Sorbūlaq kölın auyl şaruaşylyǧyna qoldanu: Diqandar su tapşylyǧy problemasyn qalai şeşıp jatyr?
BŪŪ damu baǧdarlamasynyŋ baiandamasyna qaraǧanda, Qazaqstan 2040 jylǧa qarai su tapşylyǧyn tartyp, eldegı su resurstary sūranystyŋ tek elu paiyzyn ǧana ötei alatyn jaǧdaiǧa tap boluy mümkın. Qazırdıŋ özınde oŋtüstık öŋırlerde diqandar suarmaly su tapşylyǧyn seze bastady. Al Almaty oblysy Jambyl jäne Ile audanynyŋ diqandary suarmaly su tapşylyǧymen kürestı äldeqaşan bastap ketken. Sarqyndy su köpsatyly tazartu jüiesınen ötıp jinalatyn Sorbūlaq suyn egıstıktı suaruǧa qoldanu − su tapşylyǧyn şeşudıŋ bır joly.
Diqandar Sorbūlaq kölınıŋ suyn tamşylatyp suaruǧa qoldanady
Almatydan 90 şaqyrym qaşyqtyqta Sorbūlaq kölı maŋynda ornalasqan «Agro-ton» şarua qojalyǧy 745 gektar aumaqta jügerı ösıredı. Şarua qojalyǧy jügerı daqylyn suaru üşın Sorbūlaq suyn qoldanady. Şarua qojalyǧynyŋ jetekşısı Oleg Tkachuk egıstıktı 2008 jyldan berı Sorbūlaq suymen suaryp jür. Bır mausymda bır gektar jerdı suaruǧa 9,5 myŋ tekşe metr su ketedı. Bıraq şaruaşylyq tamşylatyp suaruǧa köşkelı berı jūmsalatyn sudyŋ kölemı ekı ese azaidy: qazır bır gektar üşın 4,5-5 myŋ tekşe metr su jetkılıktı. Tkachuk jylyna 9-13 tonnaǧa deiın jügerı önımın alady.
“Andromeda” tūqymdy jügerı. Foto - Oleg Tkachuktyŋ jeke arhivınen.
Almatynyŋ sarqyndy suy Sorbūlaqqa jetkenşe qalai tazalanady?
Almaty tūrǧyndary Sorbūlaq degende qalanyŋ sarqyndy suy jinalatyn köldı elestetedı. Kır juu, qol juudan keiıngı su kärız jüiesıne tüskennen soŋ qaida ketedı? Käsıporyn, päter, üilerden şyqqan su tıkelei topyryqqa sıŋıp ketpeidı nemese bırden su qoimasyna jıberılmeidı. Qalanyŋ jäne töŋırektegı sarqyndy su kollektorǧa tüsedı, būl – diametrı ülken qūbyr. Keiın ol qalanyŋ tazartu qondyrǧysynan ötedı. Kärız suyn tazalau qondyrǧysynan kün saiyn 400 myŋ tekşe metr su tazalaudan ötedı. Būl qondyrǧyda «Almatysu» mekemesınıŋ 100-ge juyq qyzmetkerı jūmys ısteidı.
«Almatysu» şaruaşylyq kommunaldyq mekemesınıŋ deregınşe, sarqyndy su äuelı mehanikalyq tazalaudan ötedı. Iаǧni su 5-9 milimetrlık toǧyz tor arqyly ötıp, ırı qaldyqtardan tazalanady. Qaldyqtar transporterlerge ketıp, sol jaqta joiylady. Al su kelesı kezekte qūmnan tazartylatyn qūrylǧydan ötedı. Sosyn sudy tūndyrma basseinderıne būryp, tūndyrady.
Kelesı kezeŋde tūndyrylǧan su aerasiia stansiiasyna ketıp, temırbeton kanal arqyly nasos kamerasyna ötıp, artynşa ülken bassein – aerotenterge aidalady. Oǧan ottegı jıberılıp, suda mikroorganizmder dami bastaidy. Olar sudaǧy organikany, türlı bakteriialardy sıŋıre bastaidy.
Artynşa su diametrlı 40 metrlık ekışı tūndyrmaǧa tüsedı. Onda üş saǧat tūndyrylyp, laidan tolyq arylady. Osy kezeŋnen keiın būl sarqyndy su emes, taza suǧa ainalyp, 49 şaqyrymǧa sozylyp jatqan kanal arqyly Sorbūlaq kölıne jöneltıledı.
Almaty qalasynyŋ sarqyndy suy 1970-jyldardan berı Almaty oblysy Ile audanyndaǧy Sorbūlaq kölıne jinalady. Äu bastan sarqyndy sudy Sorbūlaqqa jinau turaly şeşım qabyldaǧanda ǧalymdar ony suaruǧa paidalanudy oilastyrǧan. Almaty oblysy su resurstary jäne irrigasiia basqarmasynyŋ mälımetınşe, köl suynyŋ bır bölıgı 1989 jyldan berı töŋırektegı egıstıktı suaruǧa qoldanylady. Sarqyndy su Sorbūlaqqa jetpes būryn köpsatyly tazalau jüiesınen ötedı.
Almaty oblysy su resurstary jäne irrigasiia basqarmasynyŋ bızge joldaǧan resmi jauabyna qaraǧanda, «su tazartylǧan küide Sorbūlaq kölıne keledı, ol «Almaty Su» MKK qarasty, Sorbūlaq kölıne tazartylǧan küide kelıp tüskennen keiın tabiǧi jolmen tūndyrylady, barlyq qospalar köldıŋ özınde tūndyrylady. Būdan ärı arna arqyly sorǧy stansiialaryna deiın jäne sorǧy stansiialarynan auylşaruaşylyq öndıruşılerıne sudy taratady».
«Sorbūlaq sorǧy stansiialaryn paidalanu üşın şaruaşylyqtar su şaruaşylyǧynyŋ memlekettık kommunaldyq mekemesımen kelısımşart jasasuy kerek», − deidı Almaty oblysy su resurstary jäne irrigasiia basqarmasy.
