- Jaiyqtyŋ jıgıtı, jaǧdaiyŋyz qalai? Ne tırşılık, ne künkörıs?
- Bärı de jūmbaq. Söz zergerı Ǧabit Müsırepovtıŋ äigılı «Qazaq soldaty» romany «Sız eşteŋe jasyrmai aityŋyz, men eşteŋe qospai jazaiyn» dep keiıpkermen ekeuara kelısımşartpen bastalatyn siiaqty edı ǧoi… Bız de solai eteiık, mümkın bolsa… Kelesı sūraqqa köşe bereiıkşı.
- Aqjaiyq öŋırındegı tasqynynan keiın halderıŋızdı bıleiın degen nietım ǧoi…
- Qolymnan eşteŋe kelmese de, etektegı elımnıŋ taǧdyryna eleŋdemei jüre almaimyn. Bärın estıp, bılıp otyrsyzdar ǧoi. Keşegı zar zamannyŋ şaiyry Mūrat Möŋkeūly atamyz «Ai ornynan tuady. Kün ornynan şyǧady. Būnyŋ bärı adamnan» degendı tekke aitpaǧan. Qazırgı bolyp jatqan jer betındegı tabiǧi apattardyŋ barlyǧy Alla Taǧalanyŋ adamzattyŋ nietıne orai jıberıp otyrǧan eskertpelerı sekıldı. Soŋǧy uaqyttary bızdıŋ oblys apattan köz aşpai otyr. Jer sılkındı, qystyŋ qaq ortasynda su qūbyrlary, kärızder jaryldy, orman-toǧaiymyz örtendı, qanşama kiıkter qyryldy, bälen mal auru boldy. Endı mıne, qart Jaiyq qaharyna mındı. Ūzynqūlaqtan estuımızşe, būǧan kınälıler bar körınedı, qaidam… Sosyn osy aimaqta qanşama jobalar ıske qosyldy, bıreuı jarytyp jūmys jasap tūrǧan joq. Bärı de közboiau üşın jasalǧan şarualar. Halımız osy…
- Jalpy, keide Batys Qazaqstan oblysy Astana men Almatydan jyraqtau özımen-özı jatqan siiaqty körınedı…
- Sol jaǧy jergılıktı atqamınerlerge de oŋtaily bolyp otyrǧan tärızdı. Tıptı, keibıreuler bızdıŋ ölke jönınde jaǧymsyz aqparat jariialanyp ketpeuı üşın BAQ ökılderımen «öte tyǧyz» qarym-qatynas ornatyp alǧan.
Sosyn jazǧan-syzǧanyŋ sol «qūlaqtar» arqyly älgı adamdarǧa jetedı, sonyŋ pärmenımen «zalalsyzdandyrylady». Sırä, bärınıŋ auyzyn mailap qoiatyn boluy kerek… Äiteuır, bızdıŋ öŋırden BAQ ökılderı şyqpaidy jäne aqyn-jazuşylar kelgış. Olar elmen jüzdesıp, ädebi keşter ötkızıp jatsa eken, olai emes, «aq üidıŋ» maŋaiynan alystamaidy…
Öz elımdı jamandap qaitem, qazaqtyŋ mının Abai qūsap qazyp aitqan eşkım joq qoi. Keşegı su tasqyny kezınde «ūrylar qaiyqpen üi tonap jatyr» degendı estıgende, jaǧamdy ūstadym. Alaiaqtar halyqtan aqşa jinap ülgerıptı. «E e e» dedım de qoidym. Jaqynda dostarymmen jüzdeskende, äŋgıme arasynda «keibır qūrylys salasyndaǧy käsıpkerlerdıŋ apatqa quanyp, alaqanyn ysqylap, jūmys alyp, üi salamyz dep otyr» degendı estıgende de, manaǧy aitqan niet jaily oiym oralyp otyr. Sırä, osyndai ozbyr, toǧyşarlar mysyqtıleulenıp apat bolsa eken dep jüretın şyǧar. Olarǧa halyqtyŋ qamyn emes, nanyn jegen paidaly.
- Jeke basyŋyzǧa oiyssaq… Sızdıŋ elde jürgenıŋız tuǧan jerge degen şeksız mahabbattan ba, joq «milliondardyŋ ışıne bır basyŋyz syimai» kettı me?
- Elde jürgenımdı «tuǧan jerge degen mahabbatym» dep būldai almaimyn. Menıŋ barlyq taǧdyrym köne şaHar Oralmen, kärı özen Aq jaiyqpen tyǧyz bailanysty. Sondyqtan osynau kielı mekennen basqa jerde ömır süremın dep özımdı elestete almaimyn. Sebebı men üşın basqa jaqtyŋ tabiǧatyna bauyr basyp kete qoiu öte qiyn. Öitkenı äldekımderdei asarymdy asap, jasarymdy jasaǧan şaǧymda, «jaǧdaiyŋdy jasaimyn» dep äkım şaqyrǧanda jetıp kelgen eşteŋem joq. Arman qala — Almatydan bılım alǧan soŋ elge qaittym.
