Olardy árqalaı ataıdy. Ejelgi kónetúrik ataýy - «bádiz» («badiz»), keıbir aýdandarda – «músin» («musin»), biraq eń tanymaly – balbaltas. Qasıetti Mońǵol ózeni Orhonnan Kaspııge deıin bul tasty batyrlardy, jaýyngerler men alyptardy kezdesterýge bolady. Saıasattanýshy Erlan Qarın bes jyl boıy ár elde – Monǵolııa, Reseı, Qyrǵyzstan, Qytaıda balbaldardy zertteýmen aınalysqan.Japon birlestigi Mitsubishi Corporation-nyń qoldaýynyń arqasynda bul zertteýshilikke arnaǵan fotoalbom shyǵarǵan bolatyn. Voxpopuli.kz saıtymen avtor kadrlarmen, tasty qaraýyldardyń jáne óziniń saıahatynyń tarıhymen bólisti.
Bizdiń saıahatymyz Monǵolııada, kóshpendilerdiń uly tarıhynyń qaınary bolǵan qasıetti Orhon ózeninen bastaldy.
Ǵalymdardyń pikirinshe, jergilikti tasty tas músinderi – balbaldar – dala qaǵandarynyń bıligi, áskerı-saıası qurylǵy men sol kezderdegi qatal dástúrlerge kýálik etedi.
Balbaldardy qaıtys bolǵan qaǵandar, hanzadalar, sultandar men batyrlardyń qurmetine salǵan bolatyn. Kórkemónerlik qundylyǵyna sáıkes músinde beınelengen adamnyń shyqqan qaýymyn bilýge bolady.
Zııaly, qaǵanǵa sáıkes fıgýralar aıaǵyn aıqastyra otyrady nemese oń qolynda tostaǵan ustap, turyp turady.
Kúni búginge deıin saqtalyp kelgen Monǵolııanyń iri jáne tanymal memorıaldyq kompleksteriniń biri Belge-qaǵanǵa arnalǵan. Kompleks Orhonnyń sol jaq bóliginde, Ulan-Batordan 400 km qashyqtyqta ornalasqan.
Balbaldardy 2 topqa bólýge bolady: VI–VIII ǵasyrlardaǵy kóne túrik tasty músinder men IX–XIV ǵasyrlardaǵy qypshaq músinderi.
Qypshaqtardyń dáýirinen tasty músinder Soltústik Kavkazda, Reseıde, Ýkraınada jáne arqy qaraı batysqa qaraı – Dýnaıǵa deıin taralǵan bolatyn.
Batysqa jaqyndaý barysynda jáne ýaqyt aǵymyna sáıkes músinderdiń formasy da ózgerdi.
Búgingi qabir ústindegi eskertkishter – qulpytas, Qazaqstannyń batysynda taralǵan, - balbaldar dástúriniń jalǵasy. Biraq olardan ıslamnyń áseri de anyq baıqalady.
Túrik halqynyń altyn besigi – Altaı. Altaı taýlarymen tórt el shekaralas – Reseı, Qazaqstan, Monǵolııa jáne Qytaı, biraq barlyq tórt jaqta qazaqtar turady.
Sonymen qatar, dál osynda alǵashqy kóne túrik memlekettik bilim – qaǵanattar, alǵashqy túrik jazbashasy – orhon-eneseılik rýnalyq hattar paıda boldy.
Qosaǵash aýyly – Reseıdegi iri qazaq aýyldarynyń biri. Munda kele, basqa elge kelgendeı sezinbeısiń. Keler bette «Qosh keldińiz!», al dúken mańdaısha jazýlarynda qazaq esimderi men ataýlary jazylǵan: «Sáýle», «Aısáýle», «Astana». 1993 jyly bul aýdannyń tóńireginde Uqyq qorǵanynda eki jarym myń jyl buryn turǵan balzamdalǵan pazyrlyq hanshaıym tabyldy. Oljanyń arqasynda aýdan bútkil elge tanymal boldy.
Altaıdaǵy balbaldar.
Altaıdyń Qytaılyq bóliginde kóne túrik tarıhtyq baı murasy ornalasqan.
