Kúderiden baý taǵyp,
Kireýke kıer kún qaıda.
Kúmbir, kúmbir kisnetip,
Kúreńdi miner kún qaıda.
Tolǵamaly aq balta,
Tolǵap ustar kún qaıda.
Alty qulash aq naıza,
Usynyp shanshar kún qaıda.
Sadaq toly saı kez oq,
Masaǵynan ótkerip,
Basyn qolǵa jetkerip,
Sozyp tartar kún qaıda?
/Dospanbet jyraý/
Qozyjaýryn kókjendet qylshanda tur,
Kóbe buzar, qasaly, ándigeni.
On eki tutam, shaı jibek, ala bilek,
Tur, qalmaqtyń qaıda dep jandy jeri!
Bederińdi beınelep bere almasam,
Kúshigen jún saıkez oq, ańdy meni!
/Svetqalı Nurjan. «Eńsegeı boıly Er Esim»/
Qazaqtyń qarý-jaraqtary jáne kóshpeli áskerı óner jaıly sońǵy ýaqytta birqatar eńbekter jazyldy. Aıtalyq, qazaqtyń dástúrli qol óneri, qarý-jaraǵy, saýyt-saımany, kóshpelilerdiń soǵys tásilderi sııaqty taqyryptarda kóptegen ǵylymı zertteýler, tanymdyq anyqtamalyqtar jaryqqa shyqty. Sonyń ishinde er qarýy bes qarýdyń biri sadaq jaıly, sadaq jebesi týraly da kóptegen eńbekter bar. Alaıda, birqatar ádebıetterde jebelerdiń neden jasalǵany, qandaı maqsatta qoldanylatyndyǵy, qanshalyqty alysqa ushatyndyǵy, salmaǵynyń, uzyndyǵynyń qandaı bolatynyn t.b. bylaısha aıtqanda, ǵylymı turǵydan tereń sıpattama beriledi. Olaı deıtinimiz, birqatar zertteý eńbekterinde sadaq oqtarynyń qurylysy, qaıdan tabylǵandyǵy jaqsy sıpattalady. Biraq, negizinen jalpylama «sadaq oqtary» nemese «jebeler» dep qana keltiredi. Bolmasa «qozyjaýryn», «saýytbuzar» dep eń kóp qoldanystaǵy bir-eki ataýy atalady. Basqa ataýlary qoldanylmaıdy dese de bolady.
Osyny eskere kelip, biz búginge deıin qazaq aýyz jáne jazba ádebıetindegi jebe ataýlaryn toptastyryp, júıeleýdi jón kórdik. Árıne, bul Uly dalanyń syrly eskertkishteri emes, tarıhymyzdyń tas jazýy emes, bar bolǵany sadaqtyń bir bólshegi ǵana. Alaıda, bundaǵy maqsat bir ǵana kishkentaı jebeni mysalǵa alý arqyly, qazaq tiliniń qoldanysymyzda joq qanshama qazynasy bar, baı til ekendigin kórsetý. Mysaly, tastardyń qazaqsha ataýlaryn júıelep, toptastyrýdy qolǵa alǵan Ánes Saraı, ózen-kólderdegi balyq túrleriniń umyt bolǵan san alýan ataýlaryn túgeldeı anyqtap, zerttep, júıelegen Qajyǵalı Muhambetqalı sııaqty, biz de bul maqalada sadaq jebeleriniń tolyq ataýyn berýge tyrysyp, osy baǵytty ustaýdy jón kórdik.
Tek bul jolǵy zertteýdiń barysynda qazaqtyń aýyz jáne jazba ádebıetinde jebe ataýlarynyń 40-qa jýyq attary anyqtalyp, olardyń sol jyrlarda, dastandarda jáne kórkem ádebıette qalaı qoldanys tapqandyǵynan osy maqalada mysaldar berildi.
Bizdiń anyqtaǵanymyzdaı sadaq jebesiniń 100-ge jýyq túri belgili, al osy júz túrli jebeniń 40-qa tarta ǵana ataýynyń jıyrmaǵa jeter-jetpesi jańaǵy jebeler túrlerine sáıkestendirildi. Jáne jebeniń bar ataýlaryn túgeldeýden basqa anyqtalǵan jebe túrlerinen biz kóshpeli áskerı óner men dástúrdiń qazaq dalasynda qanshalyqty kúrdeli damý jolynyń bolǵandyǵyn kóremiz. Qazaqtyń bes qarýynyń biri sadaqtyń, onyń ishinde jebeniń óziniń osynshama túri men ataýy bolýy osynyń bir dáleli bolsa kerek. Jáne de bul kóshpeli áskerı ónerdiń óte joǵary deńgeıde damyǵanyn, qazaqtyń qarý-jaraqtarynyń erteden qalyptasqandyǵy, onyń ultymyzdyń jaýyngerlik salty men qazaqtyń boıyndaǵy jaýyngerlik rýhty qalyptastyrýda alar orynyn kórsetedi.
Sodan keıingi, bul maqalany jazýǵa túrtki bolǵan jaı — elimizdiń murajaılarynda «ulttyq qarý-jaraq» taqyrybyna arnalǵan turaqty ekspozıııa men zaldarynyń bolmaýy. Bolǵan kúnde de olardyń jeke-jeke toptastyrylyp, ár qaısysynyń óz-óz ataýlaryn tolyq ıelengeni joq, barlyǵy jarym-jartylaı, bir júıege keltirilmegen. Áıtpese, Kenesarynyń qylyshy Shymkentte, al Abylaıhanǵa Reseı patshasynyń syılaǵan qylyshy Astanadaǵy Tuńǵysh Prezıdenttiń murajaıynda árqaısysy jeke-jeke, ár jerde turar ma edi? Nemese, qaıda barsań da, aldyńnan jeńsesi joq jemtir saýyt, jyǵasy joq jyrtyq dýlyǵa shyǵady. Búginge jetken babalar kózi dep kóretinińiz osy. Sonda bizdiń bórili baıraq astynan, jaǵasy altyn jeńi jez, shyǵyrshyǵy torǵaı kóz aq saýyt kıip, bes qarýdy asynǵan babalarymyzdan qalǵany sol ǵana ma edi? Bizdiń oıymyzsha, qazaqtyń qarý jaraqtaryna arnalǵan ekspozıııalarda qylyshtyń, naızanyń, baltanyń, qoramsaqtyń, sadaqtyń jáne saýyttyń barlyq túrlerin jınaqtap, júıelep, tolyq kólemde kórsetý qajet.
