Adam balasynyń dúnıe jaratylysty tanýy óte uzaq dáýirlerge sozylǵany belgili. Teginde adamzat jaratylystyń, tabıǵattyń, bolmystyń qyr-syryn túsinemin, sonyń qupııalaryn ashamyn dep júrip ózderi de sondaı qupııalardy jasap alǵanyn sezbeı de qalǵan sııaqty. O. Shpengler aıtqandaı, «...adam neni estıtinin, sezetinin, onyń ne týraly ekenin bilip turǵanyn jáne ony ózi kórip turmasa da kimniń áreketi ekenin sezdiretin kózge kórinbeıtin qorqynysh» paıda bolǵannan bastap, jaratylystyń kez kelgen dúnıe bolmysynan qaýipti mánder izdedi, tylysym kúshterdiń syrtqy yqpalyn sezindi. Munyń áý basynda Uly Jaratýshy kúsh, Qudaı beınesi turdy. Absalıýttik aqıqattyń bastaýy dep bildi. Dúnıeniń bolmysy týraly belgili júıe qalyptastyryp, onyń rýhanı keńistikpen, syrtqy álemmen shegendedi. Sony ózderiniń oı-sanalaryna ornyqtyryp, aqyldary jetkenshe aqıqattyń astaryn túsinýge tyrysty, sondaı qupııa, sıqyrly kúshtiń aldyndaǵy dármensizdigin túısindi jáne sodan jol taýyp shyǵýdyń sanaly joldaryn qarastyrdy. Sol sebepti de kózben kórgen, estigen, sezingen árbir qubylystyń syr-sıpatyna ústemdilik berdi, sonyń sebep-saldaryn ózderinshe paımdaýǵa tyrysty. Mysaly, baıyrǵy kóshpeliler kúnniń kúrkireýin Táńiriniń qahary dep uǵyp, soǵan baılanysty ártúrli yrym-tıymdar ornyqtyrdy. Máni ashyla qoımaǵan qubylystarda, tirshilik ıelerinde kıe bar dep uǵyný mıftik sanaǵa tán edi. Syrtqy yqpaldy kúshterdiń yrqyna táýeldilik áldebir tylsymdylyqpen ara qatynasyn aıqyndaýǵa májbúrlikke ákeldi. Sondyqtan da, úreı men qorqynyshtyq qursaǵynda qalǵan dármensiz adam qudyreti kúshtilerden járdem tileýge, soǵan baǵynyshty bolýǵa, solardyń «tilin» tabýǵa talpyndy. Árbir kıeli dep tanylǵan qubylystar men zattyq uǵymdar adamnyń taǵdyryna áser etedi, aralasady dep túsindirildi.
Sondaı túsiniktiń bir ushy SANDARǴA qatysty boldy. Mundaı mıfopoetıkalyq dástúrlerdiń kúni búginge deıin sanamyzda ómir súrip, kúndelikti ǵadetimizde berik oryn alǵany tipti qyzyq-aq. Qalaı aıtqanmen de adam balasynyń sandyq júıeni oılap shyǵarýy- aqıqatty izdeý jolyndaǵy ǵajaıyp jetistik bolatyn. Tarıhshylardyń aıtýynsha b.d. d II myńjyldyqta baıyrǵy Vavılonda paıda bolǵan sandyq uǵymdar men olardy tańbalaý tártibi adamnyń tanymdyq qasıetiniń jańa kókjıekterin keńeıtti.
