Es bilgennen kúıshi bolýdy armandadym
- Aǵa, bilýimshe, ákeńiz dáýlesker kúıshi bolypty.Kıeli dombyrany serik etýińizge áke óneri áser ettime?
- Iá, ákem Tájibaı ómir boıy mal baǵýmen aınalysqanymen, dombyranyń qulaǵynda oınaıtyn kúıshi, halyq ánin áýelete salar ánshi, ýájden utylýy qıyn aıtysker aqyn edi. Erteli-kesh tizesine otyryp alyp, tartqan kúıin tyńdaýdan jalyqpaıtynmyn. Es bilgenimnen kúıshi bolýdy armandadym. Qyzyǵýshylyǵym sonshama, ońashada tıek jasaýǵa talpynyp, talaı ret saýsaqtarymdy jaraqattaǵanmyn. Ákeme kómektesip, ári mal baǵýmen, ári úı sharýasymen aınalysqan anam Zaǵıpa meni aıap, báıek bolyp júretin. Búginde ortamyzda aqylshy bolyp otyrǵan anam sol kúnderdi jıi eske alady. Ózim úıdiń úlkenimin. Tórt inim de, jalǵyz qaryndasym da basqa salalarda qyzmet etedi. Al men qarshadaıymnan úkili dombyrany serik etip, ónerge degen súıispenshiligim men adaldyǵymdy júregimde áldılep kelemin.
- Týyp-ósken jerińiz Qytaı eli kórinedi. Atajurtqa qashan oraldyńyzdar? Odan keıingi ómir jolyńyz qalaı jalǵasty?
- Ras, men Qytaı eliniń Qulja qalasynda dúnıege keldim. 30-jyldardaǵy asharshylyq kezinde atalarymyz solaı aýǵan eken. 1955 jyly Qazaqstanǵa, onyń ishinde — áke-sheshemniń kindik qany tamǵan, sol ýaqyttaǵy Taldyqorǵan oblysy, Jansúgirov (qazirgi Aqsý) aýdany, Saǵabúıen aýylyna kóship keldik. Mektep esigin alǵash sol jerde ashtym. 8-synypty bitirgen soń, oqýymdy Qyzylaǵash aýylyndaǵy mektep-ınternatta jalǵastyrdym. Úlgerimi jaqsy, qoǵamdyq jumystarǵa belsene aralasatyn oqýshy boldym.
- Otbasyndaǵy áke tálimi — bir bólek. Mektepte de kúı ónerine baýlyǵan ustazyńyz bolǵan shyǵar?
- Saǵabúıendegi mektepte oqyp júrgenimde, Sazanbaı degen aǵaıym dombyraǵa áýestigimdi baıqap, talabymdy ushtaı tústi. Alaıda, ol shaqta dombyraǵa qaraǵanda baıan aspabyna suranys joǵary-tyn. Sol sebepti, oqýshy kezimde qolymnan baıan túspeıtin. Mektepishilik mádenı is-sharalarda án aıtatyn muǵalimderdi baıanmen súıemeldep turǵandy maqtanysh kóretinmin. Mektep-ınternatty bitirer jyly gazetten Almatyda respýblıkalyq estrada-ırk stýdııasynyń ashylatyny jóninde habarlandyrýdy oqydym. Qolyma kýáligimdi ala sala, esh oılanbastan stýdııanyń dombyra bólimine qujat tapsyrdym. Negizi, baıan synybyn kózdep kelgem. Sóıtsem, stýdııada ondaı bólim ashylmaǵan eken. Ári talapkerlerdi qabyldaý isimen aınalysyp júrgen Gúljıhan Ǵalıeva degen oqytýshy: «Kelbetiń de, boıyń da sahnaǵa laıyqty eken. Dombyra tarta alasyń ba?» — dep surady. Tarta alatynymdy aıtyp edim, «Osynda Rústembek Omarov degen Qazaqstannyń halyq ártisi bar. Sol kisiden dombyradan bilimińdi jetildir» dep qamqorlyq tanytty. Sonymen, Rústembek aǵaıdyń úıinde jatyp, eki aı dombyradan dáris aldym. Dombyra bólimine emtıhan tapsyrǵan 18 balanyń ishinen jalǵyz ózim oqýǵa tústim. Al stýdııadan keıin Abaı atyndaǵy pedınstıtýttyń (qazirgi QazUPÝ) syrttaı oqý bólimin «mýzyka pániniń muǵalimi» mamandyǵy boıynsha bitirdim.