- Alysta jürgenıŋızge aǧalarǧa kınä artasyz ba?
- Ne üşın kınä artuym kerek? Eşkım it qosyp quǧan joq. Barlyǧy öz taŋdauym boiynşa jüzege asty. Eger menı aqyn dep esepteseŋız, är aqynda özıne tän taǧdyr bolady. Menıŋ de tek özıme ǧana būiyrǧan qyzyǧy men şyjyǧy mol qily taǧdyrym bar. Alysta jürıp, eleusız qaldym demeimın. Ūstazym Jürsın Erman qaida aitys bolsa, sonda qaldyrmai şaqyryp tūrady. Keide küllı Batys öŋırınen senım artyp şaqyrǧanda, menı de ızdep jatyr dep töbem kökke jetıp qalady.
- Dalalyq köŋılıŋız qalaǧa baǧyna ala ma? Aqyn jürektı uaqytqa, tırşılıkke täueldı eter me edıŋız?
- Qalalyqpyn dep aitu — öte qiyn. Köŋılım dalany aŋsaidy da tūrady. Tas qalanyŋ tas bauyr tırşılıgı adamdy bauyrmaldyqtan, meiırımnen, odan qalsa, tabiǧi şynaiy sezımnen alşaqtatyp jıberedı. Bosqa ötken jäne ötıp jatqan uaqytym öte köp, osyǧan ışım qan jylaidy. Jazǧym kelgen qanşama närse ışımde ölıp jatyr. Bır jaǧynan qūbylys bop kelıp tarihta qalatynyŋdy sezbegesın, bärı de beker siiaqty. Ainalyp kelgende, Alladan basqa dos tappaisyŋ. Jalǧannyŋ jalǧandyǧyn köre tūryp, öz-özıŋdı aldaudan asqan qiianat joq şyǧar.
- Sonda ne jazyp jürsız? Osy uaqytqa deiın ne tyndyrdyŋyz, ne ıstemek oiyŋyz bar?
- Jazǧan-syzǧan şatpaqtarym keide baspasöz betıne şyǧyp tūrady. Osy uakytqa deiın eşteŋe tyndyrǧam joq, tyndyram dep te aita almaimyn. Bylaişa aitqanda, qolymnan tük kelmeitın därmensız pendemın ǧoi.
- Jıgıt adam özın därmensız sezınse, sonda arularǧa qaitpek kerek?
- Bügıngı taŋda erlerden görı, äielder jıgerlırek. «Äieldıŋ qyryq jany bar» dep qazaq aitady. Basqalar üşın jauap bere almaimyn, özım säl närsege synyp ketemın. Özgenı emes, özımdı kınälap, ıştei müjılıp, jünjıp qalatyn kezderım az emes. Bıraq ömırden özıŋdı joǧalta almaisyŋ. Taqtaŋa jazǧan taǧdyr bar degendei. Menı köp jaǧdaida boiymdy tıktep, keler künge degen ümıtımdı ükıleitın närse — Qūdaidyŋ bar ekenıne senıp, Qūrannyŋ şyndyǧyna közımdı jetkızıp, Paiǧambarymyzdy moiyndau sekıldı islami senımder. Qatty qinalǧanda, bärınen köŋılım qalǧanda, sarnatyp qasiettı Qūran jazylǧan üntaspalardy qosyp qoiamyn. Ötkenımdı köz aldymnan oişa ötkızemın de, keler künge jaŋaşa közqaraspen qarap, mülde basqa adam bolyp şyǧa kelemın. Būl äreketım bıreuge külkılı körınetın bolar, bıraq solai. Äkemnen segız jasqa tolar-tolmas şaǧymda jetım qaldym. Sodan keiıngı körgen şeşemnıŋ beinetı köz aldymda. Endı qyzyq körem be degende, mäŋgılık ūiqyǧa kete bardy. Eger menen «ökınışıŋız ne?» dep sūrar bolsaŋyz, «Anamdy baqytty ete almaǧanym» der edım. Ol kısıdei myqty adamdy älı körgenım joq. Qazır «Jany jännatta bolsyn!» dep ünemı dūǧa qylamyn. Menıŋ būl sözderımnen dındar eken dep oilap qalmaŋyz. Äŋgıme manaǧy därmensızdıkten şyqty ǧoi, Alladan keiıngı adamzattyŋ asyly analar, sender aman bolyŋdarşy. Bız sızderdı aialau üşın jaralǧanbyz.
- «Jürsınnıŋ jüirıgı» aitysqa qandai köŋıl-küimen kelıp, qandai oimen qaitady?
- Äuelı «Jürsınnıŋ jüirıgı» degen tırkes Jürsın Ermanǧa ūnaityn şyǧar, maǧan ūnamaidy. «Osylai atasam qaitedı?» dep sızge bıreu özınşe at qoisa, qalai kabyldaisyz?! Aitysqa quaryp kelıp, quanyp qaitamyn. Sebebı üzengılesterımdı körıp, bır jasap qalamyn. Basqa pendeşılık oilar ärkımnıŋ öz ışınde jatady ǧoi. Halyq üşın kelemın dep aqtalmai-aq qoiaiyn, aitys men üşın kün körıs közı dep te aita alamyn.
