Jerimizdiń ulan-asyr baılyǵy álemge aıan. Aýzymyzdyń yrys-nesibesi kim-kimdi de qyzyqtyrǵandaı. Tek sony tógip-shashpaı, jónimen jarata alsaq bolǵany. Rýhanı dáýletten de kende emespiz. Eń bastylary – sóz, áýez, mııaskerlik. Taǵdyr meniń mańdaıyma kózimdi ashpaı jatyp, bul úsheýiniń de eń bir shider úzgen dúldúlderin kórip qalýdy jazypty. Soǵys jyldarynda Atyraý teńiziniń shyǵys jaǵasyndaǵy bir aılaqqa kómir tasıtyn tar tabandy jol ótetin Qapy deıtin ańǵardyń boıynda dúnıe jaratylyp, sý aqqalydan bermen qaraı shejire shertetin Túmen aqynnyń úıimen birge otyryppyz. Sondaǵy jer qazbalarymyzdyń oryndary shuqyraıyp áli jatyr. 1945 jyl. Mamyr. Jetinshi shahta dep atalatyn kómir kenishiniń qasyndaǵy kóne aerodromnyń shyǵys jaǵy. Bultıǵan qyzaryńqy qaspaq tóbeniń mańy. Yzǵyndaı halyq. Jeńis toıy. Dúıim jurttyń aldynda tarlan aqyn Sáttiǵul tebirene jyr tolǵady. Sol aradan onsha qashyq emes, segizinshi shahtanyń jelkesindegi qumaq joldyń basynda ótken bir toıda taıpalǵan jorǵanyń ústinde kele jatqandaı rahattana teńselip otyryp, tańdy tańǵa uryp, quıqyljyta qıssa soqqan áıgili Janjigit jyrshyny tyńdadym. Bir kezde Taras Shevchenko suqtanyp sýretin salǵan atam zamanǵy Apajar qudyǵynyń irgesindegi alabajaq adyraspandy oı. Erteli-kesh esigi bosamaıtyn eńsegeı qońyr úı. Erteginiń kóltaýysaryndaı kólbep jatyp alyp, urtyn tompaıtyp, ústi-ústine ot úrlep, pys-pys etken kúmpıme qara kóriktiń aldynda mazdaı qozdaǵan qyzyl shoqqa shymshýyrǵa tistetip temir tabaqsha ustap, shyjyldatyp kúmis balqytyp, kóz maıy taýsylǵansha syǵyraıa qarap, órnek salyp, sirke júgirtip, saqına, bilezik, júzik soqqan aıtýly Kúmbetbaı zergerdiń ónerin qyzyqtadym. Úshtaǵandaǵy tastan túıin túıgen Nazar Ómirulynyń talaı ret qolyn aldym. Balalarymen birge oqydym. Olar jasaýlaǵan jumyrtqadaı aq otaý búginde kórgenderdiń kóz jaýyn alyp, Astanadaǵy Prezıdenttiń Mádenıet ortalyǵynda tur.
Al ádemi áýez… Kúmbirlegen kúı… Ázelgi rýhanı yrzyǵym. Besikte jatqanymda tusymda úkili dombyra ilýli turypty. Qarshadaıynan ataqty Óskinbaı kúıshige erip, óner qýyp, aýalanyp ótken ákem jaryqtyq ony qashan ıyǵyna myltyq asyntyp, maıdanǵa attandyrǵansha qolynan tastamapty. Men týǵan kúni de oıyn-saýyq izdep ketip, aýylda bolmapty. Onyń ónerine qanyǵyp úlgermegenimmen, qulaǵymnan peıish kómeı, perishte kókirek qara dombyranyń qońyr úni eshqashan jyraqtap kórgen emes. Sonaý soǵys jyldaryndaǵy irgeles kórshimiz, búginde eńbegi sińgen mádenıet qaıratkeri, búkil bir kúıshiler áýletiniń babasy Qulsarıev Oryn edi. Ol kezde bala. Jer túbindegi mektepten jaıaý-jalpylap jetken boıda, kúıi tasyp bara jatqandaı, dombyraǵa jarmasatyn. Taǵy bir kórshim – kúni boıy tártip qorǵap, tabanynan taýsylatyn Qalmuhan aǵaı. Qyzmeti bitisimen, úıine kelip, mýndırin sheship, tór jaq qabyrǵaǵa samsatyp ilip qoıǵan gıtara, mandolına, skrıpka, garmondy birinen soń birin qolyna alyp, shaı quıyp otyrǵan kelinshegi men qaqyra jaýlyq qart anasyna tyńdatyp, án shyrqap, aqyrynda dombyra shertip, kúı ústine kúıdi tókpeletip baryp, baıyzdaıtyn. Biz qara domalaq kórshi balalar, onyń úıiniń esigi men irgesine topyrlap, ónerin tamashalaıtynbyz.