- Kúı óneri salasynda qansha jyldan beri ter tógip kelesiz. Eńbek jolyńyzdyń qandaı kezeńderi siz úshin aıryqsha ystyq?
- Stýdııany bitire sala «Qazaqkonert» birlestigine qyzmetke alyndym. Jarty jyldaı jumys istegen soń, áskerı boryshymdy óteýge attanyp, tórt jylǵa jýyq ýaqyttan keıin Almatyǵa oraldym. Joǵaryda aıtylǵan Gúljıhan apaıym «Gúlder» ansamblin ashyp jatyr eken. Ustazymnyń shaqyrtýymen sonda aýystym. Sonda ómirlik serigim Ajarkúl jeńgeńmen tanystym. Ajarkúl ol kezderi kórkemsóz oqý sheberi-tin. Tabıǵı talantyn ushtaý maqsatynda, dástúrli án óneriniń sańlaqtary — Júsipbek Elebekov pen Ǵarıfolla Qurmanǵalıevten dáris alyp, dástúrli ánshilik jolǵa tústi. Sol sebepti, 1972 jyly «Qazaqkonert» birlestigine qaıta kelip, 1995 jylǵa deıin jup jazbaı ter tóktik. Osy qarashańyraqta qos halyq ártisi — Júsekeń jáne Ǵarekeńmen qyzmettes boldym, ónerlerine qanyqtym, ǵıbratty áńgimelerin tyńdadym. Jalpy, eńbek jolymnyń barlyq kezeńi men úshin ystyq. Óıtkeni, ózim súıgen kásibimmen aınalystym. El aralap, halyqqa ónerimdi tartý ettim. Qazir zeınetke shyqsam da, dombyra úırengisi keletin jas órendermen jeke sabaqtar júrgizemin ári mektepterde ustazdyq etemin.
- Shákirt jetistigi — ustaz mereıi. Maqtan tutar izbasarlaryńyz kóp pe?
- «Juldyz» bolyp ketpese de, baıqaýlarda laýreat atanyp júrgen shákirtterim jeterlik. Negizi, tárbıe bolmasa, oqýdyń jemisti bolýy qıyn. Ózim osy qaǵıdany berik ustanamyn. Eńbegim jemissiz de emes. Shákirtterim berilgen tapsyrmalarǵa jaýapkershilikpen qaraýǵa daǵdylanǵan. Bir jaǵynan, bul — ustazdy, úlkendi syılaý. Keı balalar sabaqqa kelgende, janyma únsiz tura qalyp, qoldaryn usynatyn. Ádeıi baıqamaǵan bop, «Birdeńe suraǵyń kelip tur ma?» deıtinmin. «Joq, sizben amandasyp turmyn ǵoı» dese, «E, onda «Assalaýmaǵaleıkým!» dep eki qolyńdy ber» dep qyzartatynmyn. Osynyń ózi eleýsiz nárse sııaqty bolyp kóringenimen, tárbıe emes pe? Durys sálemdesý de — ádeptilik belgisi. Úlginiń úlken-kishisi joq. Qazaq tilin bilmeıtin ul-qyzdaryna dombyra úıretýdi surap keletin ata-analar da az emes. Sondaı balalarǵa til men ulttyq ádet-ǵurypty qosa úıretip kelemin. Munyma ata-analary da dán rıza. Jalpy, synybyma oqýshylar 8 jastan bastap qabyldanady. Menen dáris alyp, mektep bitirgen shákirtterim — búginde akademııa stýdentteri. Akademııadan túlep ushqan jastar da kómek surap turady. Kúıshiler tobyn quryp, úlken sahnaǵa shyǵýǵa daıyndalyp júrgen shákirtterim de bar. Ázirge nasıhattaýshylary bolmaǵandyqtan, jarqyrap kete almaı jatyr. Durys nasıhat ta tárbıeniń bir túri. Óskeleń urpaqtyń laıyqty tulǵalarǵa, ónerpazdarǵa eliktegeni jón emes pe? Osy oraıda, qazaqy úlgidegi nasıhattyń kóshbasshysy bolyp júrgen «Juldyzdar otbasy» jýrnalyna alǵysymdy aıtqym keledi.
