynyŋ balasyn asyrap, öz bauyryna basyp jatatyny belgılı. Qazaqtyŋ dästürlı otbasy institutynda būl ürdıs būryn da bolǧan, bügın de bar. Bala körudıŋ būdan asqan ruhani joly bar bolsa, qaisy? Zamanaui dep surrogat anaǧa jügıngenımızben, nebır synnan alyp şyqqan ata saltyn da ūmytpaiyq. «Özınıkın ar tūtqan jattykın zar tūtady» degen osy şyǧar. SIZ NE DEISIZ? Saltanat Baiqoşqarova, biologiia ǧylymdarynyŋ doktory, embriolog-ǧalym: – Negızı, surrogat ana qyzmetıne köbıne analyq jatyry operasiia kezınde alynǧan ne bolmasa bala tuu ömırıne qauıptı bolǧan äielder jügınedı. Būl bır erıkkennıŋ ermegı emes qoi. Rasynda da, medisinalyq sebeptermen özderı bala kötere almaityn jaǧdailarda otbasylar amaldyŋ joqtyǧynan surrogat ana qyzmetıne jügınedı. Būl jerde ekı jol bar. Bırınşısı, bala köre almai otyrǧan otbasynyŋ öz jaqyn tuysqany surrogat ana qyzmetın aqysyz atqaryp beruı. Ekınşısı, arnaiy türde aqyly negızde böten äielmen özara kelısımşartqa otyru arqyly surrogat ana qyzmetıne jügınu. Köbıne surrogat ana boluǧa auyldan jūmys ızdep kelgen äielder sūranady. Tūraqty jūmysy joq, äleumettık jaǧdaiy tömen äielder aqyly inkubator qyzmetın atqaruǧa belbailap jatady. – Surrogat ana qyzmetınen köleŋkelı biznes jasaǧysy keletın deldaldarǧa közqarasyŋyz qalai? – Bızdıŋ ortalyǧymyzda jylyna, ary ketse, 15-20 adam surrogat ana bolyp jatady. Onyŋ köbısı özınıŋ janaşyrlary, bauyrlary, iaǧni ol qyzmet özara aqysyz atqarylady. Sol sebeptı būl jerde ülken qarjy ainalymy bolatyn biznes bar dep aita almaimyz. Bıraq deldaldar däl osy salada paida tabudy oilamasa da bolar edı. «Tas – tüsken jerıne auyr» degendei, surrogat ana qyzmetıne, qaitalap aitam, keibır Batys elderındegıdei jeke bastyŋ müddesı tūrǧysynan baryp jatqan joq bızde.
Bızge özımızdıŋ elımızdıŋ bır zaŋ firmasynan bır-ekı jyl būryn mynadai ūsynys tüsken: «Amerikadan kelgen bedeu jūptarǧa arzan surrogatty anany tauyp beremız, zaŋdastyramyz, bıraq sızder biomedisinalyq tūrǧydan solarǧa surrogatty ana baǧdarlamasyn ötkızıŋızder» dep. Bız oǧan üzıldı-kesıldı «olai jasamaimyz» dep jauap berdık. Öitkenı ol aqşa tabatyn jol emes.
Qarlyǧaş Borbasova, Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-dyŋ ǧylym filosofiiasy jäne dıntanu kafedrasynyŋ dosentı:
– Qazır surrogattyq ana boludy bizneske ainaldyru turaly köp jazylyp jatyr. Äsırese, surrogattyq ana mäselesın balany saudaǧa salumen bailanystyrady. Būndai közqarastardyŋ boluy da negızsız emes şyǧar. Qaitken künde de, bız düniejüzınde ärbır besınşı erlı-zaiyptylar densaulyqtaryna bailanysty balaly bolu baqytyna ie bola almaityndyǧyn eskeruımız kerek. Bedeulık mäselesı janūialardyŋ bölınuıne, nätijesınde jalǧyz qalyp, qasıret şeguıne sebep bolatyndyǧyna dälelder köp. Sonymen qosa balaly bola almaityn jalǧyzbasty äielder de bar. Kım balaly bolyp, ata-analyq sezımge bölengısı kelmeidı? Keibır janūia būl mäselenı bala asyrap alyp şeşedı. Al keibır janūialar özderınıŋ genetikalyq balalary bolǧanyn qalaidy. Būl da – tabiǧi qūbylys jäne de balaly bolu mümkınşılıgı – är adamnyŋ negızgı qūqyǧy. Sondyqtan būl mäselenı şeşude memleket tarapynan ıs-şaralar jasaluy kerek. Mysaly, AQŞ-ta bedeulıktı emdeu medisinalyq qauıpsızdendıru arqyly qarjylandyrylady, al Daniiada – 35, Fransiiada 43 jasqa deiın äielderdı jasandy ūryqtandyrudyŋ qarjysyn tört ret memleket töleidı eken.
Bızdıŋ elımızde de osyndai jaǧdailar jasalsa, demografiialyq jaǧdai da jaqsara tüser edı. Al surrogattyq ana qyzmetıne sauatty türde baru kerek. Būl qyzmettı atqaruşyǧa qoiylatyn talaptar da az emes. Äieldıŋ densaulyǧynan bastap, onyŋ ömır süru stilı, ortasy, dünietanymy ülken röl atqarady. Balanyŋ düniege keluın qalaityn genetikalyq ata-anasyna qoiylatyn talap tıptı joǧary boluy kerek. Jalpy, balanyŋ qūqyǧy tolyq qamtamasyz etılıp, barlyq boluy mümkın jaǧdailar eskerılgenı dūrys.Bala ömırı baǧalanbaityn, eŋ joǧary qūndylyq ekendıgın ūmytpauymyz kerek.
Sūltan Taiǧarin,
«Ana tılı».