Mine, osyndaı baǵyt-baǵdardy ustana otyryp, óz shamamyzsha sadaq oqtarynyń ataýlaryn anyqtap, bir júıege toptastyrýdy kózdedik. Qazaqtyń qarý-jaraqtaryn zertteýmen kópten beri aınalysyp júrgen Qalıolla Ahmetjan soǵysta jáne ańshylyqta qoldanylatyn sadaq oqtarynyń birneshe túrleri boldy deıdi. Jáne oq ushynyń formasy onyń jasalý materıaly men qoldaný qyzymeti arqyly anyqtaldy deı kelip, qazaq oqtarynyń jebelerin jasalǵan materıalyna sáıkestopqa, jebe basynyń pishinine baılanysty tıpke, qımasyna baılanysty úlgige, al uzyndyǵyna baılanysty nusqaǵa bóledi. Bul ǵylymı turǵydan sadaq oqtarynyń eń bir júıeli júrgizilgen jikteýi ekenin aıta ketý kerek.
Al biz qazaq aýyz jáne jazba ádebıetinde kezdesetin oq ataýlaryna súıene otyryp mynadaı toptarǵa bólip qarastyrýdy jón kórdik. Sabynyń túrlerine, qanattaryna (qaýyrsyndaryna),ushtaryndaǵy oqtardyń jasalý materıaldary men túrlerine jáne oqtyń jeke ataýlary men mindetterine qaraı bólý. Jáne osy toptastyrýlardy óz ishinde jikterge jikteýdi qarastyrdyq.
JEBELERDI SABYNYŃ TÚRLERINE QARAI BÓLÝ
Bul tarmaqtyń ózin, oq saptarynyń qandaı aǵashtan jasalýyna, saptarynyń uzyndyǵyna jáne oq saptarynyń túsine baılanysty jikteýge bolady. Qandaı aǵashtan jasalǵanyna qaraı oqtardyń«qý jebe», «qaıyń oq», «tobylǵy sapty oq», «qamys sapty oq» degen ataýlary bolady, ol jaıly Shalkıiz tolǵaýlary men «Súıinish batyr» jyrynda:
Táńiri ózi bermese,
Menmensip júrgen er jigit,
Kisiden tartyp alyp jarymas!
Emen shaınap, tal qaızar,
Qulan, bulan balasy.
Eki eneni tel emgen,
Buzylmaıdy jas tulpardyń saýrysy.
Qatty bir tartyp bek atsań,
Qaırylyp baryp tez synar,
Qaıyń oqtyń jarqasy.
Belýardan saz keshseń,
Tobyǵyńnan keltirmes,
Qamalaǵan qalyń týǵan arqasy.
(Shalkıiz. «Bes ǵasyr jyrlaıdy». 1 t., 52 b.)
Kóp kisini kórgen soń,
Sharaına men dýlyǵa
Ony alyp kıindi,
Qos bilegin sybandy.
Úsh myń kisi áskerdiń
Shańy shyqty tumandy.
On eki tutam qý jebe,
Er qasyna alady-aı.
Ataıyn dep ol oqty,
Ońtaılanyp qarady-aı.
(«Súıinish». Batyrlar jyry. 5 t., 229 b.) — dep sýrettelse, osy qý jebe «Nárik» jyrynda bylaısha beriledi:
Sonda Shora qozǵaldy,
Qý jebeni qolǵa aldy.
Tartyp qaldy jebeni,
Qalmaqtan ótip oq ketip,
Bir tóbege jetedi,
Ol tóbeniń bosady,
Oq tıgen kóbesi.
(«Nárik». Batyrlar jyry. 100 tomdyq, 51 t., 39 bet)
Al osy oqtar kórkem ádebıette bylaısha kórinis tabady:
«Shı oqpen emes, tobylǵy oqpen atam, — dedi Kóshek qara aǵashtyń butaǵynan ıilgen, ádemi, kishkenteı sadaǵyn saılap. — Myna ushqyr oqtarym joǵalmasyn dep qoı shı oqpen atyp júrgenim.
Syrty kúmistelgen kishkene, bylǵary qoramsaǵynan bir ýys qyzyl tobylǵy oq sýyrdy. Tobyrshyǵy — jez, qaýyrsyn ornyna bir-bir tutam shýda jip baılaǵan». (M. Maǵaýın. «Alasapyran». 37 b.)
Kelesi jikteý ol — sabynyń uzyndyǵyna qaraı. Bundaı toptaý túrine sadaq oqtarynyń: «saı kez oq», «kez oq», «on eki tutam jebe» degen ataýlary kiredi. Al olar batyrlar jyrynda tómendegishe sýretteledi:
Saralaı, saı kez oqty eńiretti,
Tasyr quldyń záresi ushyp ketti.
Kúreńmen kóldeneńdep tartyp ketse,
Ala bedeý baıtaly qulap tústi
(Qazaq epostary «Qozy Kórpesh-Baıan Sulý» jyry. 250 b)
Qara bulannyń terisin,
Etik qylar kún qaıda,
Kúderiden baý taǵyp,
Kireýke kıer kún qaıda.
Kúmbir, kúmbir kisnetip,
Kúreńdi miner kún qaıda.
Tolǵamaly aq balta,
Tolǵap ustar kún qaıda.
Alty qulash aq naıza,
Usynyp shanshar kún qaıda.
Sadaq toly saı kez oq,
Masaǵynan ótkerip,
Basyn qolǵa jetkerip,
Sozyp tartar kún qaıda?
(Dospanbet jyraý. «Bes ǵasyr jyrlaıdy». 1 t., 38 b.) — dep Dospanbet keltirse, Mahambet aqyn óz óleńderinde bylaı dep qoldanady:
Tolǵaı-tolǵaı oq atqan,
On eki tutam jaı tartqan.
Qabyrǵasyn qaýsatqan,
Tebingisin tese atqan,
Tizgininen kese atqan,
Tespeı qanyn zýlatqan,
Bizdiń qaısar batyrdyń
Júregin sóıtip oıatqan
Keshegi Oraq penen Mamaıdaı
Batyrlar, shirkin, bolar ma-aı!
(Mahambet. «Joryq jyrlary» 41 b.).
Al endi oq saptarynyń boıalýyna qaraı: «syrly jebe», «qyzyl jebe», «sary jebe» nemese«sarja», «sarmasaq» degen ataýlary bar. Jebe sabynyń syrly bolatyny jóninde Murat Móńkeulynyń myna jyr joldarnan bilýge bolady:
On segiz jyl atysyp,
Ormanbet bıdiń ólgen jer.