Sandyq júıe máselesi kóne grek fılosofııasynyń, sonyń ishinde Pıfogor mektebiniń basty qaǵıdattaryna aınalǵany belgili. Dúnıeniń negizin taza materıaldyqtan izdegen kózqarasqa qaıshy kelgen olar dúnıeniń negizi sandyq qatynastarda dep túsindirdi. Qysqasy dúnıedegi qubylystar men zattardyń máni sandarda jatyr degen kúrdeli oılaryn ortaǵa saldy. Sandyq kodtardyń mánin ashý arqyly jaratylystyń syryn ashýǵa bolady dep sendirdi. Osylaısha dúnıedegi zattardyń kólemin, mólsherin, rettik qataryn belgileı otyryp, álemdik túzilis rettilikke negizdelingen birtutas yrǵaqqa baǵynatynyn dáleldedi jáne jan men tánniń ara qatynasyndaǵy jannyń máńgiliktiligi týraly ıdeıany alǵashqylardyń biri bolyp usyndy. Bul aýqymdy másele álemdik din fılosofııasynyń ózegine aınaldy. Bertin kele sandardyń qupııasymen arnaı aınalsatyn «nýmerologııa» ǵylymy qalyptasty. Pıfagor ornyqtyrǵan 1-9 sandarynyń qupııalaryn bylaı qoıǵanda, jek adamnyń taǵdyr talaıy týǵan saǵat, kún, aı, jylynyń sandyq ólshemderimen baılanysty ekendigi aıtyla bastady, nemese sandyq júıege negizdelgen juldyznamalyq (goroskop) esepteýlerdegi qupııalardyń syryn ashý keń eteke ala bastady. Osy sekildi ejelgi kóshpelilerde on eki jyldyq ıklge baılanysty «músheli jas» týraly uǵym ornyqty. Jáne ol kıeli hám qaýipti dep túsindirildi. Adamnyń bolashaq ómirin, aldaǵy is-áreketin, minez-qulqyn goroskopqa qarap belgileý erte zamandarda qalyptasqan eken. Ol bir uzaq áńgime. Qalaı degenmende, sonyń astarynda sandyq júıeniń qupııasy jatyr.
Sandyq qatynastar máselesi álemniń barsha halyqtaryna tán bola otyryp, árbir halyqtyń dúnıetanymdyq kózqarasyna, nanym-senimine, sharýshylyq kásibine sáıkes lokoldyq sıpattarǵa da ıe bolǵan. Aıtalyq, 13 sany hrıstıandar úshin baqytsyzdyqtyń belgisi bolsa, kóshpeli halyqtar úshin basqasha mánge ıe bolǵan. «On úshtegi otaý ıesi» dep tanyǵan baba qazaq birinshi múshelikke 13 jasty tańdaǵan. Sondaı-aq, Berel qorǵanynan tabylǵan arheologııalyq qazablarda saq patshasynyń janynan 13 jylqynyń qańqasy tabylǵan. Soǵan qaraǵanda saqtar da 13 sanyna kosmonımıkalyq maǵyna júktegen. Adamzat qoǵamynda sandar dinı, táńirlik jáne álemdik sımvoldar retinde qarastyrylyp, olardyń boıynda adam sanasy jete qoımaıtyn qudyretti qupııalar men syrlar jatqanyna, sonymen qatar bul qudyretti kúshterdiń adamǵa jaqsylyq ta, jamandyq ta alyp keletinine sengen.*/A.R/ Ǵaryshtyq qurylymnan(makrokosmos) bastap adamdardyń kúndelikti tirshiligine deıingi(mıkrokosmos) barlyq qubylystar men zattyq uǵymdar sandardyń qasıetine baılanysty anyqtalǵan. Sondaı-aq, sandardyń tylsym ishki qupııalarynyń mánimen qatar olardy tańbalaýda da rámizdik-sımvoldyq qasıetter saqtalynǵany belgili bolyp otyr.
Bir sany nemese «Onyń» qudyreti.