Sorbūlaq kölın ūstauǧa jauapty «Almatysu» şaruaşylyq kommunaldyq mekemesınıŋ deregınşe, köl barlyǧy bır milliard tekşe metr su qabyldap, jinai alady. Bügınde köldegı sudyŋ deŋgeiı 618 metr, 744 million tekşe metr. Tereŋdıgı 25 metr, köl 58 şarşy şaqyrymǧa sozylyp jatyr. Köl eŋıste ornalasqandyqtan, sarqyndy su tabiǧi türde kölge aǧyp jinalady. Kün saiyn 400 myŋ tekşe metr sarqyndy su qaladaǧy aerosiia stansiiasynda tazartudan ötedı, sodan keiın 49 şaqyrymǧa sozylyp jatqan kanal arqyly su Sorbūlaqqa aǧady.
«Agro-ton» tärızdı şarua qojalyqtaryna jetpes būryn Sorbūlaqtyŋ suy üş türlı şliuzden ötıp, arnaiy kanalǧa tüsedı. Kanalda tūrǧan bes sorǧy stansiiasy arqyly sudy egıstıkke jetkızu qiyn emes. Tamşylatyp suaru üşın filtrostansiialar qoiylady. Egıstıktı qūbyr ne artezian suymen suarsa, mūndai quatty filtrostansiialar ädette qajet emes. Bıraq sarqyndy su qoldanylatyndyqtan, quatty filtrostansiialar kerek. Filtrostansiiaǧa jerdıŋ asty qūbyrdy jalǧau üşın kanal qazylady, qūbyr töselıp, stansiiaǧa qosylǧan soŋ, qazylǧan kanaldyŋ betı jabylady. Artynşa jerdıŋ üstımen ötetın klapandar men qūbyr jüiesınıŋ bölımderın jinap, montajdaidy, oǧan sarqyndy tesıkterı bar tamşylatyp suaratyn lenta jalǧanady. Tkachkutyŋ şarua qojalyǧyndaǧy filtrostansiialar kompiuter arqyly özdıgınen tazalanady.
Özge diqandardyŋ täjıribesı
Sorbūlaq kölınıŋ jaǧasyna qonystanǧan Almaty oblysy Jambyl audanyndaǧy şarua qojalyq ielerı su tapşylyǧy problemasyn egıstıktı tamşylatyp suaru ädısımen şeşkenın aitady. Tamşylatyp suaru ädısımen Jambyl audandyq şarualar mäselenı şeşıp qana qoimai, bırneşe gektarǧa sozylyp, qurap jatqan jerlerdı kögaldandyra da bastaǧan.
Būl audanda soŋǧy bırneşe jylda jügerınıŋ ystyqqa tözımdı, sudy köp sūramaityn jaŋa türı köptep ösırılıp jatyr.Jambyl audandyq auylşaruaşylyq basqarmasynyŋ derekterıne süiensek, soŋǧy ekı jylda egıstıkten alynǧan önımnıŋ körsetkışı 17-20 paiyzǧa artqan.
Byltyr Jambyl audanynyŋ diqandary är gektardan 15 tonnadan astam jügerı alypty.
“Jemge arnalǧan jügerı sorty bızde 600 gektar jerge egıledı. Jalpy, egıstıkten tüsken önımnıŋ bır bölıgı "Jarkent krahmal-sırne" zauytyna jöneltılse, kelesı bır bölıgı ırı qara maldyŋ jemı retınde paidalanylady”, − deidı “Oljas” şarua qojalyǧynyŋ basşysy Hamza Babalyqov.
Jambyl audanyndaǧy «Şkaev» şarua qojalyǧynyŋ direktory Aleksei Şkaev üş jyldan berı ispandyq «andromeda» jügerı sortyn egıp jür. Şkaev Jambyl audanyndaǧy özge şarualar tärızdı tamşylatyp jäne jaŋbyrlatyp suaru tehnologiiasyna köşken.
“Byltyr jaz ailarynda aua temperaturasy 40 gradustan joǧary därejede ysydy. Jügerı üşın būl ülken stress desek te bolady. Alaida tamşylatyp jäne jaŋbyrlatyp suaru tehnologiiasynyŋ arqasynda ekken jügerılerımızdı quratyp almai, jaqsy önım aldyq. Egıstıktıŋ kei jerlerınde 15 tonnadan astam önım aldyq”, − deidı Şkaev.
Tamşylatyp jäne jaŋbyrlatyp suaru täsılınde egıstıktıŋ bükıl jügerısı bırdei jäne jetkılıktı mölşerde suarylady. Sonymen qatar būl ädıs sudy ünemdeu üşın de öte tiımdı täsıl.
“280 gektar aumaqtaǧy egıstık alqabymdy suaru üşın jyl saiyn 2 mln metrlık arnaiy qūbyr satyp alamyz. Egın jinalyp bıtken soŋ, qūbyrlardy jinastyryp, qaita öŋdeu üşın arnaiy mekemege jöneltemız. Su tamşylatu qūbyrlary jüiekterge ret-retımen qoiylady. Ekı jüiekke − bır qūbyrdan ornalastyramyz. Ärbır tört künde bır bır seksiiany suaramyz. Sudy ünemdep paidalanu tūrǧysynan būl ädıs öte tiımdı. Bırınşı suarudan keiın ösımdıkke arnalǧan tyŋaitqyştar tögılıp, ol tyŋaitqyş är ösımdıktıŋ tamyryna deiın tereŋdep sıŋuı üşın taǧy da suaryp şyǧamyz”, − degen Aleksei Şkaev tamşylatyp jäne jaŋbyrlatyp suaru arqyly sapaly önım aludan bölek, su ünemdeu şarttarynyŋ da tolyqtai jüzege asyrylatynyn aitady.
