Sorbulaq kólin aýyl sharýashylyǵyna qoldaný: Dıqandar sý tapshylyǵy problemasyn qalaı sheship jatyr?
BUU damý baǵdarlamasynyń baıandamasyna qaraǵanda, Qazaqstan 2040 jylǵa qaraı sý tapshylyǵyn tartyp, eldegi sý resýrstary suranystyń tek elý paıyzyn ǵana óteı alatyn jaǵdaıǵa tap bolýy múmkin. Qazirdiń ózinde ońtústik óńirlerde dıqandar sýarmaly sý tapshylyǵyn seze bastady. Al Almaty oblysy Jambyl jáne Ile aýdanynyń dıqandary sýarmaly sý tapshylyǵymen kúresti áldeqashan bastap ketken. Sarqyndy sý kópsatyly tazartý júıesinen ótip jınalatyn Sorbulaq sýyn egistikti sýarýǵa qoldaný − sý tapshylyǵyn sheshýdiń bir joly.
Dıqandar Sorbulaq kóliniń sýyn tamshylatyp sýarýǵa qoldanady
Almatydan 90 shaqyrym qashyqtyqta Sorbulaq kóli mańynda ornalasqan «Agro-ton» sharýa qojalyǵy 745 gektar aýmaqta júgeri ósiredi. Sharýa qojalyǵy júgeri daqylyn sýarý úshin Sorbulaq sýyn qoldanady. Sharýa qojalyǵynyń jetekshisi Oleg Tkachýk egistikti 2008 jyldan beri Sorbulaq sýymen sýaryp júr. Bir maýsymda bir gektar jerdi sýarýǵa 9,5 myń tekshe metr sý ketedi. Biraq sharýashylyq tamshylatyp sýarýǵa kóshkeli beri jumsalatyn sýdyń kólemi eki ese azaıdy: qazir bir gektar úshin 4,5-5 myń tekshe metr sý jetkilikti. Tkachýk jylyna 9-13 tonnaǵa deıin júgeri ónimin alady.
“Andromeda” tuqymdy júgeri. Foto - Oleg Tkachýktyń jeke arhıvinen.
Almatynyń sarqyndy sýy Sorbulaqqa jetkenshe qalaı tazalanady?
Almaty turǵyndary Sorbulaq degende qalanyń sarqyndy sýy jınalatyn kóldi elestetedi. Kir jýý, qol jýýdan keıingi sý káriz júıesine túskennen soń qaıda ketedi? Kásiporyn, páter, úılerden shyqqan sý tikeleı topyryqqa sińip ketpeıdi nemese birden sý qoımasyna jiberilmeıdi. Qalanyń jáne tóńirektegi sarqyndy sý kollektorǵa túsedi, bul – dıametri úlken qubyr. Keıin ol qalanyń tazartý qondyrǵysynan ótedi. Káriz sýyn tazalaý qondyrǵysynan kún saıyn 400 myń tekshe metr sý tazalaýdan ótedi. Bul qondyrǵyda «Almatysý» mekemesiniń 100-ge jýyq qyzmetkeri jumys isteıdi.
«Almatysý» sharýashylyq kommýnaldyq mekemesiniń dereginshe, sarqyndy sý áýeli mehanıkalyq tazalaýdan ótedi. Iaǵnı sý 5-9 mılımetrlik toǵyz tor arqyly ótip, iri qaldyqtardan tazalanady. Qaldyqtar transporterlerge ketip, sol jaqta joıylady. Al sý kelesi kezekte qumnan tazartylatyn qurylǵydan ótedi. Sosyn sýdy tundyrma basseınderine buryp, tundyrady.
Kelesi kezeńde tundyrylǵan sý aeraııa stanııasyna ketip, temirbeton kanal arqyly nasos kamerasyna ótip, artynsha úlken basseın – aerotenterge aıdalady. Oǵan ottegi jiberilip, sýda mıkroorganızmder damı bastaıdy. Olar sýdaǵy organıkany, túrli bakterııalardy sińire bastaıdy.