Jergilikti aqsaqaldar alyp tasty jaýyngerlerdi qurmetpen «tasty-batyrlar» dep ataıdy. Degenmen jergilikti ólketanýshylar kásipkerliktiń jáne mal sharýashylyǵynyń damýyna oraı tasty músinderdiń saqtalýy týraly qaýiptenedi.
Tasty eskertkishter kórshi Qyrǵyzstanda Ystyq kóldiń jaǵalaýynda, Shý men Talas ózeneniń jaǵalarynda ornalasqan.
Toqmaq qalasynyń ońtústigine qaraı 12 km jerde 80 kónetúrik balbaldar jınaqtalǵan tanymal arheologoııalyq keshen – Boran ornalasqan.
Shyńǵystaý taýyndaǵy tasty músindeý. Ǵalymdardyń pikirinshe, kópshilik músindeýler qabyrlerdiń ústinde iri tastar – buǵytastar qoıylǵan kezeńderge jatady.
Keıinirek bet-álpettiń músindeýi paıda bola, olar balbaldarǵa aınaldy.
Qazaqstannyń soltústigindegi kóptegen eskertkishter tyń jerlerdi ıgerý kezinde buzylǵan bolatyn.
Músindeýler saqtalǵan az jerlerdiń biri – Pavlodar oblysynyń Baıanaýyl aýdany.
Aqmola oblysynyń Erementaý aýdanynda tabylǵan Qumaı kesheni ǵalymdar úshin qundy olja boldy.
Biraq 2009 jyly astanalyq arheolog balbaldy qazyp alyp, ony astanalyq murajaıǵa satqan bolatyn. Tek BAQ-nyń talqylaýlarynan keıin balbaldy qaıta keshenge qaıtardy.
Qaraǵandy oblysynyń Aqtoǵaı aýdanynda tabylǵan balbaldar.
Kóne túrik dáýiriniń eń qundy muralarynyń biri Jambyl oblysyndaǵy Shý-Jaısandyq dinı ǵıbadathana bolyp tabylady.
Bul keshendegi kópshilik eskertkishter VIII ǵasyrǵa jatady.
Keshendi zerttegen arheolog Aıman Dosymbaevanyń pikirinshe, jaısandyq tarıhı eskertkishterdi jasaý stıli Ortalyq Azııada túrik taıpalarymen belsendi mádenı aıyrbas bolǵandyǵyn kórsetedi.
Merke-Myńbulaq kesheni Qyrǵyz Alataýynyń batys bóliginde, Jambyl oblysynyń aýdanynda, Merke óziniń joǵarǵy bastaýynda, 2700-3600 bıiktikte ornalasqan.
Sondyqtan Araltóbe, Belsaz, Sandyq, Sulýsaı, Sulysaı, Qarasaıda ornalasqan kóne túrik qabirlerine asýda qar erip, jol ashyq bolǵanda, jazdyń ortasynda barǵan bolatynbyz,
Merkidegi kesenede er azamat beıneleýiniń janynda áıel adamdarynyń músinderi ornalasqan. Keıbir derekterge sáıkes, Merkidegi 64 músinnen 31-i áıeldi beıneleıdi.
Mańǵystaý toǵyz joldyń qıylysýynda ornalasqan jáne júzdegen jyldar boıy onymen túrli túrik halqy batysqa, shyǵysqa ótken bolatyn.
Ejelgi jyldardan bastap jergilikti turǵyndar ártúrli eldermen qatynasta bolǵan, tasty mádenıetiniń bolmysynda basqa stıldiń janasýy baıqalady.
Baıte kesheninde tabylǵan eki metr bıiktiktegi tasty músinde Altaı, Jetisý, Shý jáne Talastaǵy beınelerdeı qyrlar baıqalady.
Bet-álpetteri perstar men grekterge, Eýropa eliniń jurtyna uqsastyǵy Shyǵys pen Bastystyń mádenı qarym-qatynasy jaıly aıtady.
Jobanyń, barlyq saparlar men ǵalymdarmen uzaq jumystyń basty maqsaty – tarıhı-mádenı eskertkishter, balbaldardyń saqtalýyna nazar aýdarý bolyp tabylady.
Qyrda ornalasqan tasty músindeýlerdiń sany ókinishke oraı, jyldan jylǵa azaıýda. Olardyń kópshiligi urlanǵan, buzylǵan jáne joıylǵan.
