Myrzan KENJEBAI: Kúı tarıhy, kúı taǵdyry…

2814
Adyrna.kz Telegram

Alla Taǵala qazaqqa basqa halyqtarda kezdese bermeıtin nebir ǵajaıyp óner túrlerin tartý etken. Ózińiz oılap kórińizshi, býyrqanyp-bursanyp sýyryla sóılep ketse, qarasózdiń qaharymen nebir han-sultandardy qamystaı qaltyratyp, meıirlenip mekirene sóılep, búkil jan áleminiń jylýy men shýaǵyn til ushynan tógildirgende ordaly jylanǵa bı bıletken sheshendik, qajet sátte qaptaǵan qalyń jaýǵa qarsy sermelgen aq semserdeı almas jyrdy aǵyl-tegil aǵyndatatyn sýyrypsalma aqyndyq, erdiń qunyn eki aýyz sózben sheship tastaıtyn tapqyrlyq sııaqty ǵajaıyp óner túrleri qazaqtan basqa qaı ultta bar? Osy kúngi qazaq shonjarlaryn tiline tabyndyryp qoıǵan orysta bar ma, álde álemdegi eń bir jutań til bolsa da aǵylshyn tilin bilmeıtin adamdy adam dep eseptemeıtin aǵylshynda bar ma? Mundaı tekti de kıeli óner túrleri orysta da, aǵylshynda da atymen joq! Al kúı óneri she? Kúı janry bar halyq – álemdegi eń bir sezimi sergek, oıy ushqyr, jan dúnıesi óte baı halyq.

Kúı óneri – qazaq halqynyń eń basty rýhanı baılyǵynyń, jan dúnıe baılyǵynyń eń bir kıeli, qasıetti túri. Burynyraqta Aral-Shalqar óńirinde aýyldaǵy irili-ýaqty toı-tomalaqtarda, shal-shaý­qannyń basy qosylyp bir úıde máslıhat, májilis quryp otyrǵanda solar ortaǵa aýyldyń bir kúıshisin aldyrtyp, kúı tyńdaıtyn. Bul aımaqta ekiniń biri derlik ne dombyramen án salyp, ne kúı tartatyn. Sonda sol shaldardyń ishindegi eń bir áý dep án salmaıtyny, dyń etkizip dombyra tartpaıtynynyń ózi (dombyrada oınaıdy emes) álgi kúıdiń yrǵaǵyna berilip, kózin tars jumyp alyp, anda-sanda «beý, dúnııa-aı» dep qoıyp, endi birde ekpindetken, daýyldatqan, jaýǵa qarsy attandaǵan ereýil kúılerge elirip, otyrǵan ornynan qopańdap túregep kete jazdaıtynyn talaı kórgenbiz. Onyń syryn endi ǵana túsinip júrmiz. Sóıtsek, kúı degenińiz qazaqtyń búkil tarıhynyń shejiresi, júrek lúpiliniń jazbasy (kardıogrammasy), jabyrqasa muńdasy, jadyrasa syrlasy eken ǵoı.
Iá, kúı – qosyla almaı shermende bop ótken qos júrektiń ókinish pen óksikke toly úzdikken úni, qaıǵy-qasiretke dýshar bolsa, zary men muńynyń, azattyq pen erkindik (táýelsizdik, egemendik emes) úshin qan keship, jan berip, jan alysqan arpalysqa toly sátteriniń eń sheber, eń bir syrly shejireshisi bolyp kelgen edi. Al qazir she?
Qazir qazaqtyń qazan ustaǵany qaısy, qalam ustaǵany qaısy, dombyra ustaǵany qaısy, kóseý ustaǵany qaısy ekenin ajyratý múmkin bolmaı qalǵan, attynyń sózin jaıaý sóılegen myna zamanda kúı qandaı kúıge tústi? Buryn kúıdi oryssha oqyǵan, oryssha tárbıelengen, jany qazaqqa jat máńgúrtter ǵana túsinbeıdi, solar ǵana kúı tyńdamaq túgil, ony mazaq qylady dep kúıinetinbiz. Qazir she?