On san noǵaı búlgen jer,
Orta boıyn syrlaǵan,
Oq jańbyrdaı jaýǵan jer.
Musylmannyń basynan
Dáreje qaıtyp aýǵan jer.
(M. Móńkeuly. «Kindigimdi kesken jer». 85 b.).
Al bul syrly jebelerdiń ádebıette qalaı kórinis tapqanyn tómendegi dastandardan keltirilgen úzindilerden bilýge bolady. Mysaly, «Kóruǵyly» dastanynda sarjany bylaısha qoldanady:
Er Kóruǵyly tartty sarja sadaqtan,
Almas oǵy aǵyp ótti talaqtan.
Keriginen omaqqasa qulapty,
Batyr Mahram eldi aýzyna qaratqan.
(Qazaq halyq ádebıeti. Kóp tomdyq. Batyrlar jyry. «Kóruǵyly» 114 b.).
Sondaı-aq, osy jebe túrleri erlik jyrlarynda tómendegideı oryn alady:
Toqal tory at jaılaǵan,
Tobyǵyna tondyq ala baılaǵan.
Handar shyqqan tóbedeı,
Qabyrǵadan bútin shyqan súbedeı,
Aýdarylmas qara kemedeı,
Qandyaýyzǵa syrlap salǵan jebedeı,
Han uly tóredeı,
Bı uly shoradaı,
Qan juqpas qaıqy qara bolat ótpegen,
Maqtaýyna adam taýyp jetpegen,
Bu jıynnyń ishinde
Er Jaqsymbet aǵa bar.
(«Er Shoban». «Bes ǵasyr jyrlaıdy». 1 t., 56 b.)
Sýsyldaǵan sarmasaq,
Sadaqtardan borar kún.
(Syrym batyr. «Dala kemeńgeri». 35 b.)
Isataıdyń barynda,
Eki tarlan bóri edim.
Eregisken dushpanǵa,
Qyzyl syrly jebe edim.
(Mahambet. «Bes ǵasyr jyrlaıdy». 1 t., 230 b.).
Dál osy jebe túrin osy aqyn tómendegishe beredi:
Sadaǵyna sary jebe saldyrǵan,
Sadaǵynyń kirisin,
Sary altynǵa maldyrǵan.
Tereńnen kózin oıdyrǵan,
Sur jebeli oǵyna
Taýyqtyń júnin qoıdyrǵan.
Mańdaıyn sary sýsar bórik basqan,
Jaýrynyna kúshigen júndi oq shanyshqan.
(Mahambet. «Bes ǵasyr jyrlaıdy». 1 t., 216 b.)
Bul úzindide kezdesetin «sur jebe», «kúshigen júndi oq» degen oq túrlerin kelesi toptaýlyrdan oqımyz.
QANATTARYNA (QAÝYRSYNDARYNA) QARAI BÓLÝ
«Han shaqyrýynan qatty seziktengen Jánibek, beshpentiniń ishinen qorasan bolatynan juqa etip toqylǵan shaǵyn saýyt kıdi. Aldaspanyn qamsyz qaırap, sadaq jebesine jańadan suńqar qaýyrsynyn qadady» (Ilııas Esenberlın. «Kóshpendiler». 19 b.)
Mine osyndaǵy jebege qadalǵan qaýyrsynǵa baılanysty «eki qanatty», «tórt qanatty jebe», «sary jún oq», «kúshigen júndi oq», «qaýyrsyn jebe» jáne «úkili oq» dep bóledi. Buǵan dálel tómendegi jyrlar men romandardan alynǵan úzindiler.
Qanatty (qaýyrsyndy) jebelerdiń túriniń bir mysaly retinde Tursynhan Zákenulynyń «Kókbórilerdiń kóz jasy» romanynda: «Taıan han onyń jaraly keıpine qarap jany ashydy: «Altaıǵa taman sheginip urys salaıyq degen sózime kónbeı qoımap pa ediń?» — dep aıtaıyn dedi de, sózin jutyp aldy. «Shirkin erlerim, senderge ókpem joq» — dep kózine keptelip kelip qalǵan jasty zorǵa tejedi. Basyma qıyn is túskende qolǵa alarmyn dep saqtap júrgen sap almasqa sýarylǵan qanaty jebe toly qoramsaǵyn qolǵa aldy.» (Zákenuly T. «Kókbórilerdiń kóz jasy» 264 b.) — dep keltiredi.
Al bul jebelerdiń basqa ataýlary jaıly tómendegi jyrlardan keltirilgen úzindilerden bile alamyz:
Dushpan atqan qanatty oq,
Jete almaı oǵan qalypty.
(«Rústem, Zorab». «Aıqap» jýrnalynyń tolyq nusqasy. 153 b.)
Bárin aıt ta birin aıt,
Qabaǵyn qara sýsar bórik basqan,
Jaýrynyna kúshigen júndi oq shanyshqan.
Qaljýyrdaı shanshylǵan,
Jurt úshin qaraýylǵa kóp turǵan,
Seksen segiz ańdyǵan,
Eńsesin túbekmenen jaýyrtqan,
Eńkeıgenin jazbaǵan,
On eki qursaý jez aıyr,
Qara myltyq jumsaǵan,
Bu jıynnyń ishinde,
Qara naıman Janaq bar.
(«Er Shoban». «Bes ǵasyr jyrlaıdy». 1t., 56 b.)
Qarǵadaı mynaý Qaztýǵan
Batyr bolyp týǵan jurt,
Kindigimdi kesken jurt,
Kir-qońymdy jýǵan jurt
Qaraǵaıdan sadaq býdyryp,
Qylshynymdy sary jún oqqa toltyryp,
Janǵa saqtaý bolǵan jurt.
(Qaztýǵan jyraý. «Bes ǵasyr jyrlaıdy», 1t., 32 b.)
Sur jebeli oǵyna
Taýyqtyń júnin qoıdyrǵan,
Mańdaıyn sary sýsar bórik basqan,
Jaýyrynyna kúshigen júndi oq shanyshqan
(Mahambet. «Joryq jyrlary» 83 b.)
Qarǵa júndi qamys oq,
Shash etekten tıipti.
(«Er Kókshe». Batyrlar jyry. 44 t., 88 b.).
Sadaq toly sar jebe,
Júni ushyp ketipti,
Ony jóndeı keledi.
