Bıyl KSRO-nyń ydyraýyn jedeldetken Jeltoqsan oqıǵasyna 33 jyl tolyp otyr. 1986 jyldyń 16 jeltoqsanynda Almatydaǵy burynǵy Brejnev alańyna myńdaǵan jas jınalyp, "qazaqty qazaq basqarsyn" dep, Kolbınniń ornynan ketýin talap etken bolatyn. Keńes bıligi jastardy alańnan kúshpen qýyp, asqan qatigezdikpen basyp-janyshtady. Ultynyń azattyǵy men teńdigi jolynda shybyn janyn qurban etken atpal azamattyń biri Qaırat Rysqulbekov bolatyn.

Bala Qaırat qandaı edi?

Qaırat Rysqulbekov 1966 jyly 13 naýryzda Jambyl oblysy Moıynqum aýdanyna qarasty Birlik degen shaǵyn aýylda dúnıege keldi. 1973-1981 jyldary Shý aýdany, Tóle bı aýylyndaǵy Sádý Shákirov atyndaǵy mektep-ınternatta bilim alǵan. Bala kezinde kúrespen shuǵyldanǵan.

Baýyrmal, shyndyqty betke týra aıtatyn tik minezdi, kópshil, shynshyl edi. Sabaqtan qoly bosaı qalsa, kitaphanaǵa asyǵyp, kitap oqıtyn. Sózge sheshen bolatyn.

"Onyń taǵy bir qasıeti – qolynda baryn bólip beretin jomarttyǵy men aq kóńildigi. Bir jaǵynan, Qaırat adam balasyna, ásirese japa shekken, zábir kórgenderge jany ashyp, qolynan kelgen járdemin aıamaıtyn. Ózim kishkentaıymnan ákemniń týǵan apaıynyń qolynda óstim. Ol kisiniń qaıtys bolǵanyna kóp ýaqyt bola qoıǵan joq edi. Mektep-ınternattyń basshylary bir kúni oqýshylarǵa kıim úlestire bastaǵanda, maǵan palto men etik tıdi. Sonda muǵalimder meni sheshesi joq dep, músirkep berip otyrǵan shyǵar dep, kóńilim ábden qulazyp, muńaıyp qaldym. Bul 6-synypta bolatyn. Sol kezde Qaırat meniń qasyma kelip: "Sálıma, sen buǵan renjime, bul kıimderdi túsine bilseń, ata-anańa kómek retinde berip otyr ǵoı", dep jubatqany áli esimnen keter emes", - degen edi bir esteliginde Qaırattyń synyptas qurbysy Sálıma Isaeva.

Qaırattyń anasy Dámetken Asanbaeva saýynshy, al ákesi Noǵaıbaı baqtashylyq jumystarmen aınalysty.

"Qaırattyń mineziniń qańdaı ekenin týǵan anasy men turmaq, jora-joldastary jáne ustazdarmen qatar búkil aýylymyzdyń halqy bes saýsaqtaı biledi. Basqa ul-qyzdarymnan ereksheligi: ol aq jarqyn da aq peıildi, eshkimniń kóńili qalmasa eken dep ósken ul edi. Onyń ústine óz zamandastarynyń arasyńda úlgili de qadirli bolatyn", - degen edi Qaırattyń anasy Dámetken Asanbaeva.

Qaırat mektep-ınternatta segiz jyl oqyp, úzdik bitirdi. Osydan keıin 1981 – 83 jyly Birlik aýylyndaǵy orta mektepke keldi. On jyldyqty támamdaǵan soń, bir jyl Kókterek sovhozynda mal baqty. Al 1984 jyly ásker qataryna shaqyrylady.  Áskerı boryshyn eki jyl Amýr ólkesindegi Belogor qalasynda ótedi.

1986 jyly mamyrda áskerden aýylyna oralady. Sol jyldyń tamyzynda áskerı bólimsheniń joldamasymen Almatydaǵy Sáýlet-qurylys ınstıtýtyna oqýǵa tústi.

Soqqyǵa jyǵylǵan qazaq qyzdaryna arasha tústi

1986 jyldyń 18 jeltoqsany, saǵat tańǵy segiz jarym. Qaırat Rysqulbekov eki myńǵa jýyq stýdentpen alańǵa keldi. 15 mınýttan keıin polıııa jasaǵy jastarǵa shabýyl jasaıdy. Jınalǵandar jan-jaqqa bytyrap qashqan.  Qaırat Rysqulbekov bastaǵan top Baıseıitova kóshesiniń boıymen Abaı dańǵylyna túsedi. Jastar qoldaryna taıaq ustaıdy, Qaırat ta jerde jatqan bir butaqty kóterip alady. Qolyna taıaq ustaǵan Qaıratty bázbireýler sýretke túsirip alǵan.