Qazırgı kezde Jambyl audandyq şarua qojalyqtary 5000 gektar aumaqqa arnalǧan arnaiy su sorǧyşty qoldanyp otyr. 5000 gektar aumaqtyŋ 2300 gektary tamşylatyp jäne jaŋbyrlatyp suaru ädısın qoldanady. Būl jerlerge jyl saiyn jügerı men künbaǧys ösırıledı deidı bızben bolǧan sūhbatynda Oleg Tkachuk. Byltyr 2300 gektar jerge egıstık egılıp, tamşylatyp jäne jaŋbyrlatyp suaru üşın 15 million kub metr su paidalanylypty.
Osy ädıstıŋ arqasynda Jambyl audandyq fermerler aldaǧy uaqytta basqa da jaŋa sorttaǧy egın türlerın ösırudı qolǧa aludy josparlap otyrǧandaryn aitady.
Mäselen, byltyr Oleg Tkachuk konditerlık şemışke türın egıp, öz betımen täjıribe jasap körıptı. Nätijesınde būl aimaqta alǧaşqy ret künbaǧystyŋ jaŋa türı jaqsy önım bergen.
““Basy öte ülken, al dänderı tolyq, maily bolyp keletın būl künbaǧys türı “Feniks” sorty dep atalady. Būl şemışke sortyna jergılıktı öndırıs oryndary ǧana emes, tıptı şeteldık kompaniialardan da aldyn-ala sūranys köptep tüstı. Bastapqyda qorqaqtap kırısken jūmysymyz keremet nätije berdı. Är gektardan eŋ azy 3 tonnadan sapaly, dämdı şemışkeler aldyq”, - deidı Oleg Tkachuk.
«Sorbūlaq kölınıŋ maŋynda köbırek jügerı ösırudı josparlap, egıstık aumaǧyn byltyr 438 gektarǧa ūlǧaittyq. Al maily daqyldardy ösıruge 218 gektar aumaqty qostyq. Tamşylatyp jäne jaŋbyrlatyp suaru ädısın keŋınen qoldana otyryp, aldaǧy uaqytta egıstık aumaǧyn 2 myŋ gektar jerge deiın köbeitudı qarastyryp jatyrmyz. Qazırdıŋ özınde Sorbūlaq kölı maŋyna arnaiy 5 su sorǧyş ornattyq. Audanda tamşylatyp suaru ädısınen bölek, 11 jaŋbyrlatyp suarǧyş maşinalary bar. Diqandar egıstıktı suaru qūral-jabdyqtaryn tömengı paiyzdyq nesiemen jäne memlekettıŋ arnaiy qoldau baǧdarlamalary arqyly aluda», − deidı Jambyl audanynyŋ bas agronomy Qairat Toişybekov.
Diqandar jyl saiyn Sorbūlaqtan suarylatyn egıstık kölemın qazırgı 3 myŋ gektardan 9-15 myŋ gektarǧa deiın arttyruǧa bolady deidı.
Köl jaǧasy 300 metrge şegınıp, suy azaiyp ketken. Jyl saiyn Almatyda 145 million tekşe metr sarqyndy su şyǧady, būryn osy sudyŋ tek 40 paiyzy ǧana egıstık suaruǧa qoldanylyp, qalǧan sudy toǧan ne Ile özenıne būrady. Sudyŋ bır bölıgı bulanyp, bır bölıgı qūmǧa sıŋıp ketedı, 40 jyl būryn salynǧan suaru jüiesı men su būru arnalarynyŋ barlyǧy äldeqaşan eskırgen. Olar jaŋartudy qajet etedı.
Ainaladaǧy şarua qojalyqtarynyŋ suǧa sūranysy ösıp jatyr. BAQ betterınde fermerlerdıŋ bırneşe jyldan berı Sorbūlaqtyŋ suyn köbırek paidalanuǧa yntaly ekenı jazylyp ta jür. Bügınde Sorbūlaqtan jyl saiyn alynatyn 18 million tonna su 3 myŋ gektar jerdı ǧana suaruǧa jetetının aitady bızben sūhbatynda Almaty oblysy, “Ile irrigasiia” mekemesınıŋ basşysy Jeksembek Beisembaev.
Jügerı ösırumen ainalysatyn Ile audanynyŋ diqany Äuelbek Zakariianov su tapşylyǧyna qatysty: «Jyl ötken saiyn jaǧdai tym qiyndap barady. Qazırdıŋ özınde jyl saiyn 3 myŋ gektar jerge jügerı egıp otyrmyz. Kün ysyp, jaz bastalǧanda, egıstıkke su tappai qinalamyz. Su tapşylyǧy mäselesı şeşıledı degelı 4-5 jyl boldy. Äzırge mardymdy nätije joq», − deidı.
Osydan ekı jyl būryn Äuelbek Zakariianov Sorbūlaq maŋyndaǧy diqandar atynan prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ atyna hat joldap, Sorbūlaq suyn köbırek paidalanuǧa rūqsat etetın normativtı qūqyqtyq qūjatty äzırleudı, Sorbūlaq nasos stansiialaryn jaŋartyp qaita saluǧa rūqsat etudı jäne Sorbūlaq kölıne sarqyndy sudy toltyru deŋgeiın 620,5 metrge jetkızudı sūraǧan. Diqandar Sorbūlaq kölın köbırek kölemın suaruǧa qoldanudy būǧan deiın de sūrap, aqparat qūraldary arqyly jetkızgen.
«Ile irrigasiia» mekemesınıŋ basşysy Jeksembek Beisembaevtyŋ aituynşa, äu basta Sorbūlaq kölın saludaǧy maqsat 23 myŋ gektar jerge suarmaly su beru bolǧan.
«Sorbūlaqtyŋ özı 200-300 metrge şegındı, su deŋgeiı tömenge tüsıp kettı. Al ony qazır qaitadan ornyna köterıp, keltırıp, onyŋ özınıŋ 900 million degen mejesı bar. Soǧan deiın jetkızse, qasyndaǧy 15 myŋ gektardy suaruǧa bolady», − deidı Jeksembek Beisembaev.