Dombyralarymnyń bárin ózim jasaımyn
- «Qorjynyńyzda» qansha kúı bar? Shertpe kúı men tókpe kúıdiń qaısysy janyńyzǵa jaqynyraq?
- Kúıdiń qaı túri bolsa da janyma jaqyn. Kóńil-kúıime qaraı, birde lırıkalyq saryndaǵy shertpe kúımen syrlassam, endi birde aryndy, qarqyndy tókpe kúımen shabytymdy eseleı túsemin. Jalpy, 130-ǵa jýyq kúıden turatyn repertýarymda halyq kúılerimen qatar qazirgi kúıshilerdiń shyǵarmalary da, sheteldik klassıkalyq týyndylar da bar.
- Kúı «tilin» túsiný úshin onyń shyǵý tarıhyn bilý kerek. Balalar ásirese ańyz tektes kúı tarıhyn qyzyǵa tyńdaıtyn shyǵar?
- Durys aıtasyz. Shákirtterime qandaı da bir kúıdi úıretpes buryn onyń shyǵý tarıhymen tanystyryp alamyn. Uıyp tyńdamaıtyny joq. Ózim Abyldyń «Abyl» jáne «Naratý» degen eki kúıin erekshe jaqsy kóremin. Abyl — HVIII ǵasyrdyń sońynda Mańǵystaý óńirinde ómir súrgen kúıshi. Sol zamanda adaılar kórshiles túrikmendermen kóp taıtalasqan. Mal baǵýmen aınalysqandyqtan, barymta da jıi bolyp turady eken. Kezekti barymtanyń birinde Abyl túrikmenderdiń qolyna túsip qalypty. Ol jaqta toı qyzyp jatsa kerek, túrikmen shaldarynyń biri: «Tutqyndardyń arasynda dombyra tartatyndary bar shyǵar, syrtqa shyǵaryńdar, kóreıik», — depti. Ortaǵa shyqqan Abyl úndemesten qolyna dombyrasyn alyp, kúı tarta jónelipti. Kúı áýenine eltigen jurt biraz ýaqyt únsiz otyryp qalady. Sosyn úlkenderdiń biri: «Mańǵystaýda Abyl atty keremet kúıshi bar dep estip em, sen sol emessiń be?» — dep surapty. Onyń Abyl ekenin bilgen soń, kúı qudiretine bas ıgen túrikmender kúıshiniń ıyǵyna shapan jaýyp, mal berip, qurmetpen shyǵaryp salǵan eken. «Abyl» kúıiniń shyǵý tarıhy osyndaı.