Men ósken Taýshyq boıynyń barlyq oıyn-saýyǵyn óz qoldarynan ótkeretin Komsomol, Erǵalı deıtin jigitter de qaı aspaptyń da qulaǵynda oınaıtyn ámbebap ónerpazdar edi. Zaýal aýa kóleńkege jıylǵan kórshi aqsaqaldardyń ortasyna baryp, balbyrata kúı shertken Ordabaev Samalaıdy tyńdaǵanda qulaq bitkenniń quryshy qanǵandaı edi.
Qashanǵyny eske salatyn ejelgi áýenderdi qystan qalǵan meıiz súrdi tumsa bıeniń saýmalyna buqtyryp, dámdep asqandaı, ábden balbyratyp, barsha nári men árin túgel kelistirip, babyna keltirip shertýde bir kezde Máskeý baryp óner kórsetken Ibraıymov Shamyǵul qarııa aldyna jan salmaıtyn. Onyń shákirti Joldasbaev Myńbaı kúı shalǵanda, qapelimde qulaǵyńdy kesip alsa da, bilmeı qalatynsyń. Itqaranyń “mysyr pıramıdasyndaı” shoqy-shoqy bop ırektele tizilip jatqan jal-jal shaǵyldarynyń jelkesindegi aǵal-jaǵal ınternatta oqyp júrgende, aq qar-kók muzda Almatydan kelip, óner kórsetken Murat Óskenbaevty alǵash kórgende kózimiz tas tóbemizge shyǵyp, aýzymyzdy ashyp, ańqıdyq ta qaldyq. Biz jaılaǵan ala qyrdyń atam zamanǵy sazdaryn bylaıǵy qazaqtyń arǵy-bergi sańlaq kúılerimen ushtastyrǵan ulan-ǵaıyr oryndaýshylyq repertýarǵa ıe Alym Jańbyrshındi eske alǵanda, esińizge Shoqan Ýálıhanov túsedi. Eger Shoqan Ombynyń kadet korpýsyn bitirgen joryq ofıeri emes, Sorbonna men Oksfortty taýysqan kásibı oqymysty bolǵanda shyǵystaný ǵylymyn qandaı qulpyrtar bolsa, Alym aǵaı da kásibı ónerdiń sońyna túskende qazaq sahnasyn sondaı jarqyratar edi-aý dep oılaısyń. Biraq, stýdent kezinde-aq mamandardyń nazaryn ózine aýdartyp, sol kezdegi sahnanyń jas perileri Rysbaı Ǵabdıev, Ázıdolla Esqalıev, Seıilhan Qusaıynov, Bozdaq Rzahanovtarmen óner jarystyryp ósken asyl aǵa ınjener bolyp, Mańǵystaýdyń ken baılyǵyn ıgerýge elge oralyp, aınalasyn aǵyl-tegil kúıge keneltip, armansyz shalqyp júrgende, aýa jutyp sergıin dep, kóshege shyqsa, jastaıynan kókiregine dert bolyp jabysqan demikpesi abaısyzda ustaı alyp, tynys ashatyn dárisi úıde umyt qalyp, oıda joqta demi taýsylady. Armanda opat bolǵan esil azamattyń aıanyshty qazasy kúı qaýymyn da oısyrata kúızeltip ketedi. Bir jaǵynan, buǵan