Artynsha sý dıametrli 40 metrlik ekishi tundyrmaǵa túsedi. Onda úsh saǵat tundyrylyp, laıdan tolyq arylady. Osy kezeńnen keıin bul sarqyndy sý emes, taza sýǵa aınalyp, 49 shaqyrymǵa sozylyp jatqan kanal arqyly Sorbulaq kóline jóneltiledi.
Almaty qalasynyń sarqyndy sýy 1970-jyldardan beri Almaty oblysy Ile aýdanyndaǵy Sorbulaq kóline jınalady. Áý bastan sarqyndy sýdy Sorbulaqqa jınaý týraly sheshim qabyldaǵanda ǵalymdar ony sýarýǵa paıdalanýdy oılastyrǵan. Almaty oblysy sý resýrstary jáne ırrıgaııa basqarmasynyń málimetinshe, kól sýynyń bir bóligi 1989 jyldan beri tóńirektegi egistikti sýarýǵa qoldanylady. Sarqyndy sý Sorbulaqqa jetpes buryn kópsatyly tazalaý júıesinen ótedi.
Almaty oblysy sý resýrstary jáne ırrıgaııa basqarmasynyń bizge joldaǵan resmı jaýabyna qaraǵanda, «sý tazartylǵan kúıde Sorbulaq kóline keledi, ol «Almaty Sý» MKK qarasty, Sorbulaq kóline tazartylǵan kúıde kelip túskennen keıin tabıǵı jolmen tundyrylady, barlyq qospalar kóldiń ózinde tundyrylady. Budan ári arna arqyly sorǵy stanııalaryna deıin jáne sorǵy stanııalarynan aýylsharýashylyq óndirýshilerine sýdy taratady».
«Sorbulaq sorǵy stanııalaryn paıdalaný úshin sharýashylyqtar sý sharýashylyǵynyń memlekettik kommýnaldyq mekemesimen kelisimshart jasasýy kerek», − deıdi Almaty oblysy sý resýrstary jáne ırrıgaııa basqarmasy.
Sorbulaq kólin ustaýǵa jaýapty «Almatysý» sharýashylyq kommýnaldyq mekemesiniń dereginshe, kól barlyǵy bir mıllıard tekshe metr sý qabyldap, jınaı alady. Búginde kóldegi sýdyń deńgeıi 618 metr, 744 mıllıon tekshe metr. Tereńdigi 25 metr, kól 58 sharshy shaqyrymǵa sozylyp jatyr. Kól eńiste ornalasqandyqtan, sarqyndy sý tabıǵı túrde kólge aǵyp jınalady. Kún saıyn 400 myń tekshe metr sarqyndy sý qaladaǵy aeroııa stanııasynda tazartýdan ótedi, sodan keıin 49 shaqyrymǵa sozylyp jatqan kanal arqyly sý Sorbulaqqa aǵady.
«Agro-ton» tárizdi sharýa qojalyqtaryna jetpes buryn Sorbulaqtyń sýy úsh túrli shlıýzden ótip, arnaıy kanalǵa túsedi. Kanalda turǵan bes sorǵy stanııasy arqyly sýdy egistikke jetkizý qıyn emes. Tamshylatyp sýarý úshin fıltrostanııalar qoıylady. Egistikti qubyr ne artezıan sýymen sýarsa, mundaı qýatty fıltrostanııalar ádette qajet emes. Biraq sarqyndy sý qoldanylatyndyqtan, qýatty fıltrostanııalar kerek. Fıltrostanııaǵa jerdiń asty qubyrdy jalǵaý úshin kanal qazylady, qubyr tóselip, stanııaǵa qosylǵan soń, qazylǵan kanaldyń beti jabylady. Artynsha jerdiń ústimen ótetin klapandar men qubyr júıesiniń bólimderin jınap, montajdaıdy, oǵan sarqyndy tesikteri bar tamshylatyp sýaratyn lenta jalǵanady. Tkachkýtyń sharýa qojalyǵyndaǵy fıltrostanııalar kompıýter arqyly ózdiginen tazalanady.