(«Er Kókshe». Batyrlar jyry. 44 t., 89 b.) — dep kelse,
Tórehan Jumahanov «Qasym han» atty kitabynda: «…Biraq Qasym asyqpady. Bappen ıyǵyndaǵy sadaǵyn sypyryp, oıýlanǵan teri qoramsaǵynan úkili jebesin sýyrdy» (Jumahanov T. «Qasym han». 10 b.) — dep keltiredi. Budan baıqaıtynymyz úki qazaq nanym-seniminde qasıetti qus dep esepteletin úkiniń júnin (qaýyrsynyn) Qasym hannyń jebe masaǵyna qoıdyrýy — han áýletiniń ustaıtyn qarý-jaraǵy da erekshe bolǵandyǵy.
JEBE UShTARYNDAǴY OQTARDYŃ JASALÝ MATERIALDARY MEN TÚRLERINE QARAI BÓLÝ
Joǵardaǵy sap túrlerine qaraı bólgenimiz sekildi munda da jeke-jeke jikteýge bolady. Jebe qyrlaryna qaraı, jasalǵan temirine qaraı. Qazaq aýyz ádebıetinde oqtardyń jebe qyrlaryna qaraı «tórt qyrly», «alty qyrly», «úsh qyrly» degen túrleri kezdesedi. Mysaly «Er Qosaı» jyrynda;
Alty qyrly aq jebe,
Shyqqan jeri qý tóbe,
Kesip alǵan jerinde,
Qyryq aı jatqan qýaryp,
Qyryq qara nar maıyna,
Alyp edim sýaryp.
(«Er Qosaı». Aqsaýyt. 2 t., 13 b.) – dep berilse, «Kenesary Naýryzbaı» jyrynda tómendegideı sýretteledi:
Túsi sýyq tartqanda,
Tórt qyrlanǵan jebeniń.
Ajal oǵy kelgende,
Qorǵany bolmas kóbeniń.
(«Kenesary Naýryzbaı». Han Kene. 23 b.)
Al olardyń jasalǵan temirine qaraı «kók jebe», «sur jebe» bolmasa «bolat oq», «shoıyn oq»dep te ataǵan. Solardyń keıbireýleriniń qazaqtyń batyrlyq jyr dastandary jáne ertegileri men kórkem ádebıetinde qalaı qoldanylǵanyna kóz jibersek, aıtalyq «Aıýdáý» ertegisinde bylaısha sýretteledi: «Bala úlken shynar terektiń qasyna kelse, bir aıdahar terekti órmelep jańa ǵana shyǵyp bara jatyr eken. Terek basynda bastaryn tómen salyp shıqyldaǵan qustyń balalaryn kórdi. Bala jylandy qoıa berip biraz turdy. Bir kezde jylan balapandarǵa jaqyndap bireýin aýzyna sala bergende dáldep turyp basynan altyn sadaqtyń bolat ushty, qos qanatty, tobylǵy sapty oǵyn otyrǵyzdy. Ysqyrǵan jylan ár butaqa bir-bir ilinip jerge tústi». (Qazaq ertegileri. «Aıýdáý», 103 b.)
Al, «Jubanysh» jyrynda bylaı dep berilgen:
Sonda turyp Jubanysh
Qoramsaǵa qol saldy.
Qalmaımyn dep noǵaılydan,
Qalmaqta sonda ońdaldy.
Jubanysh artyq er edi,
Qybyrlaıtyn jer edi.
Sur jebeni qolǵa alyp,
Batyr atyp qalady.
Atqan jerin qarashy,
Jutqynshaqtan qadady.
Yndystyń basy domalap,
Anadaı jerge barady.
(«Qaradóń batyr jáne onyń urpaqtary». Aqsaýyt. 2 t., 99 b.)
Ahmet pen Edige
Atyń basyn jóndedi,
Sur jebeni qolǵa aldy.
Aısanyń uly Ahmet
Tebingiden tebe atty,
Úzengiden úze atty,
Sýyryp alyp qoramsa
Jaýǵan qardaı boratty.
(Batyrlar jyry. «Edige» 253 b.)
Sondaı-aq, kók jebeni «Nuradyn» jyrynda bylaısha sıpattaıdy:
Sársenbi kúni bolǵanda
Ózi kelip Nuradyn
Shubardy sonda erledi.
Eri keıin keter dep,
Omyraýǵa saldy omyraýsha,
Artyna saldy quıysqan.
Nuradynmen joq edi,
Atadan birge týysqan.
Keregede kók jebe,
Er basyna iledi.
Babasynyń kók almasyn
Beline bekem býady.
Ústine kıip aq saýyt,
Sharaına belge baılady,
Júrýge joldy saılady.
Úı syrtynda kók súńgi
Beldeýden aldy sýyryp.
(Batyrlar jyry. «Nuradyn» 269 b.)
Qoramsaqqa qol saldy,
Kók jebeni qolǵa aldy.
(«Qydyrbaıuly Qobylandy». Batyrlar jyry. 6 t., 45 b.) – dep kelse, «Nárik» jyrynda:
Kók jebemen atqanda,
Aldyńda turǵan taý men tas,
Shaǵyl qumdaı kórmediń.
(«Nárik» Batyrlar jyry. 100 tomdyq, 51 t., 19 b.).
Al «Qaradóń batyr jáne onyń urpaqtary» jyrynda:
Keregede turǵan kók jebe,
Ony da batyr alady.
(«Qaradóń batyr jáne onyń urpaqtary». Aqsaýyt. 2 t., 109 b.)
- Noǵaıly degen men, — dedi,
Qur kóppin dep maqtanba,
Shamaly bolar qaıratyń,
Qybyrlaǵan jan kórdim.
Kók jebeni qoǵa alsam,
Joǵalarsyń, qalmaq, doldansam.
(«Tama». Aqsaýyt. 2 t., 162 b.) – dep qoldansa, «Tegis, Kógis» jyrynda:
Jebesi onyń shegeden,
Jebeniń ushyn surasań,
Asyly bolat temirden,
Jalpaq tasqa egegen.
(«Tegis, Kógis». Aqsaýyt. 2 t., 152 b.) — túrinde keltirgen.
