Áskerı mekemeler men oqý oryndarynda orys tiliniń ústemdikke ıe bolyp otyrǵany jasyryn emes. «Otan – ottan da ystyq» dep, týǵan eli úshin janyn berýi tıis er-azamattardyń qazaqsha til syndyrýǵa qınalatyny ókinishti-aq. Bul – áskerı mekemelerde ulttyq tárbıeniń, otanshyldyq sezimniń áli de bolsa aqsap turǵandyǵynyń aıǵaǵy. Jaýyngerlik rýhty sińiretin Kúltegin, Tonykók jyrlarynan bastap eren erlikti kókseıtin batyrlar jyryna deıin oqytý bolashaq áskerıler men Otan aldyndaǵy boryshyn óteýshilerge arnaıy pán retinde júrgizilmeı, osy taraptaǵy qordalanǵan máseleniń beti beri qaraı qoımasy belgili.
Kez kelgen saladaǵy ulttyq ıdeologııa jumysy bizde bir izge túspeı otyrǵany – soqyrǵa taıaq ustatqandaı anyq jaıt. Ásirese sonyń ishinde áskerı salada da qazaq batyrlarynyń erligi men úlgi-ónegelerin nasıhattaýda kemshilik bary jasyryn emes. Qol bastaǵan batyrlardyń soǵys júrgizý aıla-tásilderi de aýyz ádebıeti men jyr-dastandarda tunyp tur. Qazaq jyrlarynda kezdesetin áskerı shen-shekpender men qarý-jaraq ataýlaryn, tarıhı uǵym-túsinikterdi qaıta jańǵyrtyp, búgingi ómirge qaıta oraltý – basty másele. Sheteldiń qańsyǵyn tańsyq kórgenshe óz tól sóz tirkesterimiz ben tarıhı ataýlarymyzdy tiriltý úshin endigi kezekte júıeli oqýlyqtar jazylyp, arnaıy pán baǵdarlamaǵa engizilýi kerek. Qazirgi jas býynnyń qabyldaýyna jeńil bolý úshin aýdıo-vıdeo, sýrettik slaıd-shoý, suraq-jaýap jáne taǵy basqa oqytý mehanızmderi paıdalanylǵany abzal. Ulttyq tanym-túsinigi qalyptasqan bilikti de bilimdi oqytýshylarǵa barynsha jaǵdaı jasaı otyryp, sapaly mamandar qataryn arttyrý jolynda súbeli jumys jasalǵany jón.
Tarıhshy, etnograf, áskerı-tarıhı taqyrypta qalam terbeıtin jazýshy, jyrshy-jyraýlarmen kezdesý arqyly da ulttyq sana-sezimdi oıatýǵa, jyr-dastandardyń maǵynasyn ashýǵa belgili bir dárejede múmkindik bar. Damyǵan elder ózderiniń ult qorǵandaryna arnap kórkem jáne derekti fılmderdiń neshe atasyn túsirip tastaǵan. Qazaq batyrlary men jyr-dastan keıipkerleriniń ańyz ben aqıqatyn aıyratyn derekti fılmderge tapsyrys berilip, ony atalǵan arnaıy pánde kórsetse, nur ústine nur bolar edi. Osy pánniń aıasynda rýhty kóteretin kúıler men ánder de tyńdalyp, olardyń shyǵý tarıhy aıtylǵany jón sııaqty.
Baıanǵalı ÁLIMJANOV, jyrshy-jyraý:
– Arǵy tarıhqa kóz júgirtsek, ata-babalarymyz batyrlar jyryna, aýyz ádebıetine qatty mán bergen. Osy jyrlardan halyqtyń jaýyngerlik rýhy, soǵys júrgizý, qarý-jaraqty qoldaný ádis-tásilderi, batyrdyń astyndaǵy atynyń sıpatyna deıin kezdestirýge bolady. Munda soǵys tájirıbesi jınaqtalǵan. Jyrlar arqyly jas balanyń sanasyna «ne úshin soǵysamyn?» degen uǵymdardyń jaýabyn sińiretin bolǵan. Ata-babalarymyz bireýdiń jerin tartyp almaǵan, jaýlamaǵan. Ondaı soǵystar sátsiz aıaqtalyp otyrǵan. Shapqynshylardan óz jerin azat etýge kelgende batyrlarymyz erliktiń shyńyna shyqqan. Óziniń janyn da aıamaıtyn batyrlyqtyń arqasynda jaýyn jeńip otyrǵan. Osynyń bári batyrlar jyrynda, joryq jyrlarynda kórinis tabady. Jyrlarymyz arqyly el qorǵaıtyn júrekti batyrlar tárbıelengen. Áskerılerimiz Termınatordy emes, Qobylandyny, Alpamysty, Qarakereı Qabanbaıdy, Qanjyǵaly Bógenbaıdy, Aqjoltaı Aǵybaıdy, Oljabaı batyrdy úlgi etýi kerek. Qan maıdan kezinde Kereı er Jánibek batyr Abylaı hanǵa astyndaǵy atyn túsip bergen. Abylaı han: «Joldasyn jaýǵa tastaǵan han atanbaımyn, seni tastap ketpeımin» degende, Jánibek: «Men ólsem, bir qatynnan taǵy batyr ul týar, halyqqa qıyndyqta jol tabatyn han kerek», – depti. Hannan paıda tabaıyn dep emes, han halyqqa kerek ekenin sezinip, basyn báıgege tikken. Ahıllestiń ókshesinen oq ótedi, Alpamystyń oq ótetin birde-bir jeri joq. Otqa salsa – janbaıdy, sýǵa salsa – batpaıdy. Qobylandy batyr Qaramanǵa erip, Kóbektiń jylqysyn alamyn dep barǵanda jeńilis tapty. Ádiletsizdikten kúsh berip turǵan arýaǵy aınyp ketken. Óz elin qorǵaǵan kezde kúshi qaıtyp keledi. Jyrlarymyzda osyndaı uly oılar, iri obrazdar, kesek minezder tunyp tur.
Muhamedjan ÁBDIBEKOV, Qurlyq áskerleri áskerı ınstıtýtynyń bilim sapasyn baǵalý bóliminiń bastyǵy:
– Qazirgi balalar aıtqandy tyńdamaıdy, kórgendi qaıtalaıdy. Batyr babalarymyzdyń erligin nasıhattaý qajet. Negizi, tárbıelik jumystar mysqyldap bolsyn jasalyp jatyr. Tárbıe ıdeologııalyq, patrıottyq, etıkalyq-estetıkalyq, quqyqtyq, sana-sezimdik, eńbek jáne áskerı bolyp birneshe baǵyttarǵa bólinedi. Oqý baǵdarlamasyna jyr-dastandar men joryq jyrlaryn qaıtip arnaıy pán retinde kirgizýge bolady? Óıtkeni bizde oqýlyq quraldary joq. Sabaqty júrgizý ádis-tásilderi qalyptaspaǵan. «Qazaqstan tarıhy» oqýlyǵynda oryn alǵan tarıhı tulǵalar barynsha aıtylyp, nasıhattalýda. Jas sarbazdardy ulttyq tárbıege beıimdeıtin kórneki quraldar jazylsa, quba-qup bolar edi.
Arman ÁÝBÁKIR
