- Tamara, siz qazaqtyń ulttyq bıi «Qara jorǵany» nasıhattap júrgen óner ıesisiz. Jalpy, bı janryn janyńyzǵa serik etkeli neshe jyl boldy?
- Shamamen, 23 jyl boldy desem, qatelespeıtin shyǵarmyn. Óıtkeni Qytaıdaǵy ár qazaqtyń balasy kózin tyrnap ashqannan «Qara jorǵany» tyńdap, aıaǵyn qaz basqannan bılep ósedi. Men de solardyń birimin. Alǵash 3-4 jasymda qumarta bastaǵan ekenmin. Keıin on jyl Sháýeshek qalasyndaǵy bı mektebinde oqydym. Bala kezimde ustazdarymnyń úıretýimen, onyń ústine ózim de qyzyq kórip, ár ulttyń bıin bıleı beretinmin. Es bilip, eseıe kele, ishki álemime úńilip, jan-júregimniń qalaýyna qulaq túrip, tek qana qazaqtyń ulttyq bılerin nasıhattaǵym keletinin túsindim. Óıtkeni, birinshiden, ulttyq bılerdiń umytylmaýyna, dáriptelýine, damýyna kúsh salǵym keldi. Ekinshiden, qazaq bıinde tazalyq, sulýlyq, ádeptilik jáne tárbıelik mán bar. Ózgeler sııaqty kindigińdi ashyp, tósińdi jalańashtap shyqpaısyń. Etek-jeńiń qymtaýly, esh jeriń ashyq-shashyq turmaıdy. Búrmeli kóılek, dúrııa beshpent, qos burym, kúmis shashbaý kerisinshe sulýlyǵyńa sulýlyq qosa túsedi. Meniń repertýarymda tek qana ulttyq bıler bar jáne sonysymen erekshe baı dep oılaımyn.
- Qazir birqatar óner ıeleriniń aýzynan «Eń alǵash «Qara jorǵa» ánin arǵy betten Qazaqstanǵa alyp kelgen menmin. Qalǵan kisiler menen keıin aıta bastady» degen áńgimeler estımiz. Árkim ózine qaraı tartyp, bıdi de bas-basyna ıemdenip júrgender joq pa?
- Ózderińiz bilesizder, Qazaqstanǵa «Qara jorǵa» bıin eń alǵash alyp kelip, úlken sahnaǵa alyp shyqqan Arystan atamyz. Biraq joǵaryda aıtyp ótkendeı, Qytaıdaǵy qazaqtardyń arasynda bul bı tańsyq emes, bilmeıtin adam múlde joq deýge bolady. «Qara jorǵasyz» toı bastalmaıdy. Eńkeıgen qarııadan, eńbektegen balaǵa deıin bıleıdi. Sondyqtan ony birinshi bop men bıledim, bolmasa sen bılediń dep eshkim tartysqa salyp, talasa almaıdy. Bul halyqtyń bıi, halyq bar jerde, «Qara jorǵa» birge júredi jáne eshqashan ólmeıtini aqıqat.
- Jasyratyny joq, bastapqyda áleýmet áýenge ilesip, árkim óz bilgeninshe bılegen bolatyn. Qazir jurtshylyq maǵynasyn túsine bastaǵan sııaqty…
- Durys aıtasyz, birer jyl buryn biz toıda bılep jatqanymyzda, eshkim kóńil qoıyp tamashalap, asa nazar aýdarmaıtyn edi. Elemeıtin. Qazir bıdiń aty atalǵannan-aq kópshilik shý ete qalady. Delebesi qosyp, oryndarynan atyp turady. «Qara jorǵa» bılemese, qazaq toıdan qaıtpaıtyn boldy. Býyn bıinsiz eshqandaı basqosýdyń, saltanatty sharalardyń sáni kirmeıdi.