Qazir nebir uly oı-sana men ushan-teńiz ulaǵatqa toly, óne boıy mahabbattyń móldirliginen, adamzat ataýlymen birge týyp, birge óletin zar men muńnan turatyn, shabyttansa shartarapqa shadyman shattyqtyń shýaǵy men shuǵylasyn shashyp, ár alýan kúıge túsiretin osynaý uly ónerdiń óz elindegi jaǵdaıyna qarap otyrǵanda urpaǵyna ókpeli danagóı qarııa kóz aldyńyzǵa keledi. Óıtkeni kúı-atańyz búginde óziniń eń jaqyn syrlasy, janyn uǵar eń jaqyn muńdasy qazaq dep atalatyn basty tyńdarmanynan aıyrylyp barady. Onyń eń basty sebebiniń biri – búginde Qazaqstannyń búkil óner sahnasyn «erinbegen etikshi boladynyń» kerine keltirý bolyp otyr. Qazir tóńiregimiz Batys Eýropa elderi­niń, Amerıkanyń yń-jyń, ý-shý, dańǵyr-duńǵyrynan qulaq tundyryp tur. Ol az bolǵandaı, Qazaqstan telearnalarynda kórsetilip jatqan «Eki juldyz», «Bir jarym juldyz» sııaqtylarǵa qarap otyryp, qazaq óziniń ulttyq ónerinen, ulttyq mádenıetinen, ulttyq sanasynan, tilinen múlde ajyrap bara jatqan joq pa eken degen de oıǵa ketesiń. Olardy óner týraly kórsetilim – tok-shoý degennen góri qazaq ónerine jasalyp jatqan qııanat deýge bolady. Bular týraly áńgime óz aldyna. Áńgime qazaq ultynyń basqalardan ózgesheligin pash etip, nebir halyqaralyq uly dýmandarda Qurmanǵazy atyndaǵy orkestr únimen aspan astyn dúbirge toltyratyn kúı qudiretiniń ornyn teledıdarda, radıoda qazaqtyń jan dúnıesine, uǵymyna, tárbıesine jat mýzyka basyp bara jatqany týraly.
Aıtpaqshy, osy orkestr buryn qazaqtyń Qur­manǵazy atyndaǵy ult aspaptar orkestri dep atalatyn, qaı adamnyń oılap tapqanyn kim bilsin, ol qazir halyq aspaptary orkestri dep atalady.
Qazirgi ýaqytta qazaqtyń uly mádenı murasy – kúı ónerinen alystap bara jatqanymyz zamana shyndyǵyna aınalyp otyr. Eger qazaq ulty óziniń atateginen qanyna sińgen kúı ónerinen budan ári osylaı alshaqtap, budan ári Batystyń názik sezimnen, ordaly oıdan jurdaı dańǵaza, dabyra ónerin teledıdar, radıo arqyly áli de shyrqata berse máńgúrt ultqa aınalady. Radıo men teledıdar arqyly ártúrli merekelerde, toı-tomalaqta «Saryarqany», «Kóńilashar» men «Adaıdy» bir-eki ret orkestrmen dúbirletip óte shyǵý ónerdi nasıhattaý emes. Ol qazaqty aldarqatý ǵana, ári ketse, ekzotıkalyq bir sáttik kórinis qana. Iaǵnı qazaqtyń ulttyq mádenı murasyn urpaqtan urpaqqa jetkizip, sol urpaqtyń qazaqy jan dúnıesin basqamen bylǵamaýdyń bir joly kúı ónerin keńinen nasıhattaý bolýy kerek. Júzdegen, myńdaǵan jyldar boıy, tipti berirekten bastaǵannyń ózinde Qorqyt baba ǵumyr keshken dáýirden bermen qazaqtyń janserigi bolyp, árbir