Fılosofııa degenimiz - qarapaıym tilmen aıtqanda álemniń, dúnıeniń birligi týraly ilim bolyp shyǵady. Sondyqtan da ol osy birlik túzilimindegi ortaq zańdylyqtardyń mánin zertteýdi óz moınyna alǵan. Ejelgi balań nanym-senim, dinı kózqarastar, fılosofııalyq aqyl-oılar, paıymdar bolsyn, meıili barshasy jaratylystyń túpki mánin, sonyń bastaý kózin, tutastyǵyn, birligin, kez kelgen qubylystyń bir-birimen baılanystylyǵyn moıyndaǵan hám sony sóz etken. Materıalıstik tanymdy aıtpaǵannyń ózinde barsha aqyl-oı ıeleri dúnıeniń túpki negizin, bastaý qaınaryn qudyretti kúshpen baılanystyryp, onyń BIRINShI ıesin tanyp bilýge qulshynǵan. Sol BIRINShINI bilý, taný arqyly jaratylystyń qupııalaryn, kerek bolsa adam óziniń jaratylys bolmysyn ashýǵa talpynǵan. Oǵan bir mysal, fılosof Dekart bylaı degen: «Adam- tutastaı shekteýli jaratylys. Al sondaı shekteýli adam sheksizdikti múldem túsine almaıdy.» Osyndaı aqyl-oı danyshpandary jazyp qaldyrǵan danalyq kitaptardy bylaı qoıǵan da, Paıǵambarlar arqyly ýahı etilgen kitaptar da sol týraly aıtylatyny aqıqat qoı. Qasıetti Qurannyń Zarııat súresiniń 56-súresinde, « Men jyndar men adam balasyn(meni tanyp), maǵan ǵıbadat etsin dep jarattym»-dep anyq jetkizilgen.
Arıfmetıkalyq sandardyń tizbegi boıynsha bir (1) degen san sandyq júıeniń basynda tur. Bir(1) sany- eń áýeli dúnıeniń basy degendi aıǵaqtasa kerek. Qazaqtyń qarapaıym túsinigimen aıtqanda kez kelgen nárse bir nárseden bastalady ǵoı. Sol sııaqty árbir qubylysta bir sebep bar. Sol sebepti týǵyzǵan kúsh sol BIRINShI emes pe eken. Bir(1) sany ekinshiden barsha dúnıeniń birinshi kózi. Bir(1) sanynyń paıda bolýy arqyly birlik, ondyq, júzdik sandardyń júıesin qalyptastyrdy, osynyń negizinde(bir sanyn aıtyp otyrmyz) qosý, alý, keıinnen kóbeıtý, bólý amaldaryn ıgerdi. Úshinshiden, bir(1) sany jasampazdyqtyń sany. Osyǵan qatysty paıymdar qytaıdyń Daos iliminde(b.d.d úshinshi myń jyldyq) ornyqqan. Onda 1 sany álemniń, qubylystyń, tirshiliktiń bastaýyn bildiredi dep túsindirilgen. Tórtinshiden, 1 sany biriktirýshilik qasıetke ıe eken. Sondaı-aq, ol shyrsha aǵashyna balamalanǵan. Olaı bolsa, besinshiden, bir sany máńgi jasyl ómirdiń, kórkem turpattyń, bıiktiktiń ólshemi. Daosızmde «rýh úıi», «birlik tynysy» maǵynasyn bildiretin bir sany basqadaı ilimderde de aıyryqsha sıpatqa ıe bolǵan.
Bir sanynan týyndaıtyn birinshi degen rettik san esim batystaǵy koroldardyń, patshalardyń ańsaryna aınaldy, olardyń mártebesin asqaqatty. Mysaly, Birinshi Karl, nemese Birinshi Petr... Bir qyzyǵy orys tilindegi rettik sandardy aýyzsha aıtqanda «odın» degenniń ornyna raz-dep bastap dva, trı-dep ári qaraı kete beredi. Mundaǵy birdiń ornyna qoldanylǵan «raz» sózi Jaratýshynyń(Bojıa) mánin aıqyndaıdy. Álemdik tıpografııa tarıhynyń dástúrinde kitaptyń beti 1- nomerden bastalmaıtyny neni meńzeıdi? Múmkin osynda adam sanasyna ábden ornyqqan dinı-mıstıkalyq sebep te bar shyǵar.