deıin tek Murat Óskenbaev aqsaqaldyń arqasynda ǵana óner álemine máshhúr bola bastaǵan Mańǵystaýdyń kúıshilik mektebiniń qaqpasy qaıta jabylyp, ekinshi jaǵynan, Alym Jańbyrshın aǵaı aldymen qolǵa alǵan bar aımaqtardaǵy kúıshilik úrdisterdiń basyn qosyp, bárine birdeı jetik ámbebaptyq oryndaýshylyq sheberlik tanytatyn jańa baǵyttyń joly qyrqylyp qalǵandaı kórinedi. Alaıda, at tuıaǵyn taı basar degendeı, Alekeńniń jolyn qýyp, ári kúıshi, ári jýrnalıst, ári ınjener bolyp ósip kele jatqan inisi Serjan Shákiratov eske túsip, úmit oty qaıta shoqtanady. Mine, osylaı bala jastan qazaq kúıiniń ýyzyna meılinshe kenelip ósken men keıin de talaı sańlaqty óz kózimmen kórip, óz qulaǵymmen tyńdadym. Talaıymen etene tanysyp, emen-jarqyn aralasyp kettim. Áıgili Qalı Jantileýov, Nurǵısa Tilendıev, Samıǵolla Andarbaev, Myrzaǵul Panaevtardyń ónerlerine óz tórlerinde qanyqtym. Shámil Ábiltaev, Qarshyǵa Ahmedııarov, Aıgúl Úlkenbaeva, Anar Muzdahanovalardy balapan kezderinde arqalarynan qaǵyp, kúı aspanyna qalaı samuryqtaı samǵap ushqandaryna kýá boldym. Kásibı sahnada emes, bilim berý salasynda eńbek etkendikten úsh ret taýy shaǵylyp, kúderin ábden úzgen Rysbaı Ǵabdıev aıaqastynan Halyq ártisi ataǵyn alǵanda, óz qulaǵyna ózi senbeı, maǵan kelip, anyq-qanyǵyn bilip, balasha qýanǵany álige deıin kóz aldymda.
Bul turǵydan kelgende, kúı men kúıshiler dúnıesinde maǵan tańsyq, maǵan jumbaq eshteńe joqtaı. Alaıda sahnaǵa uzatylatyn qalyńdyqtaı qyzyldy-jasylǵa malynyp, tún ortasynda qyzdy aýyldy qyryndap júrgen suǵanaq bozbaladaı urlana basyp, symp etip Serjan Shákiratov kirip kelgende búıregim búlk ete qalady. Dúıim jurttyń arasynda kelinshegi de otyryp, bárin kórip qoıa ma dep qymsynǵandaı, zalǵa syǵyraıa bir qarap alyp, álginde butarlanǵan sekseýildiń sereıgen keltegindeı seksıip turǵan oń qolyn kenet jylansha ıreleńdetip, tıgen jeriniń bárin jalap-suqtap, perne boılatyp, jylmańdata, jorǵalata jónelgende, qapelimde kózboıaýshyǵa tap bolyp arbalyp qalǵandaı, qalaı tańdaıymdy qaǵyp, basymdy shaıqap, qasymdaǵy yzǵyndaı halyqty tars umytyp, óz-ózimnen eligip bara jatqanymdy sezbeı qalamyn.
