320 jyldan asa tarihy bar Iel universitetınıŋ professory Djeison Stenli AQŞ-taǧy elitalyq joǧary oqu ornyn tastap, Kanadaǧa ketetının mälımdedı.
Būl Amerikanyŋ joǧary bılım salasynda ülken dürbeleŋ tudyrdy. Professor öz şeşımın Tramp äkımşılıgınıŋ saiasatymen bailanystyrady.
«BŪDAN ASQAN QORLYQ BOLMAS...»
Professor Djeison Stenli CNN-ge bergen sūhbatynda ärıptesterı, belgılı tarihşy Timoti Snaider jäne onyŋ äielı Marsi Şormen bırge AQŞ-ty tastap, Kanadaǧa ketetının aitqan.
«Men Ieldı jaqsy köremın. Bıraq Marsi, Tim jäne men demokratiiany basqa jerden qorǧauǧa baramyz», - dedı 12 jyl boiy universitette därıs oqyǧan Stenli.
Olar būl şeşımın 2024 jyldyŋ qaraşa aiynda AQŞ prezidentınıŋ sailauynan keiın jäne Tramptyŋ bırınşı 100 künı ışınde joǧary bılımge qarsy jasaǧan qatal äreketterınen keiın qabyldaǧan.
Üşeuı de 2025 jyldyŋ küzınen bastap Toronto universitetınıŋ Piter Munk atyndaǧy Halyqaralyq qatynastar jäne memlekettık saiasat mektebınde sabaq beretın bolady. Stenli būl turaly 29 nauryzda şyqqan Zeit Online gazetıne bergen sūhbatynda rastady.
Stenlidıŋ ketuıne sebep – Kolumbiia universitetıne bölıngen jüzdegen million dollar qarjyny qysqartu saiasatyn engızuı boldy. Sondaida Tramp äkımşılıgı «antisemitizmge tözuşı» kolledjderge bölıngen federaldy qarjyny toqtatyp tastady.
Tramp äkımşılıgı immigrasiiany jäne kolledj kampustaryndaǧy palestinalyqtardy qoldaityn şerulerdı basyp-janşyp jatqan kezde, Kolumbiia universitetı federaldy qarjyny qysqartudan zardap şektı. Sebebı, Tramp İzrail-Palestina soǧysy aiasynda antisemitizmdı qoldaityn kolledjderge tiesılı qarjyny toqtatatynyn mälımdegen bolatyn.
«Būdan asqan qorlyq bolmas. Olar universitetterdı qorlap jatyr, al men būǧan qarsy tūratyn ärqandai bır universitettı körmei otyrmyn», - dedı Stenli CNN-ge bergen sūhbatynda.
«BARLYǦY KOLUMBİIа BOLUDAN QORQADY...»
Endı Stenli, Iel universitetınıŋ tarih pänı professorlary Marsi Şor men onyŋ küieuı Timoti Snaider özderınıŋ oquyn Toronto universitetınde jalǧastyra otyryp, demokratiiany qorǧap, faşizmge qarsy şyǧudy jäne Aq üige akademiialyq moiynsūnuşylyqtan qoryqpai sabaq berudı maqsat etedı.
Aita keteiık, faşizmdı zertteuşı Stenli – «How Fascism Works: The Politics of Us and Them» jäne «Erasing History: How Fascists Rewrite the Past to Control the Future» kıtaptarynyŋ avtory.
«Universitettıŋ qarjylandyruynan aiyru üşın zaŋdy negız bolǧan joq. Būl – naǧyz qorlau. Al Kolumbiia universitetı ne ısteidı? Olar bärıne baǧynady. Qazır AQŞ-ta bärı tek bır närsenı qalaidy: aman qaludy… Gazetter, universitetter, zaŋgerlık firmalar - bärı tek öz qamyn oilap jatyr. Bız bırtūtas boluymyz kerek. Kolumbiiaǧa şabuyl jasalǧanda, Iel men basqa universitetter bırıgıp, qoldau körsetuı kerek edı. Bıraq Olai bolmady. Barlyǧy Kolumbiia boludan qorqady. Qazır bolyp jatqan närse – faşizm», - dep qosty Stenli Tramptyŋ saiasatyn synap.
«TÜRMEGE OTYRUǦA DA DAIYNMYN»
Kanadaǧa emigrasiianyŋ sebepterı turaly aitqan Stenli qoryqpaitynyn aitty.
«Men qoryqpaimyn, kerek bolsa öz senımım üşın türmege otyruǧa da daiynmyn», - dedı ol.
Professor Torontoǧa äielı jäne 9 ben 14 jastaǧy ekı balasymen bırge köşıp barady.
2023 jyldyŋ 7 qazanynda HAMAS terroristık ūiymynyŋ İzrailge jasaǧan şabuylynan keiın AQŞ universitetterınde, onyŋ ışınde Kolumbiiada studentterdıŋ palestinalyqtardy qoldap, İzrailge qarsy narazylyqtary bastaldy. Evrei studentterı özderınıŋ qauıpsızdıgıne alaŋdauşylyq bıldırdı.