Arada birneshe ýaqyt ótkennen keıin, Qaırat agrarlyq ýnıversıtettiń jataqhanasynda turatyn týysyna baryp, tamaqtanyp almaq bolady. Qaırat jataqhana aldyna kelgende, saǵat túski on birden asqan. Dál sol kezde bir polıeı qazaq qyzyn soqqynyń astyna alǵanyn kóredi. Qaırat dostarymen qutqarýǵa júgirgende, ol qashyp ketipti.18 jeltoqsan, Abaı-Lenın dańǵyldarynyń qıylysy, saǵat 12.00.

Qaırat pen Ertaı (Jeltoqsan oqıǵasyna qatysqan) saǵat on ekide birge júrgen dostarynan adasyp, Lenın dańǵylymen soltústikke qaraı júrip kele jatqan. Sol sátte bireýlerdi ańdyp turǵan polıeıdi kórip, bas salady. Ony birinshi Qaırat urady, artynan Ertaı da tepkilegen. Taıaq jegen saqshy tek jeńil jaraqat alǵan. Qaırattyń Jeltoqsan kóterilisi kezinde jasaǵan bar qylmysy osy ǵana edi.

Qaırat Rysqulbekovke qandaı jala jabyldy

1987 jyly 1 qańtar kúni tús kezinde polıııa Qaıratty naǵashy aǵasy Máıdibek Asanbaevtyń úıinen ustap áketedi. Kýáger retinde suralady degen jeleýmen ony sol kúni Almatyǵa alyp ketken.

"Úıden shyǵyp bara jatqanda, orazasyn ashsyn dep, aıran berdim. Sonyń jartysyn ishti de, shyǵyp ketti", - dep eske aldy naǵashy jeńgesi Rázken Asanbaeva.

1987 jyldyń 25 mamyrynda Qaırat Rysqulbekov, Jambyl Taıjumaev, Túgelbaı Táshenov pen Qaıyrkeldi Kúzembaevqa qatysty sot proesi bastaldy. 16 maýsymda bir-aq aıaqtaldy.

Qaırat Rysqulbekov otbasyna jazǵan hatynda bir mılııonerdi qazaq qyzyn jyǵyp, shashynan súıregeni úshin jabyla sabaǵandaryn jazǵan. Biraq, tergeýshiler zymııan áreketterimen Rysqulbekovke neshe túrli aıla-sharǵy qoldanyp, ony adam óltirdi dep aıyptaıdy.

18 jeltoqsan kúni túski on bir jarym men on ekiniń aralyǵynda memlekettik teleortalyqtyń jas ınjeneri Sergeı Savıkıı aýyr soqqy alyp, 19 jeltoqsanda aýrýhanada kóz jumdy. Kýágerler buǵan Qaıratty kinálaǵan.

Tergeýshilerdiń aıyptaý qorytyndysy boıynsha Qaırat Rysqulbekov 18 jeltoqsan kúni túski on ekiler shamasynda Savıkıı degen jasaqshyny bir top balamen tepkiniń astyna alyp, aıaýsyz óltirgen. Biraq Qaırat sońǵy demi shyqqansha óziniń aqtyǵyn aıtyp, sózinen tanǵan emes.

1987 jyly 16 maýsymda Almatyda sot sheshimi shyǵady. Sottyń sheshimi boıynsha Qaırat Rysqulbekov 18 jeltoqsan kúni qalyń toppen birge 9 avtokólikti órtep, 152 mashınany zaqymdaǵan. Taǵy 326 mılııoner men 196 soldatty jaralap, aýrýhanaǵa túsirýge qatysqan. Memleketke 302 myń 644 som zııan keltirgen.

Qaırat Rysqulbekov ólim jazasyna kesildi. Sotta sońǵy sóz berilgende:

"Kúnádan taza basym bar,

Jıyrma birde jasym bar,

Qasqaldaqtaı qanym bar,

Boztorǵaıdaı janym bar

Alam deseń, alyńdar.

Qaırat degen atym bar,

Qazaq degen zatym bar,

Erkek toqty qurbandyq.

Atam deseń atyńdar!" - dep sot úkimin qasqaıyp qarsy alǵan.

Artynsha 1988 jyly 23 sáýirde atý jazasy ózgerip, 20 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrý jazasyna aýystyryldy.

