Jýyrda IGIL (elimizde tıym salynǵan) terrorıstik uıymynyń jetekshisi Ábý Bákir ál-Baǵdadıdiń ólgendigine qatysty AQSh basshylary málimdeme jasady. Sońǵy toǵyz jyldyq lańnan keıin Sırııa eli áli es jııar emes. Bul jańalyq az da bolsa taıaý shyǵystaǵy jaǵdaıdyń turaqtanýyna bir qadam jasalǵadaı bolǵanymen, el ishi áli"sıyrdyń búıregindeı" bólinip tur. Sebebi, bul elde kim joq?! Bári sonda. Jemtikke úımelegen quzǵyndardy elestetedi. Bireýge el qaıǵy, bireýge munaı, bireýge qarý-jaraq saýdasy qaıǵy degendeı...
Aıtpaǵymyz joǵaryda aıtylǵan pendeniń qolymen jasalǵan jalǵan uran men jalań «halıfattyń» qııalymen biraz azamattar Sırııa asqan edi. "Bálen jerde altyn bar, barsań baqyr da joq" - degenden oıy oryndalmaǵan, tumsyǵy tasqa tıgen biraz tobyr qazir lagerlerde kún keship jatyr. Bolmasa alpaýyttardyń atqan oǵynan mert boldy. Tynyshtyqty kúpirlikke balap, ata-anasynyń asyn aramǵa shyǵaryp, týysyn dinsiz sanap, qaǵynan jerigen biraz bezbúırek «dinshilder» jáýteńdep óz elderinen kómek kútkenimen kóbiniń eli azamattarynan teris aınaldy. Qazir de Sırııa, Túrkııa, Irak jerinde bas saýǵalap qashyp júrgender jeterlik. Bolmasa kúrtterdiń, Sırııalyq rejım kúshteriniń, túrikterdiń qolynda qamaýda otyrǵandar da az emes.
Al Qazaqstannyń ustanymy basqasha bolyp shyqty. Osy jyly el basshylyǵynyń buıryǵymen birneshe márte «Jýsan-1,2,3,4» operaııasy sheńberinde Sırııadaǵy qaqtyǵys aýmaǵynan azamattar elge ákelindi. Bul sheshimge qatysty qoǵamda ekiudaı pikirlerdiń de aıtylǵandyǵyn joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Degenmen, azamattar ákelingen soń olardy ońaltý basty taqyrypqa aınaldy. Olardy aılyq ońaltý sharalary da júzege asyryldy. Ońaltý jumysyna tartylǵan mamandardyń basym kópshiligin psıhologtar men teologtar quraýy da qazirgi deradıkalızaııa jumysyndaǵy basym mamandyq ıeleleri ekendigin kórsetedi. Psıholog mamandar olardyń psıhologııalyq jaǵdaıyn zerdelep, keńes berse, basty júk teologtarda boldy. Sebebi, ol azamattardyń áý basta elimiz terrıtorııasynan qaqtyǵys aımaǵyna ketýine yqpal etken dúnıe olardyń dinı kózqarastary edi. Ýlanǵandy ýmen emdeý halqymyzdyń baıyrǵy ustanymy. Sondaı-aq, dinmen adasqandardyń dinı kózqarastaryn sarapqa salý da olardy ońaltýdyń jaqsy tásilderdiń biri.
Biraq dinı adasýshylyqqa urynǵan azamattardy dinı ońaltý, ıaǵnı deradıkalızaııa jumysyn atqarý úshin de birneshe alǵysharttardyń bolýy kerek. Aldymen, dinı ońaltý jasaıtyn adamnyń dindarlyǵy men dinı bilimin dáleldeýi shart. Óıtkeni, ońaltý obektisi bolǵan adam aldyndaǵy adamnyń dinıligin moıyndamasa ońalýy múmkin bolmaıdy. Sebebi, radıkaldy baǵyt ókilderi ózderi dindar, dinı bilimdi sanamaǵan adamdy moıyndamaıdy.
