- Qarııa, sizdi áıgili kúıshi Súgirdi óz kózimen kórip, kúıin qulaǵymen tyńdaǵan desedi. Ras pa?
- Soǵystan keıingi 46-47-jyldar. Halyq kúızelgen qıynshylyq ýaqyt. Ol ýaqta biz Túrkistannyń túbindegi Shornaq aýylynan úsh-tórt shaqyrymdaı jerdegi Ernazar kolhozynda turamyz. Asha aýyldyq keńesine qaraıdy. Bir kúni Qarataýdan asyp, Súgir kókemiz túıemen aýylǵa keldi. Qaǵilez ǵana kishkentaı shal eken. Tap-taza.
Keshke taman bizdiń úıge jurt jınaldy. Kelsem, Súkeń jambastap jatyr eken. «Áı, Súgir, myna el senen kúı kútip otyr» dedi ákem Súıindik. «Sharshap keldim» dedi kúıshi. «Sonda da kúı tartyp jiber» dep ákem taqymdap qoımady. Súkeń «qoı, bolmas!» dep jatqan ornynan túregelip, kúıdi bir toqtaýsyz tartty deısiń. Otyrǵan ornynan jyljyp ketedi eken. Shanaqqa qoly tımeıdi. Jurt el-sel boldy. Ertesine kúıshini týystary shaqyra bastady. Odan keıin arǵyn-tobyqtylar Súkeńdi qoımaı shaqyryp alyp ketti. Kúı tyńdap rıza bolǵan jurt qolyndaǵy baryn aıamaı tartý etipti. Súkeń «Birtalaı nárse jınaldy, sen muny aqshaǵa aınaldyryp ber» deıdi jezdemiz Shókeńe. Jezdem bir túıege syıatyndaı júk qaldyryp, qalǵan mal men un, bıdaıdy aqshaǵa aınaldyrady. Sóıtip, Súkeńdi Sýyndyqtyń asýyna deıin shyǵaryp salady. Jalpy, Súkeń bizdiń aýylǵa jıi kelip turatyn. Aýyl adamdary eki dombyrany daıyndap qoıady eken. Súkeń kóbine bizdiń úıdiń qoldan shaýyp jasaǵan kishkene qazaqy dombyrasyn tartatyn kórinedi. Súkeńniń tartqan kúıin óz qulaǵymmen estigenim bolmasa, ol kisi maǵan kúıin úıretken joq, árıne.
- Shamasy, ákeńiz de kúıshi bolǵan ǵoı?
- Ákem orta sharýaly adam bolǵan, kúıdi jaqsy tartatyn. Jas kezinde sal-serileý bolypty. «Jigit kezimde Arqadan jesirine ókpelep bir jigit keldi, oı, keremet ánshi eken. Jaqsy joldas boldyq. Jalǵyz atyn surap edim, er-toqymyn sypyryp bere saldy. Keterinde jaıaý jiberem be, at mingizip jiberdim» dep otyratyn ákem. Arqada Sarmalaı degen ánshi-kompozıtor ótken. Ákem aıtqan ánshini sol Sarmalaı ma dep te oılaımyn.
Ákemniń bir mal baǵatyn Berdimurat degen kúıshi dosy boldy, ekeýi kúı tartyp, bizdiń úıde kóp áńgimelesetin. Bala bolsam da qulaǵymdy sap tyńdaımyn. Bir áńgimeleri esimde qalypty. «Jońǵar shapqynshylyǵy kezinde bir áıeldiń aıaǵy aýyr eken. «Oıbaı, jaý kep qaldy» dep jurt dúrkireı qashyp, álgi áıel jurtta qalypty. Bes jasar búldirshin qyzyn jetektep, eldiń artynan jalǵyz jolǵa shyǵady. Bir jerge kelgende bosanyp, ul týady da, ózi ólip ketedi. Sol kezde bes jasar qyzdyń kishkentaı bópesin etegine salyp júrip, aıtqan zary eken» dep, qobyzshy Yqylas bir zarly kúıdi tartyp otyratyn edi» dep, ekeýi túnimen kóp áńgimelesip otyratyn. «Artynan bes jasar qyzdyń aǵasy izdep kelip, sheshesiniń óligin jasyryp, qundaqtaýly balany aldyna alyp, qaryndasyn artyna mingestirip, eline qaıtyp kele jatqanda týǵan «Qara jorǵanyń júrisi» degen kúı eken dep, Yqylastyń bir kúıin tartatyn. Rýy taraqty Berdimurattyń baýyry Myrzamurat odan da ótken kúıshi eken. Bir kúni darııanyń jaǵasynda otyrǵan Myrzamurattyń úıine ákem baryp túsedi. Kelgen soń meniń eptep dombyra shertetinimdi baıqap júrgen ákem «Myrzamurattyń kúıin tyńdap kóretin ekensiń» dedi maǵan. «Áke balaǵa synshy» degen, úırensin degeni ǵoı.
- Qarataý óńirinde óskendikten Súgir kúılerin náshine keltirip tartýyńyz túsinikti. Al endi Aqtóbeden shyqqan saryny bólek Qazanǵaptyń kúılerin qaıdan úırenip júrsiz? Eń kúrdeli kúıi «Domalatpaıdy» qatyryp tartady ekensiz. Qalaı alyp júrsiz?
- Qudaı buıyrtty, aldyq qoı. Qurmanǵazy, Dına, Káýen, Táttimbet kúılerin de tartamyn. Súgir ekibastan. Júzge tarta kúı bilemin. Aqtóbede
mádenı-aǵartý ýchılıesinde syrttaı oqydym. Sol kezde halyq aqyny Nurpeıis Baıǵanınniń Momyn degen kúıshi balasymen birge oqyp, dos bolyp, úıinde de qonaq boldym. Qazanǵaptyń saryny sol jaqta júrip sińdi-aý deımin.
- Ózińiz shyǵarǵan tól kúılerińiz bar ma?
- Elý úsh jyl otasyp, jeti perzentimdi dúnıege ákelgen Keńeskúl esimdi jaryma arnap shyǵarǵan «Arnaý» degen kúıim bar.
- Jyrshylyq ónerińiz de bar eken. Avtory belgisiz «Shora batyr» qıssasynyń kóp jerin jatqa aıtady ekensiz. Qaǵazǵa da túsiripsiz. Bul qıssa qaıdan qolyńyzǵa túsip júr?
- Ótken ǵasyrdyń 60-jyldarynda Túrkistan aýdanyna qarasty Shornaq selosynda Ábdiraıym degen arabsha saýatty molda kisi boldy. Rýy — tobyqty. Bul kisi ejelgi qıssa, jyr-tolǵaýlardy jınaqtap júredi eken. Ákem Súıindik sol kisiden «Shora batyr» qıssasyn arabsha kóshirip alyp, qazaqshaǵa aýyzsha aýdarady. Sol aýdarmany balalary Sharap pen men qaǵazǵa túsirdik. Sóıtip, jatqa aıtyp júrdik. Sharap qaıtys bolǵannan keıin kóp jyldar ótip, bul qıssa da umyt bola bastady. Bir jaqsysy, aýdarma ózimniń qobdıshamda saqtaýly edi. Sol eki bólimnen turatyn qıssany qaıta jańǵyrtyp, kóshirip shyqtym. Osy «Shora batyr» qıssasy jaqynda kitap bolyp basylyp shyqty.
Suhbattasqan
Tóreǵalı TÁShENOV, «Aıqyn».
