Qazaqstandaǵy sopylyq baǵyttaǵy túrik jamaǵattarynyń damý áleýeti olarǵa tıisti deńgeıde nazar aýdarý qajettigi pisip-jetilgenin aıǵaqtaıdy.
Nurshylar – búgingi tańda Túrkııada eń kóp taralǵan jamaǵattardyń biri. Dinı ustanymdary sopylyq baǵyttaǵy ıslamǵa negizdelgen. Nurshylar jamaǵaty ózderin saıasattan alshaq dep tanytady. Olar óz maqsattaryn osy zamanda «tek ımandy saqtaý» dep túsindiredi. Degenmen bul jamaǵat bir ǵana tulǵanyń (S.Nursı) shyǵarmashylyq eńbekterin dáriptep, onyń kózqarastary men ıdeıalaryn nasıhattaý arqyly óz senýshilerin kitaptarmen aqparattyq turǵydan oqshaýlaıdy.
Qazaqstandaǵy nurshylar tobynyń basym kópshiligin jastar quraıdy. Aǵym músheleri bolyp tabylatyn jastar qazirgi zamanǵy jańa aqparattar aǵymynan, zamanaýı qundylyqtardy sińirýden, zaıyrlylyq qaǵıdattardy meńgerýden shettetiledi. Bul óz kezeginde jamaǵat ıdeologııasyn ustanǵan jastardyń zııatkerlik damýyna ári Qazaqstandaǵy musylman azamattardyń ishki birligine keri áser etedi.
F.Gúlen bastaǵan qoǵamdyq qozǵalys álemde júz myńdaǵan adamdy biriktirip otyr. Onyń qurylymyna kóptegen qorlar, kompanııalar, bilim berý oryndary, bıznes korporaııalar, baspa úıleri kiredi. Almaty qalasyndaǵy Qazaq-Túrik bilim berý qory (KATEV) osy jamaǵatqa tıesili. Bul qor qazaq-túrik lıeılerin qarjylandyrady. Súleımen Demırel atyndaǵy ýnıversıtet te osy aǵymnyń oqý orny bolyp tabylady.
Lıeı oqytýshylary ózderiniń dindarlyǵyn jasyryp ustaıdy. Iaǵnı, bilim berý oryndarynda dinı bilim berý jumystary jasyryn júrgiziledi. Sondaı-aq qozǵalys dinı uıym retinde eshbir elde tirkelmegendikten olardyń qyzmetin memleket tarapynan turaqty baqylaýǵa alý ózindik qıyndyqtar týdyrady.
Qazirgi tańda Gúlen qozǵalysy Túrkııanyń ózinde memleketti basqarý tetikterin qolǵa alǵan asa úlken saıası-ekonomıkalyq kúshke aınaldy. Ulttyq qaýipsizdikti saqtaý maqsatynda bul faktordyń tıisti memlekettik organdar tarapynan eskerilýi mańyzdy.
Sonymen qatar qadaǵalaý sharalary iske asyrý arqyly el aýmaǵyndaǵy qazaq-túrik lıeıleriniń saıasılanǵan dinı ıdeologııany nasıhattaýshy ortalyqtarǵa aınalý múmkindiginiń aldyn alý qajet.
«Yqylasshylar» jamaǵatynyń aýdıtorııasy zııaly qaýymǵa, bıznes ókilderine baǵyttalǵan. Bul jamaǵat jetekshileriniń ózderinde jetkilikti deńgeıde dinı bilim bolmaǵandyqtan Qazaqstan azamattaryna qandaı da bir kúshti ıdeologııalyq turǵydan yqpal etý múmkindigi az. Qazirgi kezde bul jamaǵattyń Túrkııanyń ózinde áreket etý belsendiligi tómendegen.