Ózge dıqandardyń tájirıbesi
Sorbulaq kóliniń jaǵasyna qonystanǵan Almaty oblysy Jambyl aýdanyndaǵy sharýa qojalyq ıeleri sý tapshylyǵy problemasyn egistikti tamshylatyp sýarý ádisimen sheshkenin aıtady. Tamshylatyp sýarý ádisimen Jambyl aýdandyq sharýalar máseleni sheship qana qoımaı, birneshe gektarǵa sozylyp, qýrap jatqan jerlerdi kógaldandyra da bastaǵan.
Bul aýdanda sońǵy birneshe jylda júgeriniń ystyqqa tózimdi, sýdy kóp suramaıtyn jańa túri kóptep ósirilip jatyr.Jambyl aýdandyq aýylsharýashylyq basqarmasynyń derekterine súıensek, sońǵy eki jylda egistikten alynǵan ónimniń kórsetkishi 17-20 paıyzǵa artqan.
Byltyr Jambyl aýdanynyń dıqandary ár gektardan 15 tonnadan astam júgeri alypty.
“Jemge arnalǵan júgeri sorty bizde 600 gektar jerge egiledi. Jalpy, egistikten túsken ónimniń bir bóligi "Jarkent krahmal-sirne" zaýytyna jóneltilse, kelesi bir bóligi iri qara maldyń jemi retinde paıdalanylady”, − deıdi “Oljas” sharýa qojalyǵynyń basshysy Hamza Babalyqov.
Jambyl aýdanyndaǵy «Shkaev» sharýa qojalyǵynyń dırektory Alekseı Shkaev úsh jyldan beri ıspandyq «andromeda» júgeri sortyn egip júr. Shkaev Jambyl aýdanyndaǵy ózge sharýalar tárizdi tamshylatyp jáne jańbyrlatyp sýarý tehnologııasyna kóshken.
“Byltyr jaz aılarynda aýa temperatýrasy 40 gradýstan joǵary dárejede ysydy. Júgeri úshin bul úlken stress desek te bolady. Alaıda tamshylatyp jáne jańbyrlatyp sýarý tehnologııasynyń arqasynda ekken júgerilerimizdi qýratyp almaı, jaqsy ónim aldyq. Egistiktiń keı jerlerinde 15 tonnadan astam ónim aldyq”, − deıdi Shkaev.
Tamshylatyp jáne jańbyrlatyp sýarý tásilinde egistiktiń búkil júgerisi birdeı jáne jetkilikti mólsherde sýarylady. Sonymen qatar bul ádis sýdy únemdeý úshin de óte tıimdi tásil.
“280 gektar aýmaqtaǵy egistik alqabymdy sýarý úshin jyl saıyn 2 mln metrlik arnaıy qubyr satyp alamyz. Egin jınalyp bitken soń, qubyrlardy jınastyryp, qaıta óńdeý úshin arnaıy mekemege jóneltemiz. Sý tamshylatý qubyrlary júıekterge ret-retimen qoıylady. Eki júıekke − bir qubyrdan ornalastyramyz. Árbir tórt kúnde bir bir sekııany sýaramyz. Sýdy únemdep paıdalaný turǵysynan bul ádis óte tıimdi. Birinshi sýarýdan keıin ósimdikke arnalǵan tyńaıtqyshtar tógilip, ol tyńaıtqysh ár ósimdiktiń tamyryna deıin tereńdep sińýi úshin taǵy da sýaryp shyǵamyz”, − degen Alekseı Shkaev tamshylatyp jáne jańbyrlatyp sýarý arqyly sapaly ónim alýdan bólek, sý únemdeý sharttarynyń da tolyqtaı júzege asyrylatynyn aıtady.
Qazirgi kezde Jambyl aýdandyq sharýa qojalyqtary 5000 gektar aýmaqqa arnalǵan arnaıy sý sorǵyshty qoldanyp otyr. 5000 gektar aýmaqtyń 2300 gektary tamshylatyp jáne jańbyrlatyp sýarý ádisin qoldanady. Bul jerlerge jyl saıyn júgeri men kúnbaǵys ósiriledi deıdi bizben bolǵan suhbatynda Oleg Tkachýk. Byltyr 2300 gektar jerge egistik egilip, tamshylatyp jáne jańbyrlatyp sýarý úshin 15 mıllıon kýb metr sý paıdalanylypty.