Buryn qyzyqshylyqta ǵana bılesek, qazir barlyq konertterdiń bel ortasynda júrmiz. Qytaıdaǵy qandastarymyzdyń ultjandylyǵynyń arqasynda 10 myńnan astam adam «Qara jorǵany» alańǵa bılep shyǵyp, Gınnestiń rekordtar kitabyna engizgeli beri suranys tipti kúsheıdi. Bıdiń mártebesi asqaqtap, abyroıy artty.
Halaıyq birtindep bir-birine qarap, shamalary kelgenshe qımyldaı bastady. Keıin qımyl-áreketterine mán beretin dárejege jetti. Myna qyzyqty qarańyz, jaqynda qurbym týǵan kúnin atap ótti. Sol kóńil kóterý orny kelýshilerge «Qara jorǵa» bıin usyndy. Sol sátte qara kózderimizdi bylaı qoıyp, ázirbaıjan, orys, túrik ultynyń ókilderi ortaǵa belsene shyqqanyn kórip qýandym ári qatty tańǵaldym. «Ózimiz túgili, ózgelerdiń rýhyn oıatqan dástúrli ónerdiń qudirettiligi osy shyǵar» dep oı túıdim.
- Sizden «Qara jorǵany» úırenýge ótinish bildiretinder qanshalyqty?
- Óte kóp. Jastarǵa qaraǵanda eresek adamdar «Eldiń bári bılep jatqanda jıyn-toıda qarap turǵan uıat eken, tym bolmasa bir-eki qımylyńdy kórsetshi» dep jıi suraıdy. Osyǵan deıin toıdaǵy asabalar óńkeı qazaqty kavkazdyqtardyń «Lezgınkasy» men ózbekterdiń «Qyzyl almasyna», orystardyń «Kalınkasy» men úndilerdiń «Zýbı-Zýbıine» jarystyryp keldi. Eń sońynda «Qamajaıǵa» ortaǵa shaqyratyn. Onda da oǵan kımeshek kıgen bir-eki apamyzdan basqa eshkim qozǵala qoımaıdy. Al «
Qara jorǵa» úlkendi de, kishini de, kárini de, jasty da bıletti. Qyz-jigitter juptasyp, keshtiń kórigin qyzdyryp júr.
Sondyqtan mektepterden, joǵary oqý oryndarynan jıi habarlasyp, ótinish bildiretinder az emes. Tipti, Astanada turatyn búldirshin ánshi qyzdyń ata-anasy qolqa salyp, biraz ýaqyt sonda turyp kelýime týra keldi. Qudaıǵa shúkir, qazir Qazaqstannyń bıshileri Qytaıdyń bıshilerinen kem túsip jatqan joq dep aıta alamyn. Onyń ústine, barlyq býyn qozǵalady, densaýlyqqa da paıdasy zor. «Qara jorǵanyń» tanymaldyǵyna qarap, qazaq bıiniń damyǵanyn bilýge bolady.
- Arnaıy bı stýdııańyz bar ma?
- Ótken jyly qala shetinen bir ǵımarattyń úlkendeý zalyn jalǵa alǵan edim. Alaıda kóp uzamaı, menshik ıeleri kúrdeli jóndeý jasaımyz dep jaýyp tastady. Ázirge qolaıly oryn tappaı júrmin. Keıde jaldamaly páterimde, keıde nıet bildirýshilerdiń óz úıine baryp, qyzmet etýge týra keledi. Aldaǵy ýaqytta, shamam jetip jatsa, jumysymdy jalǵastyramyn degen úmittemin.
- «Qara jorǵa» óner ortalyǵynyń múshesisiz be?