Al Tursynhan Zákenulynyń «Kókbórilerdiń kóz jasy» atty romanynda: «Top ishinen Toqtabektiń uly Qoltýǵan mergen Temújinniń kózine kórsetip turyp, qylyshyn bulǵap aıǵaı saldy:
- Atańa nálet Temújin, sende ketken kegim bar. Jer túbine ketsem de qaıyryla kelip soımasam, qanyńdy iship toımasam atym óshsin! — dep bir basy bir qysyrdyń taıyna bergisiz on eki tutamsur jebeni sýyryp, sadaǵyna saldy» — dep beredi. (Tursynhan Zákenuly. «Kókbórilerdiń kóz jasy» 304 b.)
Sondaı-aq, Ábish Kekilbaevtyń «Ańyzdyń aqyry» romanynda sur jebeniń mynadaı mysaly kezdesedi: «Jan-jaqtan tartylǵan sur jebe onsyzda júrekteri ushyp bezip bara jatqan júırik haıýandardyń sońynan sýyldap qýyp bedi». (Kekilbaev Á. «Ańyzdyń aqyry» 16 b.)
Ushy aıyr bolyp kelgen jalpaq, ótkir oqpen adamnyń, ańnyń dene múshesin kesip túsý úshin kerektenedi. Bundaı oqty «jez aıyr» dep ataǵan.
Shyǵyrshyǵy shıraǵan,
Badana kózdi kireýke
Sharaınasy bes qabat.
Jaý qarysy jetpegen,
Jez aıyrdyń oǵy ótpegen.
(«Er Tarǵyn». Batyrlar jyry. 44 t., 38 b.)
Sondaı-aq, bizge jetken jebe túrleriniń eń kónesi deýge de bolatyn oqtyń bir túri ol —«sarnama» nemese «ysqyrǵysh». Sarnama — jebe qyrynda tesigi bar oq. Bul kóne qytaı jazbalarynyń aıtýynsha ejelgi ǵundarǵa tán bolǵan: «Maý-dýn (Mode) jeke bólinip shyqqan soń jaýyngerlerine sarnama jebe jasatyp at ústinen shaýyp kele jatyp sadaq tartýǵa úıretti. Maý-dýnnyń buıryǵy boıynsha kimde-kim onyń óz sarnamasyn baǵyttaǵan jaqqa jebesin jibere almasa sonyń basy alynatyn boldy» (Sýıńný. «Han kitaby» (Kóne qytaı jazbalary). Aýd. Q.Salǵarın).
Oqtyń osy túri Svetqalı Nurjan dastandarynda:
Eń áýeli sarynat sarnamany,
Uıqysynan oıatsyn Perǵanany. – dep kelse, kelesi ysqyrma túrin bylaı qoldanady;
Sodan keıin yńyrant ysqyrmany,
Ish qundaǵyn qyrnasyn tis-tyrnaǵy – deıdi.
(Nurjan S. «Eńsegeı boıly Er Esim». Aı taranǵan tún. 287 b.)
OQTYŃ JEKE ATAÝLARY MEN MINDETTERINE QARAI BÓLÝ
Oqtardyń óz ataýlaryna baılanysty jalpaq, eki qyrly bolyp kelgenderin «qozy jaýryn», «kókjendet»dep ataǵan. Budan baıqaǵanymyz oqtardyń da óziniń atqaratyn mindeti men túrine qaraı da jeke ataýlary bolǵandyǵyn bilemiz. «Qozyjaýryn» qazaq ádebıeti men kóptegen tanymdyq materıaldar jáne zertteý eńbekterinde eń óp qoldanysqa ıe jebe ataýy. Oqtyń osy túri kórkem ádebıete bylaısha oryn alady: «Jalańash saraıdan alshańdaı shyǵa kelip, qoramsaqtan qozy jaýryn oq alyp adyrnaǵa basty da, áı-shaıǵa qaramaı Kúnkeni kózdep turyp tartyp qaldy. (Zákenuly T. «Kókbórilerdiń kóz jasy» 447 b.).
Al jyr-dastandardaǵy osy oq ataýlaryn myna úzindilerden baıqaýǵa bolady:
Kámil pirler jebedi,
Qolyna alyp tolǵanyp,
Qozy jaýyryn jebeni
At ústinen shirenip
Sonda turyp tartady,
Kámil pirler sengeni.
Qurýly baqan basynda
Eki bólip ushyrdy
Aı astynda teńgeni.
(Qazaq halyq ádebıeti: Kóp tomdyq. T.I. Batyrlar jyry, «Qoblandy batyr» jyry, 21 b.)
Ústińe basa kıip al
Altyn saýyt kóbeni.
Jaý degende jaınatyp,
Tolǵamalap qolyńa al,
Qozy jaýyryn jebeni.
(«Qazaq epostary». «Qyz Jibek» jyry. 300 b)
Aıtýly erler bar eken,
Júırikteri baptaýly,
Naızalary saptaýly,
Saýyttary saqtaýly.
Qozy jaýryn kók jendet,
Qoramsaqpen qaptaýly
Erlerdiń soıy bar eken,
Birinen biri maqtaýly.
(Qashaǵan. «Kindigimdi kesken jurt». 75 b.)
Sarjaǵa oqty keredi,
Qozyjaýryn kókteme oq,
Uzyndyǵy kez edi.
(«Shyńtasuly Tórehan». Aqsaýyt. 2 t. 305 b.).
Qozy jaýryn qý jebe,
Altynnan oıǵan alpys kez,
Tartatuǵyn shaq boldy.
(«Er Tarǵyn». Batyrlar jyry. 44 t., 45 b.)
Berkinip sadaq asynbaı,
Birindep jaýdy qashyrmaı,
Biltelige oq salmaı,
Qoramsaqqa qol salmaı,
Qozy jaýryn oq almaı,
Atqan oǵy joǵalmaı,…
(Mahambet. «Bes ǵasyr jyrlaıdy». 2 t., 211 b.).
Al osy qozyjaýryn oǵynyń ataýyn «Qaradóń batyr jáne onyń urpaqtary» atty jyrda:
Sonda qalmaq oqtaldy,
Qoramsaqqa qol saldy,
Qozy jaýryn qý jebe,
Sýyryp ony qolǵa aldy.
(«Qaradóń batyr jáne onyń urpaqtary». Aqsaýyt. 2 t., 68 b.) — dep beredi.
Birtindep sadaq asynǵan,
Birindep jaýdy qashyrǵan.
Qoramsaqqa qol salǵan,
Qozy jaýryn oq alǵan.
Atqan oǵy zyrqyrap,
Edilden ótip joǵalan.
(M.Móńkeuly «Kindigimdi kesken jurt». 83 b.)