Ekinshiden, dinı bilimniń de arnaıy baǵytta alynǵan bolýy, ıaǵnı radıkaldyń dinı argýmentterine qarsy dinı mátinderden senimdi dáıekterdi kórsete alý shart. Olaı bolmaǵanda «taza ıslam» túsinigimen aýyrǵan adamdy ońaltý ońaı bolmaıdy. Olardyń dástúrli baǵytty kinálaýshylyǵy aıqyndala túsetindikten ózderine, dinı kózqarastaryna degen senimdiligi arta beredi.
Úshinshiden, Sırııadan ákelingen keıbir azamattar (áıelder) ózderiniń bul jaǵdaıǵa dýshar bolýyn dinı kózqaras qateliginnen emes. Saıası qatelikterden dep sanaıtyndyqtan aımaqtaǵy saıasat jaıly da tereń taldaýǵa ıe bolý kerek.
Tórtinshiden, Qazaqstannyń zaıyrlylyq saıasaty men qazaqtyń dástúrli salt-sanasyn da dinı turǵydan negizdeı bilý olardy ońaltýǵa oń yqpal etpek. Degenmen árbir mamanyń ózindik túsinigi, ádis-tásilderi, ońtaıly basymdyqtary bar. Men jalpy ońaltý jumysyn osy tórt baǵytqa negizdep júrgizýge tyrystym. Nátıjeleri de kútkenimnen jaqsy boldy dep aıtýǵa negiz bar. Sonymen qatar, olardyń dinı ustanymdary barynsha qaıshylyqty, ári kúrdeli. Olaı bolatyny, Sırııa jerine ketkender qazirgi elimizde qaptap júrgen sáláfı-ýahabıler sııaqty ıslamnyń radıkaldy tobynda júrgender edi. Al senimi men ustanymy sáláfı-ýahabı bolǵandardyń barlyǵy Sırııaǵa qushtar ma, joq. Olardyń ishinde de Takfırızm (át-Tákfır ýál-Hıjra) kózqarasyna jaqyndary Sırııaǵa jol tartqan. Al Sırııadaǵy kúreskerlerdiń ómir joldary ıslam tarıhyndaǵy Harıjılerdiń ustanymdaryn elestetedi. Demek, harıjı-ýahabılik ustanym basqa musylmandar men din ıelerin kápir sanaý olar úshin ońtaıly pozıııa boldy. Bul baǵytta saǵattap sóz aıtýǵa, paraqtap kitap jazýǵa bolady. Talas-tartystyń basy búgin emes, tarıhta talaı úlgisi oryn alǵandyǵy belgili. Sırııadan oralǵan azamattarmen jumys jasaýda basqa ońaltý jumystarynan artyqshylyqtary da kemshilikteri de boldy. Qysqasha tujyrymdaǵanda tómendegideı.
Jumys jasaýdyń tıimdi tustary:
- Ideologııalyq kózqarastardyń aqtalmaýy;
- Mamandardyń oń qorytydysyna ıe bolýǵa talpynys;
- Negizinen dinı saýattylyq deńgeıleriniń tómendigi;
- Otanǵa qaryzdarlyq sezimi;
- Ózara kinálaýshylyqtyń (tákfır) bolýy.
Jumys jasaýdyń kúrdeli tustary:
- Saıası-ıdeologııalyq kinalaýshylyq (taǵýt, kúpirlik);
- Ótirik aıtý (abaqtyǵa qamalýdan qorqady nemese kápirge ótirik aıtýǵa bolady dep esepteıdi);
- Salt-dástúrdi moıyndamaýshylyq (qazaqtaǵy dástúrli ıslamdyq túsinikterdi «taza ıslam» qaǵıdasyna qaıshy sanaý);
- Dinı «adaldyq» («halıfqa» berilgen ant);
- Dinı bilimniń tómendigi, birbetkeılik.