1991 jylǧa deiın Ile audany Sorbūlaqtyŋ suymen 10 myŋ gektar jerdı suaryp otyrǧan. Al qazır 1 mlrd kub syiymdylyǧy bar Sorbūlaqtyŋ ainalasyndaǧy Almaty oblysy, Ile audanynyŋ şarua qojalyqtary su tapşylyǧyn tartyp otyr.
“Almatynyŋ kärız qaldyǧy mehanikalyq, biologiialyq öŋdeuden ötıp, «Sorbūlaq» su qoimasyna qūiady. Al ırgeles jatqan Jambyl, Ile audanyndaǧy alqaptar qajettı sudy osy jerden alady. Bıraq su kölemı şekteulı. Sonyŋ saldarynan qazırgı kezde Ile audanynda 5 myŋ gektar suarmaly jer igerılmei tūr”, − deidı «Ile irrigasiia» mekemesınıŋ basşysy Jeksembek Beisembaev.
Şarualardyŋ osy mäselesıne qatysty saualymyzǧa Su resurstary jäne irrgasiia ministrlıgı mäselenı şeşuge baǧyttalǧan ministrlıktıŋ aldaǧy uaqytqa bekıtken josparlaryn atap öttı.
“Äkımdıkterdıŋ deregı boiynşa 2024 jyly qazaqstandyq şarualar 158 myŋ gektar jerge su ünemdeu tehnologiialaryn engızdı. Atap aitqanda, 56 myŋ gektar egıs alqabyna tabiǧi jauyn-şaşyndy imitasiialaityn jaŋbyrlatyp suaru jüielerı, 44 myŋ gektarǧa sudy ösımdıkterdıŋ tamyryna tıkelei jetkızetın tamşylatyp suaru jüielerı engızıldı.
Sonymen, diqandar bar sudy ünemdeu üşın tamşylatyp suaru tehnologiiasyna ötken. Bıraq diqandar Sorbūlaq suyn köbırek qoldanu töŋırektegı egıstıkterdıŋ su tapşylyǧy mäselesın şeşe alady dep esepteidı. Būl Almaty oblysynyŋ äkımı Marat Sūltanǧaziev byltyr jeltoqsanda Ile audanyna saparmen barǧanda Sorbūlaq kölıne aialdap, su tapşylyǧyn şeşu üşın köl sun paidalanuǧa özgerıster engızu mäselesın tiıstı ministrlıkke joldaudy tapsyrdy.
Gidrolog ǧalym, tehnika ǧylymdarynyŋ kandidaty Qairat Ospanov Sorbūlaq suyn egın şaruaşylyǧyna molynan paidalanuǧa mümkındık beretın joba ūsynǧan.
«Būǧan deiın sarqyndy sulardy biologiialyq tazartu qūrylǧylary bolmaǧandyqtan, Almatydan şyqqan sarqyndy sulardyŋ ziiandy bölıkterı qazırgı Sorbūlaq kölınıŋ tübıne şögıp otyrdy. Mıne, sol sebeptı qazırgı kezde Sorbūlaqtan ülken kölemde su alynsa, tübındegı ziiandy qaldyqtar auaǧa tarap, ekologiialyq zardapqa soqtyruy mümkın. Özım 3-4 jyl būryn Qazaqstandaǧy 500-ge juyq sarqyndy su jinaǧyştarǧa qatysty öz jobamdy ūsynǧan bolatynmyn. Europa elderınde bar täjıribege süienıp, Sorbūlaq kölınıŋ tübıne tūnǧan ziiandy qaldyqtardy bırtındep tazartu arqyly, köldıŋ suyn tolyq tazalap, auylşaruaşylyqqa molynan paidalanuǧa mümkın beru turaly ūsynys jasaǧan edım. Äzırge būl jobam qarjylandyrylmady», − deidı Ospanov.
Qalai bolǧanda da Sorbūlaq maŋyndaǧy şarualardyŋ sarqyndy sudy egıstıkke qoldanu täjıribesı su tapşylyǧy jaǧdaiynda basqa öŋırlerdegı diqandar üşın ülgı bola alady. Qyzylorda oblysynda diqandar Sorbūlaq maŋyndaǧy şarualardyŋ ızımen sarqyndy sudy tazartyp, egıstıktı suaruǧa qoldana bastaǧan. Byltyr mäjılıs deputaty Aian Zeinullin Qazaqstanda sarqyndy sudyŋ tek 29 paiyzy ekınşı märte tazartudan ötetının aityp, tiıstı infraqūrylymdy damytqan jaǧdaida sarqyndy sudy auyl şaruaşylyǧyna qoldanudy jolǧa qoiuǧa bolatynyn mälımdegen.
«Ükımettıŋ jaqynda ötken keŋeitılgen otyrysynda Memleket basşysy Qazaqstannyŋ su salasyna şeteldık tehnologiialar men investisiialardy tartudyŋ maŋyzyn taǧy da atap öttı. Bügınde bızdıŋ ministrlık şarualardy zamanaui su ünemdeu tehnologiialaryna köşuge yntalandyru üşın subsidiialar türınde barlyq qajettı jaǧdaidy jasaidy. Būl ıs-şaralar ötken jyly 158 myŋ gektar egıs alqabyna su ünemdeitın jüielerdı engızuge mümkındık berdı», − dep atap öttı Su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgınıŋ Sudy ünemdeu tehnologiialaryn damytu departamentınıŋ direktory Berıkbol Mändıbaev.
«Sorbūlaq kölınen sudy tamşylatyp paidalanu − eŋ tiımdı ädıs. Desek te, tamşylatyp suaru ädısın qoldanu üşın de köldıŋ suy tamşylatyp suaruǧa arnalǧan qūbyrlardy bıtep tastamaǧany jön. Lai bölıgı az, möldır su bölıgı köbırek boluy kerek», - deidı Qairat Ospanov.