Osy ádistiń arqasynda Jambyl aýdandyq fermerler aldaǵy ýaqytta basqa da jańa sorttaǵy egin túrlerin ósirýdi qolǵa alýdy josparlap otyrǵandaryn aıtady.
Máselen, byltyr Oleg Tkachýk kondıterlik shemishke túrin egip, óz betimen tájirıbe jasap kóripti. Nátıjesinde bul aımaqta alǵashqy ret kúnbaǵystyń jańa túri jaqsy ónim bergen.
““Basy óte úlken, al dánderi tolyq, maıly bolyp keletin bul kúnbaǵys túri “Fenıks” sorty dep atalady. Bul shemishke sortyna jergilikti óndiris oryndary ǵana emes, tipti sheteldik kompanııalardan da aldyn-ala suranys kóptep tústi. Bastapqyda qorqaqtap kirisken jumysymyz keremet nátıje berdi. Ár gektardan eń azy 3 tonnadan sapaly, dámdi shemishkeler aldyq”, - deıdi Oleg Tkachýk.
«Sorbulaq kóliniń mańynda kóbirek júgeri ósirýdi josparlap, egistik aýmaǵyn byltyr 438 gektarǵa ulǵaıttyq. Al maıly daqyldardy ósirýge 218 gektar aýmaqty qostyq. Tamshylatyp jáne jańbyrlatyp sýarý ádisin keńinen qoldana otyryp, aldaǵy ýaqytta egistik aýmaǵyn 2 myń gektar jerge deıin kóbeıtýdi qarastyryp jatyrmyz. Qazirdiń ózinde Sorbulaq kóli mańyna arnaıy 5 sý sorǵysh ornattyq. Aýdanda tamshylatyp sýarý ádisinen bólek, 11 jańbyrlatyp sýarǵysh mashınalary bar. Dıqandar egistikti sýarý qural-jabdyqtaryn tómengi paıyzdyq nesıemen jáne memlekettiń arnaıy qoldaý baǵdarlamalary arqyly alýda», − deıdi Jambyl aýdanynyń bas agronomy Qaırat Toıshybekov.
Dıqandar jyl saıyn Sorbulaqtan sýarylatyn egistik kólemin qazirgi 3 myń gektardan 9-15 myń gektarǵa deıin arttyrýǵa bolady deıdi.
Kól jaǵasy 300 metrge sheginip, sýy azaıyp ketken. Jyl saıyn Almatyda 145 mıllıon tekshe metr sarqyndy sý shyǵady, buryn osy sýdyń tek 40 paıyzy ǵana egistik sýarýǵa qoldanylyp, qalǵan sýdy toǵan ne Ile ózenine burady. Sýdyń bir bóligi býlanyp, bir bóligi qumǵa sińip ketedi, 40 jyl buryn salynǵan sýarý júıesi men sý burý arnalarynyń barlyǵy áldeqashan eskirgen. Olar jańartýdy qajet etedi.
Aınaladaǵy sharýa qojalyqtarynyń sýǵa suranysy ósip jatyr. BAQ betterinde fermerlerdiń birneshe jyldan beri Sorbulaqtyń sýyn kóbirek paıdalanýǵa yntaly ekeni jazylyp ta júr. Búginde Sorbulaqtan jyl saıyn alynatyn 18 mıllıon tonna sý 3 myń gektar jerdi ǵana sýarýǵa jetetinin aıtady bizben suhbatynda Almaty oblysy, “Ile ırrıgaııa” mekemesiniń basshysy Jeksembek Beısembaev.
Júgeri ósirýmen aınalysatyn Ile aýdanynyń dıqany Áýelbek Zakarııanov sý tapshylyǵyna qatysty: «Jyl ótken saıyn jaǵdaı tym qıyndap barady. Qazirdiń ózinde jyl saıyn 3 myń gektar jerge júgeri egip otyrmyz. Kún ysyp, jaz bastalǵanda, egistikke sý tappaı qınalamyz. Sý tapshylyǵy máselesi sheshiledi degeli 4-5 jyl boldy. Ázirge mardymdy nátıje joq», − deıdi.