2025 jyldyŋ nauryz aiynyŋ basynda Donald Tramp äkımşılıgı Kolumbiia universitetınen 400 million dollar memlekettık kömektı qaitaryp alǧanyn habarlady. Universitet basşylyǧyn antisemitizmmen kürespei, evrei studentterın qorǧauda nemqūraily dep aiyptady. Federaldy şeneunıkter universitetke qarjylandyrudy qalpyna keltıru üşın akademiialyq saiasat pen qauıpsızdık şaralaryn dereu reformalau talabyn qoidy.
21 nauryzda Kolumbiia universitetınıŋ basşylyǧy bilık tarapynan qoiylǧan talaptardy qabyldady.
Diskriminasiiaǧa ūşyraǧan studentter endı granttarynan aiyryluy mümkın nemese oqudan şyǧaryluy yqtimal. Universitet aumaǧynda köpşılık narazylyq aksiialary men şerulerge tyiym salyndy, olar oqu prosesın būzady dep sanalady. Jaŋa jüie boiynşa studentterdıŋ jeke tūlǧasyn anyqtau engızıldı, maska taǧu jäne studentterdıŋ aksiialaryna bögde adamdardy qatystyruǧa tyiym salyndy. Zaŋ būzuşylardy tūtqyndauǧa Niu-Iork polisiiasyna rūqsat etıldı. Qauıpsızdık üşın qosymşa 36 qyzmetker jūmysqa qabyldandy, olardyŋ jalpy sany 100-den asty.
«AKADEMİIаLYQ ERKINDIKTI BŪZU»
Kolumbiia universitetı Taiau Şyǧys, İzrail jäne sionizm tarihy boiynşa oqu baǧdarlamasyna şolu jariialady. İzrail jäne evreitanu institutyna jaŋa oqytuşylar şaqyryldy.
Amerikalyq BAQ universitet basşylyǧynyŋ antisemitizmmen küresu şaralaryn Vaşingtonnyŋ talaptaryn oryndau äreketı retınde tüsındı. Adam qūqyqtary jönındegı bırqatar ūiymdar būl şaralardy akademiialyq erkındıktı būzu dep synady. Būdan būryn AQŞ äkımşılıgı taǧy 60 universitetke osyndai şaralardy qabyldau mümkındıgı turaly eskertu jasaǧan.
Iel men Kolumbiia universitetterı ötken aida AQŞ Bılım ministrlıgınıŋ Azamattyq qūqyqtar biurosynan eskertu alǧan 60 universitettıŋ qataryna kırdı. «Antisemitizmge qarsy şaralar qabyldamasa, sonyŋ osy universitetter üşın yqtimal saldary» turaly bilık eskertu jasap qoiǧan.
Aq üi ökılı aldyŋǧy aptada CNN-ge universitetterdıŋ transgenderlerdıŋ äielder sportyna qatysuyna tyiym salǧan atqaruşy jarlyqty būzǧany üşın Pensilvaniia universitetıne federaldy qarjynyŋ 175 million dollarlyq bölıgı toqtatylǧanyn mälımdedı.
Pensilvaniia universitetı ötken aptada resmi habarlama alǧan joq dep mälımdegenmen, mektep özınıŋ ünemı federaldy nūsqaulyqtarǧa säikes jūmys ısteitının aitty.
Iel professory jäne «Academic Freedom Alliance» ūiymynyŋ negızın qalauşy, bükıl eldegı professorlar men joǧary bılım fakultetınıŋ söz bostandyǧyn qorǧauşy Keit Uittington «būl jerde ülken aqşa tūr» dep mälımdedı.
Alaida, ol eger basqa da joǧary deŋgeidegı oqytuşylar Stenli men onyŋ ärıptesterı siiaqty sebeptermen ketuge şeşım qabyldasa, universitetterdıŋ älsıreitının atap öttı.
«Eger sızdıŋ eŋ üzdık mamandaryŋyz basqa elderge ketuge şeşım qabyldasa, būl AQŞ-tyŋ köşbasşylyq pozisiiasyna jäne ǧylymi zertteulerge qauıp töndıredı», - dep atap öttı Uittington.
Iel universitetınıŋ ökılı CNN-ge sūhbatynda: «Iel universitetı älemdık deŋgeidegı fakultet müşelerıne üi bolǧan jäne bolady, olar öz zertteulerı men oqytu salasynda üzdık boluǧa tyrysady. Būl fakultet müşelerı maŋyzdy zertteuler jürgızıp, bolaşaq köşbasşylardy daiyndaidy jäne qoǧamnyŋ barlyq salasynda qyzmet etetın adamdardy tärbieleidı», - dep atap öttı.
TŪTQYNDAU JÄNE ŞEKTEU
Aita ketsek, osy aptanyŋ basynda Massachusets ştatyndaǧy Tafts universitetınde oqityn Türkiiadan kelgen 30 jastaǧy Rümeisa Öztürıktı betperde kigen adamdar ūstaǧan videosy paida boldy. Frans Press agenttıgınıŋ habarlauynşa, Öztürk studenttık gazette İzraildıŋ Gaza sektoryndaǧy äreketterın «genosid» dep aiyptaǧan maqala jazǧan - endı ony deportasiialau kütıp tūr.
İmmigrasiialyq advokattyŋ aituynşa, Öztürktıŋ Massachusets ştatynda qaluy turaly sot şeşımıne qaramastan, Luizianadaǧy tergeu izoliatoryna jetkızılgen. Onyŋ advokat jaldau qūqyǧy da şektelgen.