qýanyshy men renishiniń, armany men múddesiniń, júrek lúpiliniń jazbasyndaı bolyp kele jatqan qobyzben, dombyramen tartylatyn ár kúıdiń shyǵý tarıhy bar ekenin de búgingi eki qazaqtyń biri bile bermeıdi. Ony aıtamyz-aý, búgingi qazaqtar dombyra tartady, qobyz tartady demeı, dombyrada, qobyzda oınaıdy dep orysshadan tup-týra tárjimelep sóıleıtin masqaraǵa ushyrady. Mysaly, «Balbyraýyn» degen kúıdi Qurmanǵazy Braýn degen álde graftyń, álde dvorıannyń balyna arnap shyǵarǵan eken degen soraqy «tarıhty» taratyp júrgender de – osyndaı ózi de, sózi de býdandastyrylyp ketken qazaqtar. Shyndyǵynda, ol kádimgi «balbyraý», «balbyratý» degendi ǵana bildiredi. Qurmanǵazynyń ár kúıiniń derlik tarıhy, keıipkeri bar. Mysaly, «Kóbik shashqandy» kúı atasy alǵash ret Kaspıı teńizin (Hazar teńizi) kórgende shyǵarǵany týraly derek bar. Al «Qaıran sheshem» men «Aman bol, sheshem, aman bol» orys sarbazdary qol-aıaǵyn kisendep alyp bara jatqan sáttegi «seni osyndaı kúıge salyp qoıdym-aý» degen anasyna degen aıaýshylyqtan týsa, bir jaǵynan, «myna kápirlerdiń aldynda nege kóz jasyńdy kórsetesiń?»– dep jaǵynan shapalaqtan tartyp jibergen anasy­nyń qajyrlylyǵyna, namysqoılyǵyna degen zor rızashylyqtan týǵan eken.
Al kókireginde jaryq túsetin syzaty bar pende tyńdap otyrǵanda ara-tura bir kúrsinip qalmaı tyńdaı almaıtyn «Nar ıdirgen» kúıin bireýler halyqtyki, bireýler Estóreniki deıdi. Bul kúı týraly kezinde jazýshy Tahaýı Ahtanov ańyz izimen áńgime jazǵan. Bul kúıdegi botasyz qalǵan, súti sýalǵan, ózi de sýalyp, tiri týlaqqa aınalǵan qara nardyń sherli qusasy, shynymen jaýqazyndaı jelbiregen jastyq shaǵym myna qaýsaǵan kúıshi shaldyń astynda janshylmaq pa dep kúıge ıigen nardyń emshegin qysyp, sútin shyǵarmaı turǵan qyzdyń qara bulttaı qaıǵy-qasireti, aqyrynda shaldyń qolynan dombyrany alyp, jas jigittiń kúıdi jalǵastyra jónelgenin kórgen qyzdyń saýsaǵynyń arasynan súttiń saýyldaı jónelýi – bári-bári qolmen salǵan sýretteı kóz aldyńnan ótip jatady. Jáne kúıshiler zamanynda ózi tartyp otyrǵan kúıdiń ár sátin áńgimelep te otyratyn bolǵan. Mysaly, Aral, Shalqar óńirinde marqum Baqyt Basyǵaraev, Mergenbaı Naýanov degen kúıshiler sóıtetin. Ásirese, «Jem sýynyń tasýy», «Shynyaıaq tastar», «Adaı» kúılerin tartyp otyryp: «Mine, tolqyn jaǵalaýdaǵy jarlaýytqa soǵyp jatyr, mine, bir ýys topyraq sýǵa sholp etip qulap tústi» nemese «Adaıdyń» úshinshi bólimine kelgende «al endi adaılar men orys áskerleri qyrylysyp jatyr» dep ara-tura aıtyp qalyp otyratyn edi.
Iá, kúıdi qazaqtyń ekinshi tili dese de bolady.