Osydan eki jyl buryn Áýelbek Zakarııanov Sorbulaq mańyndaǵy dıqandar atynan prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń atyna hat joldap, Sorbulaq sýyn kóbirek paıdalanýǵa ruqsat etetin normatıvti quqyqtyq qujatty ázirleýdi, Sorbulaq nasos stanııalaryn jańartyp qaıta salýǵa ruqsat etýdi jáne Sorbulaq kóline sarqyndy sýdy toltyrý deńgeıin 620,5 metrge jetkizýdi suraǵan. Dıqandar Sorbulaq kólin kóbirek kólemin sýarýǵa qoldanýdy buǵan deıin de surap, aqparat quraldary arqyly jetkizgen.
«Ile ırrıgaııa» mekemesiniń basshysy Jeksembek Beısembaevtyń aıtýynsha, áý basta Sorbulaq kólin salýdaǵy maqsat 23 myń gektar jerge sýarmaly sý berý bolǵan.
«Sorbulaqtyń ózi 200-300 metrge shegindi, sý deńgeıi tómenge túsip ketti. Al ony qazir qaıtadan ornyna kóterip, keltirip, onyń óziniń 900 mıllıon degen mejesi bar. Soǵan deıin jetkizse, qasyndaǵy 15 myń gektardy sýarýǵa bolady», − deıdi Jeksembek Beısembaev.
1991 jylǵa deıin Ile aýdany Sorbulaqtyń sýymen 10 myń gektar jerdi sýaryp otyrǵan. Al qazir 1 mlrd kýb syıymdylyǵy bar Sorbulaqtyń aınalasyndaǵy Almaty oblysy, Ile aýdanynyń sharýa qojalyqtary sý tapshylyǵyn tartyp otyr.
“Almatynyń káriz qaldyǵy mehanıkalyq, bıologııalyq óńdeýden ótip, «Sorbulaq» sý qoımasyna quıady. Al irgeles jatqan Jambyl, Ile aýdanyndaǵy alqaptar qajetti sýdy osy jerden alady. Biraq sý kólemi shekteýli. Sonyń saldarynan qazirgi kezde Ile aýdanynda 5 myń gektar sýarmaly jer ıgerilmeı tur”, − deıdi «Ile ırrıgaııa» mekemesiniń basshysy Jeksembek Beısembaev.
Sharýalardyń osy máselesine qatysty saýalymyzǵa Sý resýrstary jáne ırrgaııa mınıstrligi máseleni sheshýge baǵyttalǵan mınıstrliktiń aldaǵy ýaqytqa bekitken josparlaryn atap ótti.
“Ákimdikterdiń deregi boıynsha 2024 jyly qazaqstandyq sharýalar 158 myń gektar jerge sý únemdeý tehnologııalaryn engizdi. Atap aıtqanda, 56 myń gektar egis alqabyna tabıǵı jaýyn-shashyndy ımıtaııalaıtyn jańbyrlatyp sýarý júıeleri, 44 myń gektarǵa sýdy ósimdikterdiń tamyryna tikeleı jetkizetin tamshylatyp sýarý júıeleri engizildi.
Sonymen, dıqandar bar sýdy únemdeý úshin tamshylatyp sýarý tehnologııasyna ótken. Biraq dıqandar Sorbulaq sýyn kóbirek qoldaný tóńirektegi egistikterdiń sý tapshylyǵy máselesin sheshe alady dep esepteıdi. Bul Almaty oblysynyń ákimi Marat Sultanǵazıev byltyr jeltoqsanda Ile aýdanyna saparmen barǵanda Sorbulaq kóline aıaldap, sý tapshylyǵyn sheshý úshin kól sýn paıdalanýǵa ózgerister engizý máselesin tıisti mınıstrlikke joldaýdy tapsyrdy.
Gıdrolog ǵalym, tehnıka ǵylymdarynyń kandıdaty Qaırat Ospanov Sorbulaq sýyn egin sharýashylyǵyna molynan paıdalanýǵa múmkindik beretin joba usynǵan.