Qoryta aitqanda, auyl şaruaşylyq önımderın ösıru üşın tabiǧi özen-kölderdıŋ sularyn tamşylatyp jäne jaŋbyrlatyp suaru ädısın qoldanu arqyly negızgı problemany şeşuge bolady. Mūnan bölek, aldaǧy uaqytta QR Su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgı ūsynǧan majarlyq preparat kädege jarasa, elımızdıŋ quaŋşylyqtan qaŋyrap jatqan myŋdaǧan gektar jerı kögorai şalǧyndy alqaptarǧa ainaluy bek mümkın.
Diqandar Sorbūlaq kölınıŋ suyn tamşylatyp suaruǧa qoldanady
Almatydan 90 şaqyrym qaşyqtyqta Sorbūlaq kölı maŋynda ornalasqan «Agro-ton» şarua qojalyǧy 745 gektar aumaqta jügerı ösıredı. Şarua qojalyǧy jügerı daqylyn suaru üşın Sorbūlaq suyn qoldanady. Şarua qojalyǧynyŋ jetekşısı Oleg Tkachuk egıstıktı 2008 jyldan berı Sorbūlaq suymen suaryp jür. Bır mausymda bır gektar jerdı suaruǧa 9,5 myŋ tekşe metr su ketedı. Bıraq şaruaşylyq tamşylatyp suaruǧa köşkelı berı jūmsalatyn sudyŋ kölemı ekı ese azaidy: qazır bır gektar üşın 4,5-5 myŋ tekşe metr su jetkılıktı. Tkachuk jylyna 9-13 tonnaǧa deiın jügerı önımın alady.
“Andromeda” tūqymdy jügerı. Foto - Oleg Tkachuktyŋ jeke arhivınen.
Almatynyŋ sarqyndy suy Sorbūlaqqa jetkenşe qalai tazalanady?
Almaty tūrǧyndary Sorbūlaq degende qalanyŋ sarqyndy suy jinalatyn köldı elestetedı. Kır juu, qol juudan keiıngı su kärız jüiesıne tüskennen soŋ qaida ketedı? Käsıporyn, päter, üilerden şyqqan su tıkelei topyryqqa sıŋıp ketpeidı nemese bırden su qoimasyna jıberılmeidı. Qalanyŋ jäne töŋırektegı sarqyndy su kollektorǧa tüsedı, būl – diametrı ülken qūbyr. Keiın ol qalanyŋ tazartu qondyrǧysynan ötedı. Kärız suyn tazalau qondyrǧysynan kün saiyn 400 myŋ tekşe metr su tazalaudan ötedı. Būl qondyrǧyda «Almatysu» mekemesınıŋ 100-ge juyq qyzmetkerı jūmys ısteidı.
«Almatysu» şaruaşylyq kommunaldyq mekemesınıŋ deregınşe, sarqyndy su äuelı mehanikalyq tazalaudan ötedı. Iаǧni su 5-9 milimetrlık toǧyz tor arqyly ötıp, ırı qaldyqtardan tazalanady. Qaldyqtar transporterlerge ketıp, sol jaqta joiylady. Al su kelesı kezekte qūmnan tazartylatyn qūrylǧydan ötedı. Sosyn sudy tūndyrma basseinderıne būryp, tūndyrady.
Kelesı kezeŋde tūndyrylǧan su aerasiia stansiiasyna ketıp, temırbeton kanal arqyly nasos kamerasyna ötıp, artynşa ülken bassein – aerotenterge aidalady. Oǧan ottegı jıberılıp, suda mikroorganizmder dami bastaidy. Olar sudaǧy organikany, türlı bakteriialardy sıŋıre bastaidy.
Artynşa su diametrlı 40 metrlık ekışı tūndyrmaǧa tüsedı. Onda üş saǧat tūndyrylyp, laidan tolyq arylady. Osy kezeŋnen keiın būl sarqyndy su emes, taza suǧa ainalyp, 49 şaqyrymǧa sozylyp jatqan kanal arqyly Sorbūlaq kölıne jöneltıledı.
Almaty qalasynyŋ sarqyndy suy 1970-jyldardan berı Almaty oblysy Ile audanyndaǧy Sorbūlaq kölıne jinalady. Äu bastan sarqyndy sudy Sorbūlaqqa jinau turaly şeşım qabyldaǧanda ǧalymdar ony suaruǧa paidalanudy oilastyrǧan. Almaty oblysy su resurstary jäne irrigasiia basqarmasynyŋ mälımetınşe, köl suynyŋ bır bölıgı 1989 jyldan berı töŋırektegı egıstıktı suaruǧa qoldanylady. Sarqyndy su Sorbūlaqqa jetpes būryn köpsatyly tazalau jüiesınen ötedı.
Almaty oblysy su resurstary jäne irrigasiia basqarmasynyŋ bızge joldaǧan resmi jauabyna qaraǧanda, «su tazartylǧan küide Sorbūlaq kölıne keledı, ol «Almaty Su» MKK qarasty, Sorbūlaq kölıne tazartylǧan küide kelıp tüskennen keiın tabiǧi jolmen tūndyrylady, barlyq qospalar köldıŋ özınde tūndyrylady. Būdan ärı arna arqyly sorǧy stansiialaryna deiın jäne sorǧy stansiialarynan auylşaruaşylyq öndıruşılerıne sudy taratady».
«Sorbūlaq sorǧy stansiialaryn paidalanu üşın şaruaşylyqtar su şaruaşylyǧynyŋ memlekettık kommunaldyq mekemesımen kelısımşart jasasuy kerek», − deidı Almaty oblysy su resurstary jäne irrigasiia basqarmasy.
Sorbūlaq kölın ūstauǧa jauapty «Almatysu» şaruaşylyq kommunaldyq mekemesınıŋ deregınşe, köl barlyǧy bır milliard tekşe metr su qabyldap, jinai alady. Bügınde köldegı sudyŋ deŋgeiı 618 metr, 744 million tekşe metr. Tereŋdıgı 25 metr, köl 58 şarşy şaqyrymǧa sozylyp jatyr. Köl eŋıste ornalasqandyqtan, sarqyndy su tabiǧi türde kölge aǧyp jinalady. Kün saiyn 400 myŋ tekşe metr sarqyndy su qaladaǧy aerosiia stansiiasynda tazartudan ötedı, sodan keiın 49 şaqyrymǧa sozylyp jatqan kanal arqyly su Sorbūlaqqa aǧady.