Ásheıinde kózáınegi jaltyrap, aǵash atqa mingendeı qaqshıyp, qaýqıyp, qańǵalaqtap júretin Serjannyń, qolyna dombyra tıse boldy, aıdyn betin qanatymen sıpaı qashqan aq shaǵaladaı oınaq salyp qoıa beretin aq súırik saýsaqtarynan kózimdi aıyra almaımyn. Sóıtsem, onyń dombyrashylyq ónerine ólip-óship tańǵalatyn bir men ǵana emes ekenmin. Parıjge barǵan saparlarynyń birinde Elbasymyz franýz Prezıdenti Jak Shıraktyń: “Mańǵystaý degen jerden qazaq ártisteri keldi. Ishinde qolynyń qımylyna kóziń ilese almaıtyn bir keremet dombyrashy bar eken. Ónerine ólerdeı qaıran qaldym”, – degenin estip, qýanyp aıtyp kelip edi. Jaraıdy, Jak Shırak buryn-sońdy mundaıdy kórmegendikten álgindeı dep tańdanǵan bolsyn deıik. Men ony kópten biletindikten ish tartyp, tańdaı qaǵyp júrgen-aq bolaıyn. Al kádimgi ár qazaq biletin áıgili Nurǵısa Tilendıev álgi aıtqanymyzdyń ekeýi de emes qoı. Endeshe, ol da Serjandy tyńdaǵanda tilin jutyp qoıa jazdaǵan-dy. Ol bylaı bolǵan-dy. Birde Almaty konservatorııasynyń konert zalynda Qazaqstannyń túkpir-túkpirindegi ataqty kúıshiler óner kórsetti. Jurt arasynda arsalańdaı kúlip, sampyldaı sóılep, máz-máıram bop otyrǵan Nurǵısa aǵamyz Serjan kúı tartqanda aýzyn ashyp, qatty da qaldy. Kúıshi ornynan turyp, sahna syrtyna qaıta betteı bergende, kompozıtor ornynan ushyp tura kelip: “Aınalaıyn, toqtaı tur! “Abyldy” tartshy!” – dep aıqaı saldy. Serjan ornyna qaıta otyrdy. Kúı bitkende, Nurǵısa aǵa qasyndaǵy meni túrtip qalyp, dúrdıińki erinderin áýelete ántek shúıirip: “Mynaýyń sumdyq qoı”, – dep, basyn shaıqady. Artynan dastarqan basynda aqkóńil aǵa qatty rıza bolǵanyn Serjannyń ózine de aǵyl-tegil aqtaryp aıtyp jatty.
Soǵan qaraǵanda, Serjanǵa tańǵalmaý esh múmkin emes sııaqty. Ol úshin mańdaı shekesin shytyr jep atanaqtaǵan atan túıe aıamaı janshyp ketken túıme qulaq, tomar bas, topas bireý bolýyń kerek shyǵar.
Ol qazirgi aıtýly kúıshilerdiń repertýaryndaǵy shyǵarmalardyń bárin de maıyn tamyzyp tartyp bere alady. Jáne olardy álgilerdiń eshqaısysyna uqsatpaı, tek ózinshe, Serjansha tartady. Onyń ústine, qazirgi kúıshilerdiń kóbi bile bermeıtin talaı tańsyq týyndylardy da biledi. Olardyń arasynda Mańǵystaý kúıshileriniń túrikmen dýtarshylarymen kúı jarystary, Mańǵystaý, Jaıyq, Oıyl, Aral oryndaýshylarynyń bir-birimen jeke-jeke, top-top bolyp óner synasqan kúı saıystary, ańyz kúıler toptamalary bar… Serjan olardy birinen soń birin oqshantaıdan oq sýyrǵandaı qylyp op-ońaı jadyna túsirip, quıqyljyta oınaı jónelgende, maǵan kózimiz kórgen Murat, Shamyǵul, Rysbaı, Alym, Myrzaǵuldardy bylaı qoıǵanda, biz kórmegen Abyl, Qulshar, Esir, Qoshqar, Sáýlebaı, Esbaı, Aral, Óskinbaı, Qartbaı, Qaldaıaqtar tirilip kelip, aıyzdary qanyp, tańǵala tyńdap otyrǵandaı kórinedi. Óıtkeni, óz tusynda eshkimge des bermeı ótken Nurǵısadaı dúldúl dombyrashynyń ózi dál álgindeı taýsyla tańǵalǵan sańlaq oryndaýshylyq ónerge baıaǵy dúldúlder tańǵalmaıdy ǵoı deısizder me? Tańdanǵanda qandaı! Óıtkeni, Serjannyń tartyp otyrǵany – solardan qalǵan qaı-qaıdaǵyny eske túsiretin qaıym kúıler edi, kórsetip otyrǵany – solardan qalǵan qaralaı kózińdi arbap alatyn ǵajaıyp oıyn tehnıkasy edi.