- Bir jyldaı birge jumys istegenbiz. Maǵan kóptiń tasasynda bılegen asa unamaıdy. Sahnaǵa jalǵyz ózim shyqqandy, jeke óner kórsetkendi durys kóremin. Ol kisilerdiń shaqyrǵan konertterine qatysyp turǵanym bolmasa, óz erkim ózimde. Onyń ústine, ári-beri baratyn saparlarym bar. Ótken jyly Aqjol Meıirbekov aǵamyzdyń bastaýymen Dýbaıǵa baryp, bir aı júrip, kúnine eki retten, alpys konert qoıyp qaıttyq. Onda halyqaralyq án-bı festıvali ótti. Ár el óz eliniń ulttyq muralaryn pash etti. Men «Qara jorǵamen» birge óz repertýarymdaǵy «Aqqý», «Qarlyǵash», «Tolǵaý», «Kókil» bılerin alma-kezek oryndadym. Ondaǵy arabtar men túrikterdiń «Qara jorǵaǵa» degen yqylasy erekshe boldy. «Bul qandaı bı, ne týraly?» dep surap, keremet qabyldady. Qyzyǵýshylyq tanytty. Odan keıin aty ańyzǵa aınalǵan «Dos-Muqasan» ansamblimen Ońtústik Qazaqstan, Almaty oblystaryn aralap shyqtyq.
- Dýbaıǵa barǵanda sahnadaǵy jubyńyz kim boldy?
- Jalǵyz ózim bıledim. Halyqaralyq arenaǵa shyǵatyn bolǵandyqtan, erekshe daıyndalýǵa týra keldi. Óıtkeni toıdaǵy bı bir bólek, sahnadaǵy bı bir bólek. Sol sebepti, qımyl-áreketterimdi kúrdelendirip, jeke ózime laıyqtaý kerek boldy. Ustazym, ataqty baletmeıstr Naǵıma Taıyrqyzyna baryp, kómek suradym. Óte tájirıbeli, bilikti mamandarymyzdyń biri. Bıdiń oqýyn taýysqan desem, artyq aıtpaımyn. Sol kisi «Qara jorǵa» bıin jeke oryndaýǵa daıyndap berdi. Keıbir bılerimniń avtory ózimmin.
- Bir suhbatyńyzda terme-tolǵaýlarǵa bılegińiz keletinin aıtyp edińiz…
- Bul armanym júzege asty desem bolady. Bekbolat Tileýhanov aǵamyzdyń repertýaryndaǵy tolǵaýǵa bı qoıdyrdym. Aınalamdaǵylardyń, kórgen kisilerdiń pikiri jaman emes. Bı arqyly, qımyl-áreket arqyly terme-tolǵaýlardyń maǵynasyn asha túskim keledi. Ázirge mundaı qadamǵa barǵan basqa eshkim joq sııaqty.
- Syrt kóz retinde bizdiń bı ansamblderine qandaı baǵa berer edińiz?
- Meniń baıqaǵanym, munda bir bıdiń áreketteri kelesi bıde qaıtalana beredi eken. Bizdiń elimizdegi bıshiler kóp jaǵdaıda áýenge saı qozǵalýmen shekteledi. Al Qytaıda ár bıdiń óz maǵynasy bar. Ár bı kishigirim qoıylym ispettes. Mýzykanyń maǵynasyn ashyp, mazmunyn qımyl-áreket arqyly jetkizýge tyrysady. Sol sebepti qaıtalaý kezdespeıdi. Máselen, «Qara jorǵany» kim qalaı bılegisi kelse, solaı bıleıtin bolyp júr. Árkim ózine unaǵan, ıkemine keletin tustaryn ǵana ekshep alǵan. «Saltanat» bı ansambli aıaq áreketterin kóp qoldanǵan «Qara jorǵadan» góri, basqa bıge kóbirek keletindeı.
Abaı atyndaǵy opera jáne balet teatrynyń balet trýppasy da óz repertýarlaryna qosty. Balet artısteri qandaı bı bolmasyn klassıkalyq dárejede oryndaýǵa tyrysady. Ózge bı ujymdary men aralary jer men kókteı. Olarǵa eshqandaı ókpe-renish joq. Qalǵandarynyń bıdiń qurylysyn, úılesimin, sıpatyn buzýǵa qaqysy joq. Óıtkeni el ishine solaı tarap, qate kúıinde qalyptasyp ketýi múmkin.
- Qyz balalardyń ulttyq bılerdi sahnada shalbarmen bılegenine qalaı qaraısyz?