Al Maqmut Qashǵarıdiń eńbekterinde kezdesetindeı «qandyaýyz» degen de jebe ataýy bolýy múmkin. Olaı deıtinimiz Maqmut Qashǵarımen qatar tómendegi jyraýlardyń jyrlary da soǵan ákep tireıdi.
Qatynasy bıik kólderden
Qatar túzep qý ushar,
Alǵa sap tiz oq ata kórmeńiz,
Qandyaýyzdan syıly jebe saılamaı;
Atanyń uly er jigitke
Artý-artý bel keler,
Oqtan qatty sóz keler,
Alǵa sap jaýap bermeńiz,
Arǵy túbin oılamaı.
(Shalkıiz. «Bes ǵasyr jyrlaıdy». 1 t., 53 b.)
Adyrnasyn ala ala ógizdeı móńiretken,
Atqan oǵy Edil-Jaıyq teń ótken,
Atqanyn qardaı boratqan,
Kók shybyǵyn qandyaýyzdaı jalatqan
(Mahambet. «Bes ǵasyr jyrlaıdy». 1 t., 185 b.)
Keıbir tarıhı romandarda «tiz oq» jáne «tomar oq» degen oq túrleri kezdesedi. Mysaly Muhtar Maǵaýınniń «Alasapyran» romanynda bul oqty búgingi «nysanany ózi taýyp tıetin oq» dep júrgen túrimen sáıkestendirýge bolady:
« — Qalaı eken?
- Keremet atady eken, Aı-Sheshek jeńgem. Qaýyrsynsyz qısyq oqtyń ózimen qaǵyp túsirdi.
- Oı tentek! — dedi Oraz-Muhamed rahattana kúlip. — Bul oq osylaı, ádeıi qısyq jasalǵan. Kórdiń be. Ári barmaqtaı jýan, aýyr. Emen ǵoı. Masaǵy tuqyl, shanshyp atpaıdy. Mejeli jerge jetkende kóldeneń ushady da, qusty taıaqpen urǵandaı qaǵyp túsiredi. Kórdiń ǵoı jańa. Tiz oq dep atalady
Kez oqtyń ózi neshe túrli: kóbe buzar, ándigen, qozyjaýryn, qasaly, ysqyrma… ár qaısysy ár túrli jaǵdaıda, ár qashyqtyqta qoldanylady. Sodan soń, bulǵyn, tıin atatyn tomar oq, doǵal oq degen bar. Alaımańdaı oq…
- Bilem, bilem! — dedi Kóshek, — áneýkúngi ǵoı…
- Iá. Sondaı úlken toılarda jamby ne basqadaı nysana atady». (Maǵaýın M. «Alasapyran». 39 b.).
Joǵarda Maǵaýınnen keltirilgen úzindiden «aımańdaı oq» degen oqtyń da bolǵanyn, jáne ony nege kerektenetinin de bilgendeımiz.
Al Qabdesh Jumadilov «Daraboz» romanynda tiz oq pen tomar oqty bylaı beredi:
«- Káne jebelerińdi kórsetshi!
Kenje taıaýda turǵan atyna júgirip baryp, erdiń aldynǵy qasyna ilip qoıǵan oq toly qoramsaǵyn alyp keldi. Qoramsaǵy sándi, ulpa jarǵaqtan kestelep tigilgen. Jebeleri de ár alýan; kóbe buzar, qozyjaýryn, biren-saran tomar oq, tiz oqtar.
- Ańshylyq qurady ekensiń ǵoı? — dedi Qabanbaı tomar oqtyń birin ustap kórip.
- Balqashta tiz oqpen úırek atýshy edik. Al myna jaqta kekilikten basqa eshteńe kórinbeıdi.» (Jumadilov Q. «Daraboz». 131 b.)
Al oqtyń «ándigen» degen bir túri Aqtanberdi jyrlarynda bylaısha oryn alady.
Jalaýly naıza janǵa alyp,
Jaý qashyrar ma ekenbiz!
Tobyrshyqty ándigen,
Toltyra tartar ma ekenbiz.
Tobylǵy túbi quralaı
Bytyratyp atar ma ekenbiz!
(Aqtanberdi. «Bes ǵasyr jyrlaıdy». 1 t., 73 b.)
Sondaı-aq, «ańǵýa», «qadaý oq» degen oq túrleri T.Zákenulynyń «Kókbórilirdiń kóz jasy» romanynda kezdesedi.
Ańǵýasyn ańyratsa,
Arǵy taýǵa jetedi.
Ash qasqyrdaı qaǵynsa,
Qanǵa toımaı ketedi.
(Zákenuly T. «Kókbórilerdiń kóz jasy» 261 b.)
Qara týymdy tiktim men,
Qara buqanyń terisimen qaptaǵan.
Qaıyń dabyldy qaqtym men,
Qamqa saýyt kıdim men,
Qadaý oqty tartym men.
(Zákenuly T. «Kókbórilerdiń kóz jasy» 147 b.)
Al, oqtardyń atqarar mindetterine qaraı atalatyn ataýlaryna mynadaı mysaldar aıtýǵa bolady. «Qaradóń batyr jáne onyń urpaqtary» atty jyrdyń «Jubanysh» dep atalatyn bóliminde «saýyt buzar»oqty bylaı sıpattasa:
…Jekpe-jekke kelgende,
Kók jebeniń ishinde,
Saýyt buzar bir oq bar.
Ol saýytty buzbaı qoımaıdy.
Ótpeı, sirá, qalmaıdy.
Jekpe-jekke kelgende,
Sharaınayz kelmeıdi.
Jumsap qatty bolatty
Saýyt buzar oq atshy.
(«Jubanysh». Aqsaýyt. 2 t., 82 b.)
Ilııas Esenberlınniń «Kóshpendiler» trılogııasynda saýyt buzardyń jazba ádebıettegi qoldaný túri bylaısha kórinis tapqan: «Toı-dýman, jarysta jambyny bir atqannan jarq etkizip jerge túsiretin mergenderdiń, aıaq astynan zý etip tura qashqan qyr qoıanynan sasyp qalyp, qolyndaǵy sadaq jebesin qula jonǵa jiberip kúlki bolatyny da osy ara… Buryn-sońdy jurt kózine túspegen jas jigittiń, qanjardaı qos azý tisin jalaqtatyp, qylshyq jalyn tikireıtip, taıynshadaı qara dońyz qarsy umtylǵanda, úzeńgisine shirene turyp saýyt buzar jebesin qaq mańdaıdan qarys súıem kirgizip, ataqqa ilinetin de, taǵy sol saıat bazarynda» (I. Esenberlın. «Kóshpendiler». 18 b.)