Al atalmysh oryndaýshylyq mekteptiń ónerin tyńdaǵanda kóńilińdi, kórgende kózińdi eriksiz barlap alatyn erekshe tartymdylyǵyna ataqty kınorejısser Grıgorıı Chýhraı da tusynda meılinshe tánti bolǵan edi… Álem biletin áıgili “Qyryq birinshi” fılmin túsirýge Krasnovodsk qalasynyń mańyna baryp, qosyn tigedi. Bir toı-dýmanda dombyra tartyp otyrǵan mosqal soqyr qazaqty kóredi. Ádeıilep qonaqqa shaqyryp, kúılerin taspaǵa jazyp alady. Artynan qaıta ózine tyńdatqanda, ol óz tartysyn ózi tanymaı, taǵy bir kúıshi kelip kúı tartyp otyr eken ǵoı dep qalyp: “Bizge bulaı tartý qaıda?! Bul shamasy, mendeı emes, myqty kúıshi bolsa kerek. Mundaı keremet turǵanda meni áýrelemeı-aq qoıyńdar!” – dep ruqsat suraıdy. Álgi kárip kúıshiniń tamasha talantymen qosa meılinshe ınabattylyǵyna qatty razy bolǵan Chýhraı óle-ólgeninshe aýzynan tastamaı aıtyp júretin. “Qazaq kúıshileri qandaı fılosof!” – dep, tamsanyp otyratyn.
Fılmdi kórgen zerdeli kórermen baıyrǵy Mańǵystaý sazdary ekendigin, olardyń álgi kúılerdiń ótkelegi kóp qıyn zamannyń batpandaı aýyr salmaǵyn qaltqysyz jetkizip turǵanyn birden ańǵarar edi. Iá, túsine bilgen kisige qazaq kúıleri keń dúnıeniń ózindeı tylsym, shalqar muhıttaı tuńǵıyq qoı. Ol dilińiz túısikkenmen, tilińiz túsindirip bere almaıtyndy da aıqyndap ashyp bere alady. Aqylyńyz jetkenmen, batylyńyz jetpeıtindi de abyrjymaı aıtyp bere alady. Qazaq kúıleri áldeqashan qapysyz uǵyndyrǵandardy qazaq sózderi álige deıin jerine jetkizip túsindirip úlgergen joq. Tek sol bir qońyr áýezdiń ar jaǵyndaǵy asyl mán, aqyq maǵynany aınytpaı dál jetkizip bere alatyn asqan oryndaýshylyq sheberlik tabylsa bolǵany. Ol – ilýde bir jolyǵatyn sırek baqyt. Serjan sol sanattan. Ol – tartyp otyrǵan aspabynyń da, oryndap otyrǵan shyǵarmasynyń da qyryn, syryn, barlyq búge-shigesin bes saýsaǵyndaı bilip, enesiniń emsheginde, úrpinde, jelininde, búkil alpys eki tamyrynda eshteńe tastamaı, erini iskenshe epsep, tańdaıy talǵansha talmap, jelimdeı jabysyp jebep, qadalyp emetin qysyrdyń taıyndaı qomaǵaı, bárin túgel qamtyp, túgel taýysyp, qapy qalmaıtyndaı qyp qaqtap, syǵyp-sarqyp tartatyn qazymyr oryndaýshy. Sondyqtan da ol ustaǵan dombyra saırap, ol tartqan kúı jaınap shyǵa keledi. Qulshardyń, Óskinbaıdyń, Esbaıdyń aıtys kúılerin tyńdaǵanda baǵzy turmystan bir-bir spektakl kórip otyrǵandaı sezinesiń. Ańyz kúıler ańyrap qoıa bergende atamzamanǵy babalar tirilip kep, tizilip kep, jarysa zar tóge