«Agro-ton» tärızdı şarua qojalyqtaryna jetpes būryn Sorbūlaqtyŋ suy üş türlı şliuzden ötıp, arnaiy kanalǧa tüsedı. Kanalda tūrǧan bes sorǧy stansiiasy arqyly sudy egıstıkke jetkızu qiyn emes. Tamşylatyp suaru üşın filtrostansiialar qoiylady. Egıstıktı qūbyr ne artezian suymen suarsa, mūndai quatty filtrostansiialar ädette qajet emes. Bıraq sarqyndy su qoldanylatyndyqtan, quatty filtrostansiialar kerek. Filtrostansiiaǧa jerdıŋ asty qūbyrdy jalǧau üşın kanal qazylady, qūbyr töselıp, stansiiaǧa qosylǧan soŋ, qazylǧan kanaldyŋ betı jabylady. Artynşa jerdıŋ üstımen ötetın klapandar men qūbyr jüiesınıŋ bölımderın jinap, montajdaidy, oǧan sarqyndy tesıkterı bar tamşylatyp suaratyn lenta jalǧanady. Tkachkutyŋ şarua qojalyǧyndaǧy filtrostansiialar kompiuter arqyly özdıgınen tazalanady.
Özge diqandardyŋ täjıribesı
Sorbūlaq kölınıŋ jaǧasyna qonystanǧan Almaty oblysy Jambyl audanyndaǧy şarua qojalyq ielerı su tapşylyǧy problemasyn egıstıktı tamşylatyp suaru ädısımen şeşkenın aitady. Tamşylatyp suaru ädısımen Jambyl audandyq şarualar mäselenı şeşıp qana qoimai, bırneşe gektarǧa sozylyp, qurap jatqan jerlerdı kögaldandyra da bastaǧan.
Būl audanda soŋǧy bırneşe jylda jügerınıŋ ystyqqa tözımdı, sudy köp sūramaityn jaŋa türı köptep ösırılıp jatyr.Jambyl audandyq auylşaruaşylyq basqarmasynyŋ derekterıne süiensek, soŋǧy ekı jylda egıstıkten alynǧan önımnıŋ körsetkışı 17-20 paiyzǧa artqan.
Byltyr Jambyl audanynyŋ diqandary är gektardan 15 tonnadan astam jügerı alypty.
“Jemge arnalǧan jügerı sorty bızde 600 gektar jerge egıledı. Jalpy, egıstıkten tüsken önımnıŋ bır bölıgı "Jarkent krahmal-sırne" zauytyna jöneltılse, kelesı bır bölıgı ırı qara maldyŋ jemı retınde paidalanylady”, − deidı “Oljas” şarua qojalyǧynyŋ basşysy Hamza Babalyqov.
Jambyl audanyndaǧy «Şkaev» şarua qojalyǧynyŋ direktory Aleksei Şkaev üş jyldan berı ispandyq «andromeda» jügerı sortyn egıp jür. Şkaev Jambyl audanyndaǧy özge şarualar tärızdı tamşylatyp jäne jaŋbyrlatyp suaru tehnologiiasyna köşken.
“Byltyr jaz ailarynda aua temperaturasy 40 gradustan joǧary därejede ysydy. Jügerı üşın būl ülken stress desek te bolady. Alaida tamşylatyp jäne jaŋbyrlatyp suaru tehnologiiasynyŋ arqasynda ekken jügerılerımızdı quratyp almai, jaqsy önım aldyq. Egıstıktıŋ kei jerlerınde 15 tonnadan astam önım aldyq”, − deidı Şkaev.
Tamşylatyp jäne jaŋbyrlatyp suaru täsılınde egıstıktıŋ bükıl jügerısı bırdei jäne jetkılıktı mölşerde suarylady. Sonymen qatar būl ädıs sudy ünemdeu üşın de öte tiımdı täsıl.
“280 gektar aumaqtaǧy egıstık alqabymdy suaru üşın jyl saiyn 2 mln metrlık arnaiy qūbyr satyp alamyz. Egın jinalyp bıtken soŋ, qūbyrlardy jinastyryp, qaita öŋdeu üşın arnaiy mekemege jöneltemız. Su tamşylatu qūbyrlary jüiekterge ret-retımen qoiylady. Ekı jüiekke − bır qūbyrdan ornalastyramyz. Ärbır tört künde bır bır seksiiany suaramyz. Sudy ünemdep paidalanu tūrǧysynan būl ädıs öte tiımdı. Bırınşı suarudan keiın ösımdıkke arnalǧan tyŋaitqyştar tögılıp, ol tyŋaitqyş är ösımdıktıŋ tamyryna deiın tereŋdep sıŋuı üşın taǧy da suaryp şyǧamyz”, − degen Aleksei Şkaev tamşylatyp jäne jaŋbyrlatyp suaru arqyly sapaly önım aludan bölek, su ünemdeu şarttarynyŋ da tolyqtai jüzege asyrylatynyn aitady.
Qazırgı kezde Jambyl audandyq şarua qojalyqtary 5000 gektar aumaqqa arnalǧan arnaiy su sorǧyşty qoldanyp otyr. 5000 gektar aumaqtyŋ 2300 gektary tamşylatyp jäne jaŋbyrlatyp suaru ädısın qoldanady. Būl jerlerge jyl saiyn jügerı men künbaǧys ösırıledı deidı bızben bolǧan sūhbatynda Oleg Tkachuk. Byltyr 2300 gektar jerge egıstık egılıp, tamşylatyp jäne jaŋbyrlatyp suaru üşın 15 million kub metr su paidalanylypty.
Osy ädıstıŋ arqasynda Jambyl audandyq fermerler aldaǧy uaqytta basqa da jaŋa sorttaǧy egın türlerın ösırudı qolǧa aludy josparlap otyrǧandaryn aitady.