Al, «Qarǵaboıly Qaztýǵan» jyrynda saýyt buzar bylaısha órnektelgen:
«Sen sekildi qalmaqpen,
Kezektesip turam ba!» -
Ataıyn dep jebeni,
Qarǵaboıly jónedi.
Qarsy tursań — qabaq dep,
Oq ótetin ózegiń,
Jutqynshaq mynaý tamaq dep,
Kezep turyp oq atty,
Oǵyn qardaı boratty.
Atqan oǵy ótedi,
Basyn jerge qalmaqtyń
Domalatyp ketedi.
Qarǵa boıly batyrdyń
Atqan oǵyn qarasań,
Saýyt buzar oq edi.
Ne de bolsa aldynda,
Toqtamaıtyn shoq edi.
On eki tutam bul oqtyń,
Ótpeıtin jeri joq edi.
(Batyrlar jyry. «Qarǵaboıly Qaztýǵan» 58 b.)
Sonymen qatar «kóbe buzar» degen oq túrin Mahambet óz jyrlarynda bylaı paıdalanǵan:
Kúnqaqty erdiń astynda
Kóp júgiretin kúlik bar.
Kón sadaqtyń ishinde,
Kóbe buzar jebe bar
(Mahambet. «Bes ǵasyr jyrlaıdy». 1 t., 210 b.).
Sondaı-aq, «Musahan» jyrynan biz bul jebelerdiń «beren» degen túrin kezdestiremiz:
Tolǵaıyna qalmaq qol saldy,
Esepsiz qylyp mol saldy.
Áýeli ataıyn degen de,
Qozyjaýryn oq aldy,
Atyp edi ótpedi…
Jáne turyp beren degen oq aldy
Ony tartyp taǵy aldy,…
Taǵy ataıyn dep oqtaldy
Saýyt buzar oq aldy.
(«Musahan». Batyrlar jyry. 5 t., 129 b.)
Bul oqtyń túri «Qoblandy batyr» jyrynda da kezdesedi:
Bulǵary sadaq, Buqar jaı,
Tartylar maıdan kún búgin.
Altyn qundaq aq beren
Atylar maıdan kún búgin.
Tolǵamaly aq súńgim
Shansha almasam maǵan sert!
Qanǵa toısań saǵan sert!
Bulǵary sadaq, Buqar jaı,
Tarta almasam, maǵan sert!
Bel kúshime shydamaı
Belińnen synsań, saǵan sert!
Altyn qundaq, aq beren
Ata almasam maǵan sert!
(Qazaq halyq ádebıeti: Kóp tomdyq. T.I. Batyrlar jyry «Qoblandy batyr» jyry, 71 b.)
Nemese, «Er Tarǵyn» jyrynan «doǵal oq» degen oq túrin kórýge bolady: «Tarǵyn bul Qartqojaqqa kezek berip, atsań at dep qarsy qarap turyp edi, Qojaq muny syılap, atýǵa qımady. Ne úshin deseńiz: «men alpys beske kelgen, saqalym qýarǵan bir qart shalmyn, bul ǵoı, jas bolsa da, qasyndaǵy Aqjúnisteı sulýdy qıyp, ám óziniń janyn qıyp, maǵan qarsy turdy. Bul óte batyr eken. Munyń ózin de atpaıyn, atyn da atpaıyn tek munyń qoramsaqtaǵy júz alpys kez oǵyn jalǵyz doǵal oqpenen atyp ýataıyn. Sonymenen ózimniń ony aıap atpaǵanymdy bildireıin, sonan soń bul aqyly bolsa, oılap biler de, qyzdy maǵan tastar da, júre berer» — dep, bir jalǵyz doǵal oqpenen salyp qalǵanda, Tarǵynnyń qoramsaqtaǵy júz alpys kez oǵyn kúlpara qylyp ýatyp ketti» («Qazaq epostary». «Er Tarǵyn» jyry. 135 b.)
Osy doǵal oqty kúni búginge deıin kórshi Mongolııa Respýblıkasynda «Er jigittiń úsh toıy» (Erıın gýrvan nadam) dep atalatyn jyl saıynǵy memlekettik toıda básekege túsetin sadaqshylardyń qoldanyp júrgenin aıta ketý kerek. Al doǵal oqtyń «qalva» (úırenýshilerdiń oǵy, temir ushynyń ornyna doǵal aǵash bekitilgen oq), «ulyn» (ushy joq jebe) degen túrleri Maqmut Qashǵarıdiń «Túrik sózdigi» eńbeginde kezdesse, (Maqmud Q. «Túrik sózdigi». 502 b)
Muhtar Maǵaýınniń «Alasapyranynda» bul oqtyń «shı oq» túri kádýilgi bir tal shıdiń ushyna túıe qumalaǵyn shanshyp, balalardyń oıyny úshin qoldanatyny aıtylyp, bylaısha beriledi:
«- Shı oqtan kisi ólmeıdi, — dedi bala tómen qarap.
- Óledi, — dedi Oraz-Muhamed. — Qazir sen maǵan shı oq attyń. Erteń, úlken jigit bolǵanda kádimgi kez oqtyń ózin atasyń.» (Maǵaýın M. «Alasapyran». 39 b.)
Bul oqtyń ataýy kóne jyrlarda kezdesedi:
Bes jasyńda, qart Qojaq!
Jas shybyqtan jaı tarttyń,
Jalǵyz shıden oq attyń,
Atqan oǵyń joǵalttyń.
(«Qazaq epostary». «Er Tarǵyn» jyry. 137 b)
Svetqalı Nurjannyń «Eńsegeı boıly Er Esim» dastanynda «qasaly» degen oq túri kezdesedi. Bul qarsy jaqtyń bekinisin órteý úshin ushyna ot baılanǵan jebe.
Ot baılanǵan qasaly zymǵap kirip,
Órt shypyldap, shahar da tútindesin.
(Nurjan S. «Eńsegeı boıly Er Esim». Aı taranǵan tún. 289 b.)
«Kóruǵyly» dastanynyń ertegilik nusqasynda «qol oq» degen oq túri bylaı kórinis tapqan: «Bir kúni Kóruǵyly Besbatyrdy ańdyp júrip, qol oqpen atady, ol oǵy ótpeıdi. Besbatyr «qonyp júrgen masa men sona bolar» dep júre beredi. Bir mezgilde Besbatyrdyń tań uıqysy kelip ketkende Kóruǵyly ony atyp qalady, oq jylp ótip ketedi» (Qazaq ertegileri. «Kóruǵyly» 201 b.)