«Naratý» kúıi de erekshe jaǵdaıda týǵan. Abyl ómir súrgen aýylda Zilqara degen palýan bolypty. Kúshtiligi sonsha, birde qudyqqa túsip ketken nardy jalǵyz ózi tartyp shyǵarypty. Osy oqıǵaǵa kýá bolǵan Abyl alyp kúsh ıesine súısinip, «Naratý» kúıin dúnıege ákelipti-mys. Osydan keıin Zilqara da «Naratý» atanypty. Men úshin Qurmanǵazynyń «Serperiniń» de orny bólek. Kezinde «Qazaqkonert» birlestiginiń ishinen «Serper» atty kúı ansamblin qurǵanmyn. Daǵdarys tusynda lajsyzdan taratýǵa týra keldi. Sol kúıdiń tolyq tarıhy qaǵaz betinde qalmapty. Biraq kúıdi oınaı bastaǵannan-aq, ózimdi ushy-qıyry joq keń dalada júırik atpen jelge qarsy quıǵyta shaýyp kele jatqandaı sezinemin. Kúı ortasynda tóbege shyǵyp, sál tynystap alamyn da, qaıtadan eńiske qaraı shaba jóneletindeımin. Muny Qurmanǵazy bir serpilgen kezinde shyǵarǵan bolar dep oılaımyn.
- Ózińizdiń kúı shyǵaratyn ónerińiz joq pa?
- Bar. Alaıda eshqaısysyn jaryqqa shyǵarǵan emespin. Qazir kúılerin ózderinen basqa eshkim tartpaıtyn kúıshisymaqtardyń da bary jasyryn emes. Kerisinshe, Seken Turysbekovtyń «Aq jaýyny» men «Kóńil tolqynyn» bilmeıtin qazaq joq. Mine, kúı degen osyndaı bolýy kerek! Qazir bireýler Elbasyna, laýazymdy qyzmet ıelerine arnaý kúı shyǵarýdy úrdiske aınaldyrýda. Nursultan Nazarbaevtyń elge sińirip jatqan eńbegi orasan, ol kisi qandaı qurmetke de laıyqty. Degenmen, tyńdarman jadynda qalatyn shyǵarma bolmaǵan soń, bári beker. Óz basym «kúılerim tyńdarmanǵa jetpeı qalady-aý» dep qoryqpaımyn. Únemi izdenis pen rýhanı tolysý ústinde júrip, shyǵarmalarymdy shyńdap, jetildirýmen boldym. Endi paıǵambar jasyna kelgen shaqta, kúılerimdi jaryqqa shyǵaratyn kez de jetken sııaqty.
- Dombyrany tapsyryspen sheberlerge jasatasyz ba, álde arnaıy oryndardan satyp alasyz ba?
- Osy ýaqytqa deıin sheberlerge dombyra jasatyp kórmeppin. Bárin ózim jasaımyn. Bul ónerdi «Qazaqkonertte» qyzmettes bolǵan ustazym Maǵaýııa Hamzınnen úırendim. Dúkennen satyp alǵan nemese gastroldik saparlar kezinde aýyl klýbtarynda synyp jatqan jerinen jınap alǵandarymdy óńdep, qaıta jasap shyǵamyn. Súıikti hobbıim de sol. Aspabyń ózińe unasa — jumysyń nátıjeli bolmaq. Qazir úıde 6-7 dombyram bar. Biri shertpege, endi biri tókpe kúıge, taǵy biri án aıtýǵa yńǵaıly.
- Kúı nasıhatynyń áli de kem túsip jatqany janyńyzdy aýyrtpaı ma?