Mäselen, byltyr Oleg Tkachuk konditerlık şemışke türın egıp, öz betımen täjıribe jasap körıptı. Nätijesınde būl aimaqta alǧaşqy ret künbaǧystyŋ jaŋa türı jaqsy önım bergen.
““Basy öte ülken, al dänderı tolyq, maily bolyp keletın būl künbaǧys türı “Feniks” sorty dep atalady. Būl şemışke sortyna jergılıktı öndırıs oryndary ǧana emes, tıptı şeteldık kompaniialardan da aldyn-ala sūranys köptep tüstı. Bastapqyda qorqaqtap kırısken jūmysymyz keremet nätije berdı. Är gektardan eŋ azy 3 tonnadan sapaly, dämdı şemışkeler aldyq”, - deidı Oleg Tkachuk.
«Sorbūlaq kölınıŋ maŋynda köbırek jügerı ösırudı josparlap, egıstık aumaǧyn byltyr 438 gektarǧa ūlǧaittyq. Al maily daqyldardy ösıruge 218 gektar aumaqty qostyq. Tamşylatyp jäne jaŋbyrlatyp suaru ädısın keŋınen qoldana otyryp, aldaǧy uaqytta egıstık aumaǧyn 2 myŋ gektar jerge deiın köbeitudı qarastyryp jatyrmyz. Qazırdıŋ özınde Sorbūlaq kölı maŋyna arnaiy 5 su sorǧyş ornattyq. Audanda tamşylatyp suaru ädısınen bölek, 11 jaŋbyrlatyp suarǧyş maşinalary bar. Diqandar egıstıktı suaru qūral-jabdyqtaryn tömengı paiyzdyq nesiemen jäne memlekettıŋ arnaiy qoldau baǧdarlamalary arqyly aluda», − deidı Jambyl audanynyŋ bas agronomy Qairat Toişybekov.
Diqandar jyl saiyn Sorbūlaqtan suarylatyn egıstık kölemın qazırgı 3 myŋ gektardan 9-15 myŋ gektarǧa deiın arttyruǧa bolady deidı.
Köl jaǧasy 300 metrge şegınıp, suy azaiyp ketken. Jyl saiyn Almatyda 145 million tekşe metr sarqyndy su şyǧady, būryn osy sudyŋ tek 40 paiyzy ǧana egıstık suaruǧa qoldanylyp, qalǧan sudy toǧan ne Ile özenıne būrady. Sudyŋ bır bölıgı bulanyp, bır bölıgı qūmǧa sıŋıp ketedı, 40 jyl būryn salynǧan suaru jüiesı men su būru arnalarynyŋ barlyǧy äldeqaşan eskırgen. Olar jaŋartudy qajet etedı.
Ainaladaǧy şarua qojalyqtarynyŋ suǧa sūranysy ösıp jatyr. BAQ betterınde fermerlerdıŋ bırneşe jyldan berı Sorbūlaqtyŋ suyn köbırek paidalanuǧa yntaly ekenı jazylyp ta jür. Bügınde Sorbūlaqtan jyl saiyn alynatyn 18 million tonna su 3 myŋ gektar jerdı ǧana suaruǧa jetetının aitady bızben sūhbatynda Almaty oblysy, “Ile irrigasiia” mekemesınıŋ basşysy Jeksembek Beisembaev.
Jügerı ösırumen ainalysatyn Ile audanynyŋ diqany Äuelbek Zakariianov su tapşylyǧyna qatysty: «Jyl ötken saiyn jaǧdai tym qiyndap barady. Qazırdıŋ özınde jyl saiyn 3 myŋ gektar jerge jügerı egıp otyrmyz. Kün ysyp, jaz bastalǧanda, egıstıkke su tappai qinalamyz. Su tapşylyǧy mäselesı şeşıledı degelı 4-5 jyl boldy. Äzırge mardymdy nätije joq», − deidı.
Osydan ekı jyl būryn Äuelbek Zakariianov Sorbūlaq maŋyndaǧy diqandar atynan prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ atyna hat joldap, Sorbūlaq suyn köbırek paidalanuǧa rūqsat etetın normativtı qūqyqtyq qūjatty äzırleudı, Sorbūlaq nasos stansiialaryn jaŋartyp qaita saluǧa rūqsat etudı jäne Sorbūlaq kölıne sarqyndy sudy toltyru deŋgeiın 620,5 metrge jetkızudı sūraǧan. Diqandar Sorbūlaq kölın köbırek kölemın suaruǧa qoldanudy būǧan deiın de sūrap, aqparat qūraldary arqyly jetkızgen.
«Ile irrigasiia» mekemesınıŋ basşysy Jeksembek Beisembaevtyŋ aituynşa, äu basta Sorbūlaq kölın saludaǧy maqsat 23 myŋ gektar jerge suarmaly su beru bolǧan.
«Sorbūlaqtyŋ özı 200-300 metrge şegındı, su deŋgeiı tömenge tüsıp kettı. Al ony qazır qaitadan ornyna köterıp, keltırıp, onyŋ özınıŋ 900 million degen mejesı bar. Soǧan deiın jetkızse, qasyndaǧy 15 myŋ gektardy suaruǧa bolady», − deidı Jeksembek Beisembaev.
1991 jylǧa deiın Ile audany Sorbūlaqtyŋ suymen 10 myŋ gektar jerdı suaryp otyrǧan. Al qazır 1 mlrd kub syiymdylyǧy bar Sorbūlaqtyŋ ainalasyndaǧy Almaty oblysy, Ile audanynyŋ şarua qojalyqtary su tapşylyǧyn tartyp otyr.
“Almatynyŋ kärız qaldyǧy mehanikalyq, biologiialyq öŋdeuden ötıp, «Sorbūlaq» su qoimasyna qūiady. Al ırgeles jatqan Jambyl, Ile audanyndaǧy alqaptar qajettı sudy osy jerden alady. Bıraq su kölemı şekteulı. Sonyŋ saldarynan qazırgı kezde Ile audanynda 5 myŋ gektar suarmaly jer igerılmei tūr”, − deidı «Ile irrigasiia» mekemesınıŋ basşysy Jeksembek Beisembaev.