- Mysalǵa, Qytaıda qazir gımnastıkanyń, dene jattyǵýlarynyń ornyna «Qara jorǵany» bıletedi. Búkil mektepterinde de solaı. Eki saǵattan keıin 20 mınýt úzilis jasap, boı jazady. Osyndaı sporttyq jattyǵýlar kezinde yńǵaıly bolý úshin qolaıly kıim kıgen durys shyǵar. Biraq sahnada bıleý jarasymsyz ári úlken qatelik bolyp tabylady.
Ánniń mátininde de:
- «Qara jorǵa» bolmasa,
Toıdyń sáni kele me?
Qos etek kóılek kımese,
Qyzdyń sáni kele me?
Ǵashyqtarǵa til qatyp,
Júrekterin jyrlatyp.
Qyz ben jigit qosylyp,
Bıleý degen bir baqyt — dep tur emes pe?! Qyz ben jigit juptasyp bılenetin bıde ekeýi birdeı shalbar kıip alsa, kimniń ul, kimniń qyz ekenin kórermen qalaı aıyrady? Qos etek kóılek, qynama bel beshpent úkili bórik turǵanda basqaǵa úıir bolýdyń qajeti shamaly.
- Ózińizge qaı bıshi unaıdy?
- Shuǵyla Saparǵalıqyzy. Ol kisiniń ár bıinen jan dúnıesi kórinip turady. Sahnaǵa shyqqanda, teledıdardan konertin berip jatsa, kóz almaı qarap qalamyn. Qansha tamashalasam da qumarym qanbaıdy. Ázirge jolymyz túıisken emes, aldaǵy ýaqytta bir-eki bı úırensem degen de armanym bar. Ustazym Naǵıma Taıyrqyzy men qurbym Gúlnar da jaqsy bıshiler.
- Kúnine neshe ýaqytyńyzdy daıyndyqqa bólesiz?
- Negizi, kúndelikti daıyndalý kerek. Kásibı ansamblde jumys isteıtin qyzdar jattyǵý zalyna jıi barady. Mende arnaıy daıyndalatyn oryn joq. Keıde úıde, keıde arnaıy stýdııalarǵa jazylyp, denemdi qalypta ustaýǵa tyrysamyn. Jaǵdaıdyń joqtyǵynan daıyndalmaı qalatyn kezderim de bolyp turady. Biraq Qudaıǵa shúkir, áli kúnge býyndarym ıkemge ońaı keledi. Súıekterim qataıǵansha qatardan qalmaımyn dep oılaımyn. Bısiz ózimniń ómirimdi elestete almaımyn. Anamnyń qarsylyǵyna qaramastan, osy joldy tańdadym. «Óner joly — qıyn jol» ekenin jaqsy túsinetin anam bertinge deıin meniń ónerimdi asa qoldamaı keldi. On jyl buryn elge oralǵannan keıin sol kisiniń qalaǵany bolsyn dep, Abylaı han atyndaǵy Álem tilder jáne halyqaralyq qatynastar ýnıversıtetinde grantpen oqyp, franýz tili mamany degen dıplom alyp shyqtym. Biraq boıdaǵy óner maǵan eshqashan maza bergen emes. Báribir qaıtyp aınalyp kelip, óz degenime jetip júrmin.
- Ónerden bólek ómirińiz qalaı ótedi?
- Bos ýaqytym bola qalsa, mýzyka tyńdap, kóshe aralap, qydyryp qaıtamyn. Dúken sórelerindegi áshekeı buıymdardy tamashalap, ádemilikten lázzat alamyn. Gaýhartastardy jaqsy kóremin. Azdap sýret salyp, sahnalyq kostıýmderimniń eskıizin ózim jasaımyn. Tiktirý jumystaryna meniń ónerge degen mahabbatymdy túsinip, anam Baqyt kóp kómektesip, ózi kirisip ketetin bolyp júr. Ár bıime bólek kostıým aýystyramyn. Bımen qosa, ulttyq kıimderdi de túr-túrimen nasıhattaý meniń basty maqsattarymnyń biri bolyp sanalady.
Suhbattasqan Qanshaıym BAIDÁÝLET