jónelgendeı bolady. “Nar ıdirgendi” tartqanda qaıyń dombyra qaıyma ingendeı óz-ózinen qaıqańdap ón boıyńdy balbyratyp qoıa bermeı me?! Shap-shaǵyn ǵana “Bógelekti” alyńyzshy! Dombyranyń sazymen qosa dombyrashynyń qoly qalaısha oınaqtap, bet-álpeti qalaısha quıqyljıdy?! Serjan oryndaǵan qaı shyǵarma da tamsantpaı, tebirentpeı, teńseltpeı qoımaıdy. Meılinshe, tylsym ınterpretatorlyq tereńdik. Ǵajaıyp oryndaýshylyq sheberlik. Asqan artıstızm. Batyssha aıtqanda, vırtýoz! Shyǵyssha aıtqanda, birtýar! Qazaq dalasynda eshqashan qatary azaıyp, qarqyny kemip, tolas taýyp kórmegen kúı báıgesinde tamsantqan ústine tamsanta túsetin dúldúldiń de dúldúli. Shashasyna shań jýytpas sańlaqtyń da sańlaǵy.
Ol ol ma?! Bir ózi – bir mektep Abyl, Qulshar, Esir, Aral, Óskinbaı, Qartbaı, Murat, Shamyǵuldar qalyptastyrǵan Mańǵystaý kúıshilik dástúrin shartarap qazaq dalasyndaǵy barlyq oryndaýshylyk úrdisterdiń eń bir sút betindegi qaımaqtaı súleı úlgilerimen úılesimdi jarastyrǵan jańa bir oryndaýshylyq mektep dúnıege keldi. Kúıde oıdaǵy tereńdik pen sezimdegi sergektikti tereń qabystyrǵan serilik mektebi – Serjan mektebi boı kóterdi. Kúı serisi Serjan – saz sahnasyndaǵy jańa qubylys. Sóıtip, Serjan Shákiratovtyń óz basy da ózi tartatyn kúıler sekildi rýhanı ıgilikterimizdiń eń bir sırek kezdesetin erekshe zárýligine aınaldy. Sondyqtan onyń boıyndaǵy oryndaýshylyq daryny da Berelden tabylǵan altyn turmandy attaı, Esikten tabylǵan altyn kıimdi adamdaı, Saraıshyqtan tabylǵan kóne zamannyń kómbe qumyrasyndaı izdeseń taptyrmaıtyn tarıhı tańsyq, baǵa jetpes qundylyq, endi qaıtalanýy neǵaıbil shyǵarmashylyq ýnıkým dep tanyǵanymyz jón. Mundaı sırek talantqa ıe tulǵany da álgi tańsyq jádigerlikteı baıyppen baǵalap, barynsha baptaı, saqtaı bilýimiz shart. Olaı bolýyna, eń aldymen, Serjannyń ózi muryndyq bolǵany durys. Ózi biletin asyl muralar men kemel oryndaýshylyq úrdisterdi keıingilerge ýaqytyly úıretip úlgergeni lazym. Sonda olar kelesi urpaqtar tusynda da órken jaıyp, keńinen óristeı almaqshy.
Ekinshiden, erenniń babyn eli tappaq. Óıtkeni, ónerdiń emi – shabyt. Shabyttyń emi – eliniń kóńil-kúıi. Ýaqytyly berilgen ádil baǵasy men ýaqytyly kórsetilgen shynaıy yqylasy. Álemet kúıshiniń Aqtaýda ótpek shyǵarmashylyq keshi – sonyń bir úlgisi. Serjan dúldúldiń ózine uzaq, ónerine máńgilik ǵumyr tileımiz. Ol bas bolyp otyrǵan kúıshilik mekteptiń órkeni ósip, kósegesi kógere bergeı!
Ábish KEKILBAEV