Şarualardyŋ osy mäselesıne qatysty saualymyzǧa Su resurstary jäne irrgasiia ministrlıgı mäselenı şeşuge baǧyttalǧan ministrlıktıŋ aldaǧy uaqytqa bekıtken josparlaryn atap öttı.
“Äkımdıkterdıŋ deregı boiynşa 2024 jyly qazaqstandyq şarualar 158 myŋ gektar jerge su ünemdeu tehnologiialaryn engızdı. Atap aitqanda, 56 myŋ gektar egıs alqabyna tabiǧi jauyn-şaşyndy imitasiialaityn jaŋbyrlatyp suaru jüielerı, 44 myŋ gektarǧa sudy ösımdıkterdıŋ tamyryna tıkelei jetkızetın tamşylatyp suaru jüielerı engızıldı.
Sonymen, diqandar bar sudy ünemdeu üşın tamşylatyp suaru tehnologiiasyna ötken. Bıraq diqandar Sorbūlaq suyn köbırek qoldanu töŋırektegı egıstıkterdıŋ su tapşylyǧy mäselesın şeşe alady dep esepteidı. Būl Almaty oblysynyŋ äkımı Marat Sūltanǧaziev byltyr jeltoqsanda Ile audanyna saparmen barǧanda Sorbūlaq kölıne aialdap, su tapşylyǧyn şeşu üşın köl sun paidalanuǧa özgerıster engızu mäselesın tiıstı ministrlıkke joldaudy tapsyrdy.
Gidrolog ǧalym, tehnika ǧylymdarynyŋ kandidaty Qairat Ospanov Sorbūlaq suyn egın şaruaşylyǧyna molynan paidalanuǧa mümkındık beretın joba ūsynǧan.
«Būǧan deiın sarqyndy sulardy biologiialyq tazartu qūrylǧylary bolmaǧandyqtan, Almatydan şyqqan sarqyndy sulardyŋ ziiandy bölıkterı qazırgı Sorbūlaq kölınıŋ tübıne şögıp otyrdy. Mıne, sol sebeptı qazırgı kezde Sorbūlaqtan ülken kölemde su alynsa, tübındegı ziiandy qaldyqtar auaǧa tarap, ekologiialyq zardapqa soqtyruy mümkın. Özım 3-4 jyl būryn Qazaqstandaǧy 500-ge juyq sarqyndy su jinaǧyştarǧa qatysty öz jobamdy ūsynǧan bolatynmyn. Europa elderınde bar täjıribege süienıp, Sorbūlaq kölınıŋ tübıne tūnǧan ziiandy qaldyqtardy bırtındep tazartu arqyly, köldıŋ suyn tolyq tazalap, auylşaruaşylyqqa molynan paidalanuǧa mümkın beru turaly ūsynys jasaǧan edım. Äzırge būl jobam qarjylandyrylmady», − deidı Ospanov.
Qalai bolǧanda da Sorbūlaq maŋyndaǧy şarualardyŋ sarqyndy sudy egıstıkke qoldanu täjıribesı su tapşylyǧy jaǧdaiynda basqa öŋırlerdegı diqandar üşın ülgı bola alady. Qyzylorda oblysynda diqandar Sorbūlaq maŋyndaǧy şarualardyŋ ızımen sarqyndy sudy tazartyp, egıstıktı suaruǧa qoldana bastaǧan. Byltyr mäjılıs deputaty Aian Zeinullin Qazaqstanda sarqyndy sudyŋ tek 29 paiyzy ekınşı märte tazartudan ötetının aityp, tiıstı infraqūrylymdy damytqan jaǧdaida sarqyndy sudy auyl şaruaşylyǧyna qoldanudy jolǧa qoiuǧa bolatynyn mälımdegen.
«Ükımettıŋ jaqynda ötken keŋeitılgen otyrysynda Memleket basşysy Qazaqstannyŋ su salasyna şeteldık tehnologiialar men investisiialardy tartudyŋ maŋyzyn taǧy da atap öttı. Bügınde bızdıŋ ministrlık şarualardy zamanaui su ünemdeu tehnologiialaryna köşuge yntalandyru üşın subsidiialar türınde barlyq qajettı jaǧdaidy jasaidy. Būl ıs-şaralar ötken jyly 158 myŋ gektar egıs alqabyna su ünemdeitın jüielerdı engızuge mümkındık berdı», − dep atap öttı Su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgınıŋ Sudy ünemdeu tehnologiialaryn damytu departamentınıŋ direktory Berıkbol Mändıbaev.
«Sorbūlaq kölınen sudy tamşylatyp paidalanu − eŋ tiımdı ädıs. Desek te, tamşylatyp suaru ädısın qoldanu üşın de köldıŋ suy tamşylatyp suaruǧa arnalǧan qūbyrlardy bıtep tastamaǧany jön. Lai bölıgı az, möldır su bölıgı köbırek boluy kerek», - deidı Qairat Ospanov.
Qoryta aitqanda, auyl şaruaşylyq önımderın ösıru üşın tabiǧi özen-kölderdıŋ sularyn tamşylatyp jäne jaŋbyrlatyp suaru ädısın qoldanu arqyly negızgı problemany şeşuge bolady. Mūnan bölek, aldaǧy uaqytta QR Su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgı ūsynǧan majarlyq preparat kädege jarasa, elımızdıŋ quaŋşylyqtan qaŋyrap jatqan myŋdaǧan gektar jerı kögorai şalǧyndy alqaptarǧa ainaluy bek mümkın.
Meruert HUSAİNOVA Democrat.kz. aqparattyq portaly Almaty oblysy. Būl material şeşım jurnalistikasy janrynda Solutions Journalism Lab jobasy aiasynda daiyndalǧan jäne avtordyŋ jeke közqarasyn bıldıredı.