Kúı – mahabbat, kúı quldyqtyń zary men muńy, azattyqtyń, erkindiktiń jarshysy. Kúı birde «Saryjaılaýdyń» salqyn sabat, jasyl jazırasy bolyp kósilse, birde «Sylqyldaq» bolyp úkisi bulǵańdaǵan burańbel boıjetkendeı sylań qaǵyp shyǵa keledi. Al nebir ot aýyzdy, oraq tildi sheshen, dilmarlar, Shyńǵys hanǵa balasy Joshynyń ólimin estirtýge tili jetpegende «aqsaq qulan shoshyǵan, han ıem-aý, han ıem, túsinbeısiń be osyǵan» dep estirtip bergen de «Aqsaq qulan» kúıi edi ǵoı.
Qazanǵaptyń «Shynyaıaq tastar» degen kúıi bar. Ol bylaı: Qazekem bir úıde meıman bolyp, dastarqan basynda kúı tartyp otyrady. Shaı quıyp otyrǵan kelinshektiń kúıge ábden eltigeni sondaı, kúıshiniń kesesine shaı quıýdy umytyp, dombyraǵa telmirip otyra beredi. Sonda dombyrashy kúıden jańylyp qalmaıyn dep alaqanyn dastarqannyń ústine qoıyp, «shaı quı» degendi ymdap túsindiripti. Ol qashan qolyn dastarqanǵa qoıyp, qaıtyp ákep ishekterdi qaǵysyn jalǵastyrǵanǵa deıin dombyranyń úni úzilmeı, kúıdi perne ústindegi saýsaqtary jalǵastyra bergen eken. Kúı sodan «Shynyaıaq tastar» atalypty.
«Erinbegen – etikshi, uıalmaǵan – óleńshi» bol­ǵan myna zamanda men kúıshimin dep sahnaǵa shyqqandardyń kópshiligi ár kúıdiń oryndalý ereksheligi bar ekenin eskermeı, notaǵa túsken, siresken kúıinde oryndap shyǵady da, kúıdiń reńi buzylyp, shyraıy shyqpaı qalady. Oryndalý ereksheligi degenimiz kúıshi kúıdiń ár bólimin, ár sátin júrekpen, búkil jan sezimimen túsinip, ilip qaǵatyn jerde ilip, kúrep qaǵatyn jerde kúrep alyp, qajet jerinde sý jorǵany sıpaı qamshylaǵandaı qoly shanaqqa tıer-tımes qyp, qysqasy, kúıdiń ár tusyn soǵan sáıkes alýan-alýan qaǵyspen oryndar bolar edi. Qazirgi kúıshilerge qarap otyrsań, onyń biri joq. Jappaı sabalaý, shanaqtyń betin óshi bardaı soqqylaý, tyrnalaý. Bul, ásirese, DEKOshylarǵa tán. Keıbir konservatorııa bitirgen dombyrashylardyń ózi «Kókil» men «Domalatpaıdy» sabalap, tyrnalap tartyp otyrǵanyn kórgende álde kúıshige, álde olardyń ustazyna, álde notasy túspegirge renjirińdi bilmeı qalasyń. Ádilin aıtsańyz, bul eki kúı «Adaı», «Saryarqa», «Jekpe-jek» sııaqty edireńdep turǵan kúıler emes. Bul ekeýi – tyńdaǵan jannyń júregin syzdatyp, saı-súıegin syrqyratyp, qaıdaǵy-jaıdaǵysyn qozǵaıtyn, óte syrshyl, óte muńdy, nebir armanshyl keýdeni ah urǵyzatyn tereń oıǵa qurylǵan syrbaz kúıler. Ekinshiden,

búgingi kúıshiler kúıdiń burynǵy óz ataýyn álde ádeıi, álde bilmestikpen burmalap ataıtyn boldy. Mysaly, Qazanǵaptyń «Tory attyń bógelek qaǵýyn» olar «Boz jorǵanyń bógelek qaǵýy» dep jurttyń qulaǵyna sińirip jiberdi. Al «Qyz Jibek» fılmindegi N.Tilendıevtiki delinip júrgen «Jekpe-jek» dep atalyp júrgen kúı – biz biletin «Kúı shaqyrys» degen kúıdiń sál ózgertilgen túri.