Túrmedegi jumbaq ólim

Qaırat Rysqulbekov 1988 jyly 21 mamyrda Semeı túrmesinde kóz jumdy.

Sot úkiminen keıin Qaırat Rysqulbekov sol kezdegi aýyr qylmys jasaǵandar jazasyn óteıtin Sverdlovskidegi túrmege bet alady. Alaıda belgisiz sebeptermen Semeıdiń túrmesine jetkizilgen. Qaırattyń Semeı túrmesinde qalaı kóz jumǵany áli kúnge deıin qupııa bolyp keledi.

Keńes tergeýshileri Qaırat úshin 20 jyl túrmede otyrý atý jazasymen para-par kórinip, ol ózimen kameralas qylmyskerdiń jeıdesine asylyp óldi dep sendirdi. Biraq keıbir saıasatkerler Qaırat óz-ózine qol saldy degenge áli kúnge deıin kúmánmen qaraıdy.

"Kamerada ólip jatqan balany eń alǵashqy kórgen – mılııoner. Kameranyń esiginde kishkentaı terezeshe bolady. Sol terezesheden qaraǵanda Qaırat búk túsip jatyr eken. Al adam asylatyn bolsa ol qatyp qalady, sereıip. Al ol bala eki tizesin qushaqtap, búrisip jatyr degen edi. Al endi sol adam sol kezdegi sózinen aınyp qaldy", - degen edi suqbattarynyń birinde Qaırat Rysqulbekovtyń ómiri men ólimin zertteýshilerdiń biri Seıitkerim Qojanazar.

Qaırat Rysqulbekov Semeıde jerlengen.

Jeltoqsan kóterilisiniń qurbany elimiz egemendik alǵannan keıin 1992 jyly tolyǵymen aqtaldy. Oǵan "Halyq qaharmany" ataǵy berildi.

Qaırat Rysqulbekovtiń haty

"…Iá, men sizderden esh jasyrmaımyn, men 18 jeltoqsan 1986 jyly alańǵa bardym, kópshilikpen birge. Barǵanda da Qonaevtyń kúıin kúıttep barǵan joqpyn. Tek qana, ol jerge barǵan sebebim, bar maqsatym, birinshiden, ol jerde ne bolyp, ne istep, ne qoıyp jatqanyn óz kózimmen kórý boldy. Ekinshiden, alańda qazaqtyń ýyzdaı jas qyzdaryn uryp-soǵyp, óltirip jatyr degendi elden estigen soń, óz basym qolymdy jaıyp "kúl bolmasań, búl bol" dep otyrýǵa erkektik ar-namysym esh jetpedi. Er qatarynda er qara bop, sany bar, sapasy joq bop, erbeńdep júrgen namyssyz erkek men emespin, qudaıǵa shúkirshilik, meniń de kórkeıgen keýdemde naǵyz erge laıyq "namys" barshylyq. Onyń ústine "qyzdyń joly jińishke" degen. Meniń túsinigimshe, áıel adamǵa er adamdar turmaq, ań ekesh ańdardyń, haıýandardyń erkegi de urǵashysyna múıiz, ıa bolmasa tuıaǵyn kótermeıdi. Al, biz bárimiz de ań emes, adamzattyń uly – adambyz, sondyqtan, er adam áıel zatyna qol kóterip, qol jumsaýǵa tıis emes, áýeli esh pravosy joq. Mine, qysqasha aıtqanda, osyndaı túsinikpen, áıel zatyna er bolyp óz qolushymdy berip, kómektesýge, olardy arashalap-qorǵaý úshin barǵanym ras. Sol jerde qolymnan kelgenshe bir kómegimdi bergenim de ras. Ol úshin áli kúnge deıin esh ókinbeımin, kerisinshe, úlken maqtanysh tutamyn.

Taǵy oqyńyz: Alash ıdeıasy tyǵyryqqa tireldi: Baıtursynuly keńes ókimeti jaǵyna ne úshin ótti

Biraq ta, bir Qudaı ózi kýá, adam balasyn esh óltirgenim joq. Mundaı aıýandyq jasaýdyń ózi, sormańdaı meniń qolymnan kelmeıdi. Esh ýaqytta, eshqashan da… Al, áıel zatyna aıýandyqpen qol kóterip, shashynan tartyp, kókparsha súıregeni úshin bir mılıııany uryp-soqqanym óte ras. Ol adam kúni búginge deıin aman-esen zyr júgirip júr. Óz qolymmen jasaǵan bar teris qylyq, bar qylmysym osy ǵana".