- Qazırgı ädebietten qai aqyn-jazuşyny süiıp oqisyz, kımdermen aralasasyz?
- Ūnaityn aqynym köp, böle jarmaimyn. Al qazırgı prozadan Tynymbai Nūrmaǧambetov pen Nūrǧali Orazdy airyqşa atap öter edım. Aitys aqyndarymen aralasyp tūramyn. Menıŋ alaŋdaitynym, Batys öŋırındegı aitystyŋ bügıngı jaǧdaiy. Ösıp kele jatqan örımdei jastar köp. Ätteŋ, maŋdaiynan sipaityn adam joq. Būl zaman kımnıŋ, kımge qolǧabys tigızetındei moiyn būrǧyzyp tūr deisıŋ. Oiyma alǧan josparym jeterlık, qaisyna ülgerıp, ne ūqsatarymdy uaqyt körseter…
- Aqjaiyq öŋırınde mädeniet salasynyŋ tynysy qalai?
- Şyndyǧyn aitsam, Qyrymbek Köşerbaev ketkelı bızdegı mädeni saladan män kettı. Mädenietımız mügedek, ädebietımızdıŋ jaǧdaiy äljuaz küige tüstı. Qyrymbek Eleuūlynyŋ eldıŋ ruhaniiatyna jasaǧan eleulı eŋbegın atap ötkım keledı. Qataŋ tärtıp pen talaptyŋ adamy bolǧandyqtan, jüielı türde bıraz igı ıster atqaryldy. Odan keiın auyz toltyryp aitatyndai jūmys körgenım joq.
- Kesıp aitatyn, batyryp aitatyn, aşyq aitatyn, tılıp jazatyn tılıŋızdıŋ qyrşaŋqylyǧy bar siiaqty…
- Osy mınezım üşın öte köp taiaq jedım. Bıraq közben körıp tūrǧan närsenı qalai būrmalap jetkızesıŋ? Jaǧympazdyq qanyma jat. Alaida qazır ömır süru amaldaryn meŋgergım kelıp jantalasamyn, jaǧynamyn, jalpaqtaimyn. Onymnan tük şyǧatyn emes. Basymdy tauǧa da, tasqa da soǧamyn.
- Baiaǧyda üi mäselesımen şu bolǧan edı, aiaǧy nemen aiaqtaldy?
- Ol daudyŋ nemen bastalyp nemen aiaqtalǧanyn sozyp jatpaiyn. Qazırgı oblys äkımı B.Izmūhambetov bärıne nükte qoidy. Sol kezde jan ūşyra araşa tüsken bır top jurnalister qauymy boldy. Bärıne alǧysym şeksız. Odan keiıngı keibıreulerdıŋ janaşyr bolamyn dep jarǧa jyqqan äreketı janyma batqanymen, özgesın özderınıŋ ūiatyna qaldyraiyn. Men negızı Qūdai maŋdaiyma nesıbesın mol jazǧan adammyn. Jaqynda ǧana Astanada käsıpkerlıkpen ainalysatyn jerlesım Rauan Ǧauanūly Üsenov degen azamat Saryarqanyŋ törınen päter syilady. Ekınşı jerlesım, ol da Astanada käsıpker Baqytjan Qarşyǧaūly Dauyltaev degen azamat ekeuı ünemı demeuşı bolyp jüredı. Atyrauda «Baqai» korporasiiasyndaǧy aǧaiyndy Dostanovtar äuletı jyrtyǧymdy jamap tūrady. Sondyqtan men aǧadan, dostan kende adammyn dep aita almaimyn.
- Kei öleŋderıŋızden tüŋılgen, aşynǧan aqynnyŋ ünın estimız… Älde äldekımderge degen ökpeŋız bar ma?
- Öleŋ — menıŋ jan syrym. Bar mūŋymdy öleŋge şaǧamyn. Men ökpeledı dep bıreudıŋ qabyrǧasy qisaiyp qalmaidy ǧoi. Şynymdy aitsam, tüŋılgen, aşynǧan kezım köp. Sondai sätte japadan jalǧyz qap, egılıp jylaudan da läzzat alamyn. Taǧdyrdyŋ talqysynda äbden synalǧan adammyn, älı de synalyp kelemın.
- Ümıtsız şaitan ǧana emes pe?
- Ai-künım tuady oŋymnan,
Ömırım tepse de özekke.
Qasıret, bylai ket jolymnan,
Qaşanǧy tūramyn kezekte.
Mūŋ-qaiǧy janymdy kemırme,
Azapty süier dep aqyndar.
Bar-joǧy baiansyz ömırde,
Baqytty boluǧa qaqym bar!
Äŋgımelesken
Qanşaiym BAIDÄULET,
«Aiqyn».