Aıta bersek, kúı tarıhy, kúı taǵdyry týraly áńgimeniń shet-shegi joq. Bir ǵana Dına Nurpeıisovanyń kúılerin osy tóńirekte túgendep shyǵý úshin talaı-talaı ǵylymı da, kórkem de dúnıeler jazylýy múmkin. Al Qazanǵaptyń 62 «Aqjeleńi» – tutas bir tarıh.
Jastaıymyzdan dombyra tartyp, el ishindegi kúıshilerdiń áńgimelerin tyńdap, bir-eki orkestrge qatysqanymyz bolmasa, biz bilikti mýzyka mamany emespiz. Bizdiń aıtpaǵymyz, búginde qazaqtyń ulttyq, ıaǵnı dástúrli óneriniń, onyń ishinde kúı óneriniń qadiri ketip bara jatqanyn jurtshylyqtyń, óner adamdarynyń qaperine salý ǵana. Onyń basty sebebiniń biri Qazaq eli Reseıden azattyq alǵan on toǵyz jyldan beri zamanymyzdyń teledıdar, radıo sııaqty eń qýatty aqparat quraldarynda negizinen orys jáne eýropalyq óner týyndylary nasıhattalyp, ulttyq óner tek ekzotıkanyń bir kórinisi retinde qalyp bara jatqandyǵynan bolsa kerek. Al Qurmanǵazy atyndaǵy memlekettik konservatorııadan bastap, mýzyka mektepterine deıin kóbine-kóp skrıpka, fortepıano sııaqty batystyq mýzyka aspaptaryna kúıden góri kóbirek kóńil bólinetini – jasyrýǵa kelmeıtin jaıt. Japonııada ana tilin bilmeıtin adam japon dep eseptelmeıdi. Al biz qazir qazaqsha bilmeıtin qazaqqa munyń qalaı desek, ekstremıst, separatıst atanyp ketemiz be dep qorqatyn boldyq. Muny aıtyp otyrǵan sebebimiz, buryn kúıdi qazaqsha bilmeıtin orystildi qazaqtar túsinbeıtin edi. Al búgingi jas órenderimiz ulttyq dástúrli mádenıetten alshaqtap, biryńǵaı dańǵaza, batystyq, orystyq úlgidegi mýzykaǵa ǵana den qoıyp, kúı ataýlyǵa muryn shúıire, tipti jatyrqap qaraıtyny – óte qorqynyshty jaǵdaıat. Óıtkeni jas­taıynan qazaqy dástúrli án men kúıdiń káýsarynan sýsyndamaı, sheteldiń dańǵyr-duńǵyryn tyńdap ósken jastardy qazaq halqynyń bolashaǵy deý – úlken qate. Olardan óz ultyn, óz elin súıetin shynaıy ultshyl, otanshyl azamattar shyqpaıdy. Jáne mádenıet ataýlynyń bári birdeı paıdaly, mádenıet birin-biri baıytady deý – baryp turǵan jymysqy saıasat. Sebebi qaı halyq kóp, qaı memleket kúshti bolsa, sol halyqtyń, sol memlekettiń mádenıeti ózi kelgen ekinshi bir memlekettiń mádenıetin jutyp qoıady. Biz túgil, alpaýyt Amerıkanyń ózinde ózge bir eldiń mádenıetin ýaǵyzdaý, nasıhattaý memlekettik satqyndyq dep esepteledi.
Sonda bizge jol bolsyn?..


Myrzan KENJEBAI,

«Ana tili».

Pikirler