Degenmen, «yqylasshylar» jamaǵatynyń dinı kózqarastary Qazaqstan musylmandarynyń tutastyǵyna qaýip tóńdiredi. Óıtkeni olardyń rýhanı dúnıetanymy men saıası kózqarastary elimizdegi musylman halyqtary ustanǵan dástúrli dinı kózqarastardan erekshelenedi. Uıym shetelden basqarylady, sheteldik qorlar tarapynan qarjylandyrylady, sondaı-aq sheteldik emmısarlardan dinı dárister alady. Osyǵan oraı bul uıymnyń qyzmetin baqylaýǵa alýdyń da ózindik mańyzy bar.
Súleımenshiler jamaǵatynyń ókilderi Qazaqstanǵa 1995 jyldan bastap ene bastady. Olardyń pansıonattary qaıyrymdylyq qorlar negizinde 1997 jyldan bastap Ádilet mınıstrliginde resmı tirkeýdan ótken. Qazirgi tańda súleımenshilerdiń Qazaqstan aýmaǵyndaǵy 46 qaıyrymdylyq mekemesi «Alshań Jibek Joly» qaıyrymdylyq mekemeler qaýymdastyǵyna birikken. QMDB men atalmysh qaýymdastyq arasynda 2014 jyly 14 naýryzda yntymaqtastyq jónindegi memorandýmǵa qol qoıyldy.
Degenmen Qazaqstan óńirlerindegi dinı ahýaldy zerdeleý jumystary barysynda atalmysh memorandým sharttary barlyq oblystarda tolyǵymen oryndala bermeıtini anyqtaldy. Jekelegen óńirlerde is júzinde qaýymdastyq ókilderiniń QMDB-nyń jergilikti mamandarymen sanaspaıtyny, jamaǵatshyldyq-jikshildik turǵylaryn belgili bir dárejede júzege asyryp otyrǵany baıqalady.
Degenmen ózindik ıdeologııaǵa negizdelgen bul mekemeler qyzmetinde jamaǵatshyldyq psıhologııa qalyptastyratyn jikshildik kózqarastardyń bar ekenin joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Sondyqtan súleımenshiler pansıonattary qyzmetin qadaǵalaý jumystary ary qaraı jetildirý jáne QR zańnamalaryn tolyqqandy oryndaýdy qamtamasyz etý aıryqsha mańyzdy bolyp tabylady.
«Mánzil» jamaǵaty túrkilik naqshbandııa tarıqatynyń tarmaǵy bolyp tabylady. Jamaǵattyń «Samarqand Toby» degen ataýmen birneshe medıa salalary jumys jasaıdy. Olardyń qataryna kitap baspasy, telearnalar, radıostanııalar, jýrnaldar, aqparattyq agenttikter kiredi.
Romantıkalyq-batyrlyq ıdeıalarǵa negizdelgen bul uıymnyń ıdeologııasy jastarǵa óz áserin tıgizip, olardy ádildik jolynda qurban bolýǵa daıyndaıdy.
Qazaqstan aýmaǵyna jamaǵattyń eń jaqyn shtaby Qyrǵyzstanda ornalasqan. Qyrǵystanda jamaǵat ókilderi ózderiniń meshitterinde, qoǵamdyq uıymdarynda belsendi jumys júrgizedi. Qazaqstanda bul jamaǵattyń jekelegen ókilderi Astana, Almaty, Shymkent jáne Túrkistan qalalarynda kezdesedi. Sondyqtan jamaǵattyń Qazaqstan aýmaǵynda óz ıdeıalaryn taratý múmkindigi bar ekendigi qadaǵalaý nazaryna alynýy qajettigin negizdeıdi.
«Topbashshylar» atymen belgili bolǵan «Mahmýd Hýdaı vakvy» jamaǵaty qaıyrymdylyq qorlar arqyly Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy dinı bilim beretin mekemelerge (medreseler, dinı saýat ashý kýrstary, Imamdar ınstıtýty) demeýshilik kórsetý, qaıyrymdylyq sharalaryn uıymdastyrýmen aınalysady. Óz qyzmetterin jalǵastyrý maqsatynda barynsha beıbitshil, ymyrashyl joldy tańdaıdy. Oǵan búginde olardyń QMDB-men yntymaqtastyq negizinde birlese jumys jasaýy mysal bola alady.