«Buǵan deıin sarqyndy sýlardy bıologııalyq tazartý qurylǵylary bolmaǵandyqtan, Almatydan shyqqan sarqyndy sýlardyń zııandy bólikteri qazirgi Sorbulaq kóliniń túbine shógip otyrdy. Mine, sol sebepti qazirgi kezde Sorbulaqtan úlken kólemde sý alynsa, túbindegi zııandy qaldyqtar aýaǵa tarap, ekologııalyq zardapqa soqtyrýy múmkin. Ózim 3-4 jyl buryn Qazaqstandaǵy 500-ge jýyq sarqyndy sý jınaǵyshtarǵa qatysty óz jobamdy usynǵan bolatynmyn. Eýropa elderinde bar tájirıbege súıenip, Sorbulaq kóliniń túbine tunǵan zııandy qaldyqtardy birtindep tazartý arqyly, kóldiń sýyn tolyq tazalap, aýylsharýashylyqqa molynan paıdalanýǵa múmkin berý týraly usynys jasaǵan edim. Ázirge bul jobam qarjylandyrylmady», − deıdi Ospanov.
Qalaı bolǵanda da Sorbulaq mańyndaǵy sharýalardyń sarqyndy sýdy egistikke qoldaný tájirıbesi sý tapshylyǵy jaǵdaıynda basqa óńirlerdegi dıqandar úshin úlgi bola alady. Qyzylorda oblysynda dıqandar Sorbulaq mańyndaǵy sharýalardyń izimen sarqyndy sýdy tazartyp, egistikti sýarýǵa qoldana bastaǵan. Byltyr májilis depýtaty Aıan Zeınýllın Qazaqstanda sarqyndy sýdyń tek 29 paıyzy ekinshi márte tazartýdan ótetinin aıtyp, tıisti ınfraqurylymdy damytqan jaǵdaıda sarqyndy sýdy aýyl sharýashylyǵyna qoldanýdy jolǵa qoıýǵa bolatynyn málimdegen.
«Úkimettiń jaqynda ótken keńeıtilgen otyrysynda Memleket basshysy Qazaqstannyń sý salasyna sheteldik tehnologııalar men ınvestıııalardy tartýdyń mańyzyn taǵy da atap ótti. Búginde bizdiń mınıstrlik sharýalardy zamanaýı sý únemdeý tehnologııalaryna kóshýge yntalandyrý úshin sýbsıdııalar túrinde barlyq qajetti jaǵdaıdy jasaıdy. Bul is-sharalar ótken jyly 158 myń gektar egis alqabyna sý únemdeıtin júıelerdi engizýge múmkindik berdi», − dep atap ótti Sý resýrstary jáne ırrıgaııa mınıstrliginiń Sýdy únemdeý tehnologııalaryn damytý departamentiniń dırektory Berikbol Mándibaev.
«Sorbulaq kólinen sýdy tamshylatyp paıdalaný − eń tıimdi ádis. Desek te, tamshylatyp sýarý ádisin qoldaný úshin de kóldiń sýy tamshylatyp sýarýǵa arnalǵan qubyrlardy bitep tastamaǵany jón. Laı bóligi az, móldir sý bóligi kóbirek bolýy kerek», - deıdi Qaırat Ospanov.
Qoryta aıtqanda, aýyl sharýashylyq ónimderin ósirý úshin tabıǵı ózen-kólderdiń sýlaryn tamshylatyp jáne jańbyrlatyp sýarý ádisin qoldaný arqyly negizgi problemany sheshýge bolady. Munan bólek, aldaǵy ýaqytta QR Sý resýrstary jáne ırrıgaııa mınıstrligi usynǵan majarlyq preparat kádege jarasa, elimizdiń qýańshylyqtan qańyrap jatqan myńdaǵan gektar jeri kógoraı shalǵyndy alqaptarǵa aınalýy bek múmkin.
Merýert HÝSAINOVA
Democrat.kz. aqparattyq portaly
Almaty oblysy.
Bul materıal sheshim jýrnalıstıkasy janrynda Solutions Journalism Lab jobasy aıasynda daıyndalǵan jáne avtordyń jeke kózqarasyn bildiredi.