- Búginde kúıshi kóp jáne kúı óneriniń bedeli artyp keledi. Buryn kúıshilerge qazirgideı qurmet kórsetilmeıtin. Kezinde Ortalyq komıtettiń hatshysy bolǵan Jangeldın degen aǵamyzdyń «bul aspaptar eskirdi, biz Eýropaǵa, skrıpka men pıanınoǵa moıyn burýymyz kerek» degen sóziniń kesirinen qobyz ben dombyra nazardan tys qaldy. Sondaı rýhanı daǵdarys tusynda, ózi qurǵan ulttyq aspaptar orkestrin aman saqtap qalǵan kórnekti kompozıtor Ahmet Jubanov aǵamyzdyń eńbegi ólsheýsiz. Osydan 20-30 jyl buryn aýyl-aımaqqa gastroldik saparǵa jıi shyǵatynbyz. Bir aýylǵa baryp, avtobýstan aspaptardy túsirip jatsaq, jastar «Dombyrany qoıa turyńyz, gıtara bar ma? Gıtara bolmasa, kelmeımiz» deıtin. Sodan jarnama qaǵazyna dombyra men gıtaranyń sýretin qatar qoıatyn boldyq. Alaıda, konert kezinde aq ter, kók ter bolyp kúı tartyp jatqanda, jastar «boldy, endi gıtarıster shyqsynshy» dep, júregimizdi talaı aýyrtqan. Kóneniń kózin kórgen úlkender ǵana dombyranyń qadir-qasıetin uǵynatyn. Ol kezeńnen de óttik-aý. Degenmen, áli de myqty kúıshilerdiń ózi aýylǵa konert qoıýǵa barsa, halyqty kóp jınaı almasy anyq. Osy oraıda, jas kúıshilerden Asylbek Eńsepovti aıryqsha atap ótkim keledi. Aýyl jurtyn túgel jınaı alatyn kúıshi — sol. Bir ǵana «Balalyq shaq» degen kúıinen keıin qanshama bala dombyra úırenýge qyzyǵa bastady. Bul — onyń myqtylyǵy. Asylbektiń jańashyldyǵyn túsinbeıtinder túrli áńgime aıtady. Ras, «Asylbek kúı ónerine «dekko» baǵytyn alyp keldi» deımiz. Alaıda, sonaý 80-jyldary kúıdi, klassıkalyq týyndylardy estradalyq-sımfonııalyq orkestrdiń súıemeldeýimen oryndaýdy sahnaǵa alǵash ákelgen men edim. Kezinde radıoǵa da jazdyrǵanbyz, arnaıy telefılm de túsirilgen. Talantty inim qazirgi tehnıkanyń múmkindikterin paıdalanyp, sahnada qulpyrtyp júr.
Júsekeń men Ǵarekeńe súıikti ini boldym
- Áıgili Ǵarıfolla, Júsipbekterdiń kózin kórgen jansyz. Ol kisilerden alǵan ómirlik sabaqtaryńyz da az bolmaǵan shyǵar?
- Ras, ardaqty aǵalarymnan alǵan ómirlik azyǵym mol. Júsekeń men Ǵarekeńniń menen 30-40 jastaı úlkendikteri bar edi. Ol kezde 20-21-degi jigitpin. Jastyqpen qadirlerin bile de almaǵan sııaqtymyn. Ǵarekeń — Batystyń, Júsekeń — Arqanyń ánshisi-tuǵyn. Ekeýi bir-birimen ázil-qaljyńy jarasyp, qatar júretin. Júsekeń sabyrly kisi bolsa, Ǵarekeń jyldam qozǵalatyn adam edi. Olardyń ómir súrý daǵdylary da, kózqarastary da, halyqpen aralasýlary da, tipti dastarhan basynda ózderin ustaý mádenıetteri de bizge úlgi-ónege boldy. Júsekeń jas aıyrmashylyǵymyzǵa qaramastan, meni únemi qasyna ertip júretin. Ázil-qaljyńy jarasqan aǵa-inideı boldyq. Maǵan urysqanda kóbine «Uzyn kiside aqyl bolmaıdy» deıtin. Kúletinmin de qoıatynmyn. Birde taǵy da sol sózdi aıtyp edi, ádeıi «Aǵa, Dinmuhamed Qonaev menen de uzyn kisi ǵoı, sonda sol kiside aqyl joq pa?» dep edim, «Óı, tynysh otyr!» dep kózi baqyraıyp, shoshyp ketti. «Ol kiside neń bar? Sende shynymen aqyl joq eken ǵoı. Dımekeń — erekshe jaratylǵan adam. Endi mundaı sóz aıtýshy bolma!» dep qatty eskertken. Degenmen, sodan keıin maǵan «Uzyn kiside aqyl bolmaıdy» dep aıtpaıtyn boldy (kúldi).