Al «qatut» — ushy ýǵa nemese zárge sýarylǵan oq ekendigi jaıly Maqmut Qashǵarı «Túrik sózdiginde» keltiredi. Dál osy jebe túrin Svetqalı Nurjan bylaı qoldanǵan;
Zar eńirep sońynan qatuǵ ketsin,
Mańdaıynan dushpannyń batyq tepsin.
Jáhannamǵa attanǵan ımansyzdar,
Záharynan qatuǵtyń tatyp ketsin!
(Nurjan S. «Eńsegeı boıly Er Esim». Aı taranǵan tún. 287 b.)
Jebege qatysty basqa da ataýlardy Maqmut Qashǵarı eńbeginen kezdestirýge bolady. Mysaly «azuq oq»(qańǵyrǵan oq), ıasysh (jebeniń basyndaǵy temiri), temúrken nemese temirken (bularda oqtyń temir ushy),tyly (oqtyń basyna (ushyna) baılanatyn qaıysy), bory basy (oq basynyń jebe ushyna eńgiziletin tusyndaǵy kertik, aıylbasy) jáne shyrǵuı (jebe basynyń qalyń, jýantyq basy). (Mahmud Q. «Túrik sózdigi». 314 b.).
Al Svetqalı Nurjan óziniń «Eńsegeı boıly Er Esim» dastanynda bul sózge oqtyń bolat ushy degen anyqtama berip, ony;
«…Er Esim júr, shúıgende -
Qyrǵı dersiń!
Jaýǵa jebe tıgende -
Shyrǵuı dersiń! — dep qoldanady.
(Nurjan S. «Eńsegeı boıly Er Esim». Aı taranǵan tún. 285 b.)
Al, masaq (oqtyń qaýyrsyn baılaǵan jaǵy nemese jebege baılanǵan qaýyrsyn. Keıde bul tutastaı oqtyń ataýy bolap ketýi de múmkin. Sadaqty adyrna dep ataıtyny sekildi.), kiris (sadaq atqanda oqtyń adyrnaǵa ıaǵnı kirege tirelip turatyn oıyǵy) t.b. sekildi ataýlaryn aýyz ádebıeti men jazba ádebıetten jáne tarıhı eńbekterden kóptep kezdestirýge bolady.
Mine bul bizge jetken jebe ataýlarynyń bir bóligi ǵana. Biz baba tarıhymyzdan alarymyz da kóp, jáne sonyń óteýi retinde bererimiz odan da kóp ekenin árbir qazaqtyń bilgeni abzal.
PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER:
«Aıqap» 1911 j., №1. «Aıqap» jýrnalynyń tolyq nusqasy, — Almaty: Qazaq enıklopedııasy, 1995.
Aqsaýyt. 2 tomdyq. — Almaty: Jazýshy, 1977. — 2 t. Batyrlyq dastandar. — 378 b.
Amanjolov K., Tasbolatov A., Qazaqstannyń áskerı tarıhy. — Almaty: Bilim, 1999, — 320 b. sýretti.
Ahmetjanov Q.S. Jaraǵan temir kıgender. (batyrlardyń qarý-jaraǵy, áskerı óneri, salt-dástúrleri). — Almaty: Dáýir, 1996. — 256 b.
Babalar sózi. 100 tomdyq. — Astana: Folııant, 2007. — 44; 51 t. Batyrlar jyry.
Batyrlar jyry. Kóp tomdyq. — Almaty: Jazýshy, — 1989. 6-tom.
Batyrlar jyry. Kóp tombyq. — Almaty: Jazýshy, 2007. — 296 b.
Bes ǵasyr jyrlaıdy: Asan qaıǵydan Mahambetke deıingi qazaq aqyn jyraýlarynyń shyǵarmalary. Úsh tomdyq / 1-tom — Almaty: Jazýshy, 1984. — 256 b.
Dala kemeńgeri nemese Syrym týraly syr. — Almaty: Sózstan, 1992.
Esenberlın I. (10 tomdyq shyǵarmalar jınaǵy). Kóshpendiler. — Almaty: Jazýshy, I, II kitap
Jumadilov Q. Daraboz. (12 tomdyq shyǵarmalar jınaǵy, I kitap). — Almaty: Qazyǵurt, 2005. 8-tom.
Jumahanov Tileýhan. Qasym han. — Almaty: Aýdarma, — 2004.
Zákenuly T. Kókbórilerdiń kóz jasy. — Almaty: Oljas, — 2003. 528 b.
Kekilbaev Á. Dala balladalary I tom, Ańyzdyń aqyry. — Almaty: Jazýshy, — 2003.
Qazaq halyq ádebıeti: Kóp tomdyq. T.I. Batyrlar jyry — Almaty: Jazýshy.
Qazaq ertegileri (Qurast. E. Dúısenbaıuly). — Almaty: Jazýshy, 2009. — 320 b.
Qazaq epostary. Almaty: — Kóshpendiler.
Quraluly A. Qarý-jaraqqa, qural-jabdyqqa, ólshemge, oıyndarǵa baılanysty termınder men sóz tirkesteriniń túsindirme sózdigi. — Almaty: Óner, 2007. — 64 b.
Maǵaýın M. Alasapyran. (Tarıhı roman). 1, 2-kitap. — Almaty: Jazýshy, 1988. — 830 b.
Mahambet. Joryq jyrlary: — Almaty, Halyqaralyq Abaı klýby, 2007.
Mahmut Qashǵarı. Túrik tiliniń sózdigi. (Dıýanı lýǵat-ıt-túki). 3 tomdyq shyǵarmalar jınaǵy. — Almaty: Hant, 1997 — 3-tom.
Nurjan S. Aı taranǵan tún. (Jyr kitaby). — Almaty: Jazýshy, 2008. — 384 b.
Salǵarauly Q. Uly qaǵanat. — Astana: Folıant, 2008. — 550 b.
Sýıńný. «Han kitaby» (Kóne qytaı jazbalarynan) /Aýd. alǵy sózin jazǵan jáne qurastyrǵan Q.Salǵarauly. — Almaty: Sanat, 1998. — 288 b.
Han Kene: Tarıhı tolǵamdar men pesa, dastandar. — Almaty: Jalyn, 1993. — 448 b.