Mine, osy jaǵdaıattardy nazarda ustaý ońaltý jumystarynda nátıjege tez jetýdiń sharty bolmaq. Sebebi, bir aılyq ýaqyt dinı-kózqarastyq ońaltý úshin kóp ýaqyt emes. Dinı radıkaldy baǵytta ortasha alǵanda 4-12 jyl aralyǵynda júrgendikten, jyldar boıy qalyptasqan túsikti sıyryp tastaý az ýaqyt ishinde óte qıyn. Ári kózqarasy jumsarǵan, tipti ońalýǵa bet alǵandardyń ózderin ońaldy dep basa aıtý ońaıǵa túspeıdi. Sebebi, adamnyń alasy ishinde. Biraq bul olqylyqtyń ornyn psıholog mamandar arqyly toltyrýǵa bolatyndyǵyna osy shara barysynda kóz jetti. Qarsyńyzdaǵy adamnyń shynaıylyǵy men jalǵandyǵyn sala mamandary az ýaqyt ishinde aıqyndap bere alady. Kóp bolmasa da mundaı mamandar elimizde bar.
Sırııadan ákelingender týraly sóz bolǵanda eń kúrdeli taqyryp balalar bolýy tıis dep oılaımyn. Sebebi, ákelingen balalardyń sany kóp. Shamamen kelgenderdiń 4/3 ine jýyǵy. Onyń ústine balalyqtyń bal dáýrenin tatpaǵan, oq pen ottyń, ólim men qannyń túr túrin kórgen, qatygez bala júrek. Bul balalar erteń qoǵamda qandaı orynda bolady. Bilimdi qalaı alady degendeı suraq kóp. 2-3 jasqa deıingi balalardyń umytýy, qoǵamǵa sińýi tez bolar. Biraq 5-12 jas aralyǵyndaǵy balalardyń psıhologııasy men dúnıetynymy ómirlik baqylaýdy qajet etedi desem qatelik bolmas. Sebebi, bul balalardyń kózqarasy qarapaıym balalardan bólek. Bular sháhıd, jıhad, kápirler degen sózdermen aýyzdanǵan. Ári kóbiniń aǵalary men ákeleri «kápirlerdiń» qolynan qaza bolǵan. Sondyqtan, júrekterin jibitý, zamanaýı bilim men tárbıege baýlý, kóz aldyndaǵy soǵystyń, qatigezdiktiń kórinisin óshirý uzaq ýaqytty qajet etedi.
"Adasqanyń aldy jón, arty soqpaq" - degendeı kelgen azamattar qalǵan ómirinde qatelikterin túsinip, eline paıdaly bolsa ıgi. Aralarynan qoǵamda belsendilik tanytyp, ózderi túsken ordan basqalardy saqtandyrýǵa úles qosýshylar da tabylýda. Bul úmitimizdiń oıanýyna, senimimizdiń aqtalýyna sebep.
Qoryta kelgende, ǵylym men bilimnen alys, jalań berilgen dinı baǵdar radıkalızmnen alys bolmaıdy. Ulttyq-rýhanı qundylyqtarmen jeterinshe sýsyndaı almaǵan adamnyń dinge basqan árbir qadamynda dinı adasýshylyq, dástúrdi mansuqtaý qaýpi bar. Sondyqtan da ulttyń rýhanı tutastyǵy, eldiń bolashaq birligin qamtamasyz etý úshin dinı saıasatta túbegeıli jańa baǵdar qajet. Ol rýhanı jańǵyrý, uly dalanyń jeti qyry sııaqty memlekettik baǵdaramalar sheńberinde ulttyq rýhanııattyń tiregi bolǵan ult tulǵalarynyń shyǵarmalaryn jastar arasynda keńinen oqytý, rýhanı temir qazyq bolatyn baǵdarlamalar jasaý mindetteri. Elimizdiń din isinde tizgin ustap otyrǵan azamattardyń ǵylymǵa arqa súıegen din ǵana rýhanııatta adaspas baǵdar bola alatyndyǵyn, paıda tabý men halyqty basqarý quraly emestigin túsiner ýaqyt jetken tárizdi.
Sýretter ashyq ınternet kózderinen
Keńshilik Tyshqanuly,
"Adyrna" ulttyq portaly