Degenmen, jamaǵat Qazaqstanda demeýshilik jasaýmen qatar dinı bilim berý mekemelerinde óz ókilderin dárisker ustaz retinde jiberip, jamaǵatpen múddeles azamattardyń sanyn arttyrýdy maqsat etedi. Osyǵan oraı jamaǵattyń dinı ustazdardy syrttan kirgizýin shektep, tek demeýshilik jumystarmen aınalysýǵa múmkindik bergen jón.
«Ismaıl-aga» jamaǵaty nemese «Mahmýdshylar» degen ataýmen belgili dinı aǵymnyń qatań ustanymdary qoǵamda jıi synǵa ushyrap, óz ilimderiniń keńinen taralýyna kedergi bolyp otyr. Óıtkeni jamaǵat jańadan qosylǵan adamdarǵa kóptegen talaptardy qoıý arqyly olardy ózderinen alshaqtatyp alýda. Sondyqtan jamaǵattyń zaıyrly qoǵamdaǵy ómirge beıimdiligi tómen.
Óz dinı qaǵıdattaryn barynsha qatań ustanyp, kósemderiniń pátýalary men úkimderin buljytpaı oryndaıtyn jamaǵat ókilderi álemniń ár túkpirinde bir-birimen baılanys ornatyp, júıeli jumys jasaıdy. Qazaqstan aýmaǵynda áli keńinen tarap kúsh alyp úlgermegenimen jamaǵat músheleri Almaty jáne Soltústik Qazaqstan oblystarynda kezdesedi.
Atalǵandardan tys Qazaqstan aýmaǵynda ıslam baǵytyna negizdelgenimen ártúrli maqsattarǵa qyzmet etetin basqa da birqatar aǵymdardyń qyzmeti nemese yqpaly baıqalýda.
«Tablıǵı jamaǵat» uıymynyń dinı ustanymdary qoǵamnyń dinı kózqarastar turǵysynan jiktelýine ózindik áser etedi. Onyń músheleri men izbasarlarynyń konstıtýııalyq quqyqtar men mindetterdi eskermeýi «Tablıǵı jamaǵattyń» destrýktıvti sıpatqa ıe ekendigin kórsetedi.
Uıym músheleriniń dinı saýattylyǵynyń tómendiginen olardyń burys baǵyttaǵy radıkaldy-ekstremıstik aǵymdardyń qataryna qosylý qaýpi arta túspek. Uıym ustanymdarynda elimizdiń tarıhı jáne mádenı ómirinde qalyptasqan dástúrli bolyp tabylatyn hanafı baǵytyndaǵy ıslamnyń qaǵıdalaryna qaıshy tustar da kezdesedi.
Atalǵan dinı uıymnyń Qazaqstan aýmaǵyndaǵy qyzmetine tyıym salynǵandyǵyna qaramastan uıym músheleri nasıhatynyń el aýmaǵynda jalǵasyn taýyp otyrǵandyǵy olardyń is-áreketiniń zardaptary jónindegi aqparattyq túsindirý jumystaryn jalǵastyrý áli de ózekti ekenin aıǵaqtaıdy.
«Hızb-ýt-Tahrır» uıymynyń ustanǵan baǵyty men maqsaty álem jurtshylyǵyn alańdatyp, dinder arasynda iritki salýdy kózdeıtindikten Taıaý Shyǵystaǵy memleketter, sondaı-aq, Iordanııa, Pákistan, Reseı, Germanııa, Ózbekstan, Tájikstan, Qyrǵyzstan jáne t.b. elder atalmysh uıymnyń óz elderi aýmaǵynda qyzmet etýine resmı túrde tyıym saldy. Uıym jumysyna Qazaqstan aýmaǵynda da sot sheshimimen tyıym salynǵany belgili.