Taǵy bir oqıǵa esime túsip otyr. Gastroldik saparlarda aýyl adamdary ónerpazdardy qurmettep kútetin. Jáne dastarhan ústinde mindetti túrde 2-3 shólmek turatyn. Júsekeń ishimdikti aýzyna tatyp ta almaıtyn, birden «alyp ketińder anany» deıtin. Al meniń jastaý kezim, «anaǵan» asa ket ári emespin. Birde bir aýylda jastaý partorgtyń úıinde qonaqta otyrǵanbyz. Júsekeń ádettegideı «alyp ketińder anany» deı berip edi, men úı ıesine: «Toqtaı turyńyzshy, meniń 100 gramm ishetinim bar edi», — dep edim, shólmegin qysa ustaǵan jas jigit qasyma otyra ketti. Sodan bir stakandy tartyp kep jiberdim. Baıqaımyn, Júsekeń qabaǵy túıilip, tómen qarap otyr. Biraq eshteńe aıtpady. Erteńine taǵy bir úıge kirgeli tur edik, Júsekeń bizdi qarsy alyp turǵan jas kelinshekten «Kelin, qaraǵym, osy úıde araq bar ma?» dep surady. Kelinshek «O ne degenińiz, aǵa, bar, bári daıyn tur» dep jik-japar bolyp edi, aǵa meni kórsetip, «myna bir uzyn qaraǵa júz gramsyz tamaq batpaıdy, osyǵan daıyndap qoıyńdarshy» degeni. Betimniń oty shyqty. Sol oqıǵadan keıin uıalǵanymnan ay sýǵa jolamaıtyn bolǵanmyn.
- Ekeýi bir-bir dástúrli án mektepteriniń kóshbasshylary retinde ózara án jarystaryn uıymdastyrýshy ma edi?
- Ekeýi konertterde óz shákirtterin alma-kezek sahnaǵa shyǵarýǵa umtylatyn. Ol kezde televıdenıe, radıonyń pármeni az, bir mekteptiń ánin tyńdaǵan adam ekinshisin túsine bermeıtin. Birde Júsekeń Atyraý jaqqa gastroldik saparynda, Birjan sal, Aqan serilerdiń biraz ánderin aıtyp, kósilipti. Sóıtse, aqsaqaldar: «Jaraıdy, rahmet, endi qazaqsha án aıtshy», — depti. Soǵan renjigen Júsekeń sodan keıin batys jaqqa barmaı ketipti. Ýaqyt óte nasıhat kúsheıip, eki mekteptiń ónerpazdary bir-birimen jaqsy aralasa bastady. Buryn batystyqtar «Adaıdy» tartpasań, sahnadan qýyp jibere jazdaıtyn, qazir «Táttimbettiń kúıin tartshy» dep suraıtyn boldy. Qýanatynym, sol eki mektep óz dástúrin áli kúnge deıin saqtap kele jatyr.
- Balalaryńyz dombyranyń qadir-qasıetin qanshalyqty uǵynady?
- Joǵaryda aıtyp ótken Jangeldın sekildilerdiń kesirinen, dombyranyń baǵasy arzandaǵan tusta, bizdiń de kúnkórisimiz nasharlady. Sol sebepti, úsh qyzymnyń da basqa aspaptar boıynsha bilim alǵanyn qalap em. Búginde sonyma ókinemin. Degenmen, úsh qyzym da — konservatorııa túlekteri. Úlken qyzym Gúlbahram men kenjem Aınur — fortepıano synybyn, ortanshy qyzym Gúlnara skrıpka synybyn bitirgen. Qazir Ahmet Jubanov, Kúlásh Baıseıitova atyndaǵy mýzyka mektepterinde oqytýshy bolyp qyzmet etedi. Aldaǵy ýaqytta otbasylyq mýzyka mektebin ashqymyz keledi.
Suhbattasqan Mádına SERIKQYZY