Atalmysh uıymnyń ıdeologııasy men is-áreketteri zaıyrly memlekettiń konstıtýııalyq qurylymyn buzýǵa, zaıyrly áleýmettik-qoǵamdyq ınstıtýttardy joıýǵa baǵyttalǵan. Atalmysh uıym jaqtastarynyń el aýmaǵynda áli de kezdesetinin eskere otyryp, atalmysh uıymǵa tán ıdeologııany nasıhattaýshy aqparattar legine tosqaýyldy kúsheıtken jón. Sondaı-aq turǵyn halyq arasynda aqparattyq-túsindirý jumystaryn júıeli túrde júzege asyrýdy jalǵastyrý mańyzdy.
«Musylman baýyrlar» qozǵalysynyń basty maqsaty – sharıǵatqa negizdelgen ıslam memleketin qurý ekeni belgili. Uıym qyzmetine 2005 jyldan bastap elimizde tyıym salynǵany belgili.
«Musylman baýyrlar» uıymy Qazaqstanda áreket etpegenimen, bul uıymnyń kózqarastary kóptegen ekstremıstik dep tanylǵan uıymdardyń paıda bolýyna sebep bolǵandyǵyn eskerý qajet. Sonymen qatar atalmysh uıymnyń dinı-saıası kózqarastary Egıpet jáne Lıvan elderinen bilim alyp kelgen qazaqstandyq jastar arasynda taralý qaýpi bar. Sondyqtan «Musylman baýyrlar» uıymynyń ıdeologııalyq yqpalyn aldyn alý maqsatynda ǵalamtor resýrstarynda jáne turǵyn halyq arasynda aqparattyq-túsindirý jumystary turaqty túrde júrgizilgeni jón.
Naqshbandııa sopylary jáne Qurbanáli jamaǵaty Qazaqstan aýmaǵynda belsendi áreket etetin qozǵalys bolyp tabylady. 2009 jyly tarıqat jetekshisi qoqandyq Ibrahım haziret dúnıeden ótip, ustazdyq qyzmet qazaqstandyq Nasrıddın Abdývoıtovke ótti. Osy kezeńde Qurbanáli Ahmed óz jamaǵatymen Nasrıddın basqarǵan jamaǵattan bólinip shyqty.
Qazirgi ýaqytta Qazaqstannyń ońtústik jáne batys óńirlerinde Qurbanáli Ahmed jamaǵatynyń keńinen taralý úrdisi baıqalady. Degenmen óńirlik dinı ahýaldy zerdeleý jumystary barysynda qazirgi qoǵamda Qurbanáli Ahmed tulǵasy men jamaǵatyna qatysty birtekti pikir qalyptaspaǵandyǵy ańǵaryldy. Jamaǵat músheleri meshit jamaǵatynyń arasynda dinı negizdegi pikir qaıshylyqtaryn týdyrýda. Sonymen qatar
Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵynda tıym salynǵan "Talıban", " Ózbekstan Islam qozǵalysy " , Tájikstandaǵy " Islam " partııasy, " Hızbýt -Tahrır", " Musylman baýyrlary" t.b ekstremıstik toptardyń barlyǵy sopylyq dinı-saıası ıdeologııasynan bastaý alatynyn eskertemiz.
Sol úshin joǵaryda atalǵan sopylyq tarıqattardyń keıbir qaıshylyqty is-áreketteri Qazaqstandaǵy destrýktıvti sopylyq jamaǵattar qyzmetin qadaǵalaýdy kúsheıtý qajettigin negizdeıdi.
Osman nýrı Topbash
Mahmýd Ýsta Osmanogly
Sýleıman Hılmı Týnahan
Mýhammed Rashıd Erol
Mýhammed Iýsýf Kandehlavı
Takıýdın Nabahanı
Hasan al Banna
Mýlla Omar
Turarbek Qusaıynov
"Demos " QB tóraǵasy