Birinshige umtylý adamdar arasyndaǵy báskelestikti qozdyrdy, óshpendilikti oıatty, jankeshtilikti týǵyzdy. Birinshi bolý, ıaǵnı bir sanyn ıemdený úshingi tartys áli toqtaǵan joq. Ókinishke oraı kóbisiniń taǵdyry qaıǵyly aıaqtalyp jatty. Amerıkany birinshi bolyp kim ashty?-degen dúdámal suraqtyń jaýaby áli aıqyndalǵan joq. Búkilálemdik tartylys zańyn birinshi bolyp kim ashty?- Nıýton. Ǵaryshqa kim birinshi ushty?- Gagarın. Mine osylaısha kete beredi. Bir (1) sany-altynshydan, sapanyń ozyq úlgisi boldy. Al endi 1 sanynyń arıfmetıkalyq qasıetine kelsek, birge birdi qossań eki(1+1=2), ekige birdi qossań úsh(2+1=3), úshke birdi qossań tórt( 3+1=4).... osylaı kete beredi. Jáne bir ózgermeıtin aqıqat: birdi birge kóbeıtseń bir( 1x1=1), birdi birge bólseń de bir(1:1=1) Kez-kelgen natýral sandy birge bólseń ózi shyǵady, al ózin ózine bólseń bir shyǵady, ıaǵnı bir óziniń jasampazdyq mánin saqtaıdy, tórkinin joǵaltpaıdy. Teginde qosý-arttyrý, alý-azaıtý amaldary adam balasynyń eń alǵash ózi oılap tapqan jáne ıgere alǵan sandyq túzilimniń bastaýy bolar.
Al, kóbeıtý, bólý- Jartaýshynyń quzyretindegi múmkindikter edi. Shyndyǵynda adam eshnárseni kóbeıte ne bóle almaıdy, ony arttyrady, nemese azaıtady. Kóbeıtý nemese kóbeıý, sol sekildi bólý nemese bóliný- Jaratýshynyń uly muǵjızalarynyń biri, ol jalpy tirshiliktiń jaratylysyn, kóbeıýin bildiredi. Kóbeıýdiń ózi bólinýdiń saldary ekendigin fılosoftar da moıyndaǵan( O.Shpangler) Bastapqydaǵy búkilálemdik jarylys (astronomııanyń, fızıkanyń sońǵy jetistikteri de qýattap otyrǵan) eń alǵashqy bóliný ekeni aqıqat. Ol ol ma, jatyrdaǵy embrıondardyń, ósimdik tozańdarynyń bólinýi kóbeıýge alyp keletini áldeqashan dáıektelgen shyndyq Qosý, alý-jansyz zattarǵa paıdalanylsa, kóbeıtý, bólý- jandy tirshiliktiń ómir súrý, paıda bolý negizi eken. Adam balasy aqyl-oıynyń arqasynda qosýdan góri kóbeıtýdiń, azaıtýdan góri bólýdiń óte-móte tıimdi amal ekenin bilip. sony arıfmetıkada qoldana bastady. Bul keıinnen hımııa, fızıka, bıologııa, genetıka sekildi jaratylystaný ǵylymdarynada iske asyrdy. Qasıetti qranda mynadaı aıat bar: «Bólinbeıtindi bólmeńder». Shyndyǵynda adamnyń aqyl-oıy atomdy ajyratty, ony bóldi, odan ne shyqty? Adam balasy basyna aıyqpaıtyn asa qaýipti qater tóndirip aldy. Túbinde adam órkenıetiniń joıylyp ketýine osy sebep bolmasyna kim kepil. Kezinde ATOM- №1 bolatyn. Bir sany -qashanda qýattyń kózi, ol-toptastyrýshy, biriktirýshi kúsh. Aǵylshyn fızıgi Stıven Hokıng «Ýaqyttyń qysqasha tarıhy» atty kitabynda ǵalamnyń jaratylys tarıhyn tórt dáýirge bóledi de onyń birinshi dáýirinde ýaqyt áli bastalmaǵan shaqta bolashaq búkil ǵalamnyń massasy bir-aq núktege shoǵyrlanǵan, sodan Úlken Jarylys bolǵan degen tujyrym aıtady.* (Ybyraev S. Allahtyń dálelin óz shynashaǵymnen kóremin. Shapaǵat-Nur jýranly 18-b. №11 201j) Olaı bolsa, áýelgi núkte - birlik, tutastyq eken.
Álemdik mıfologııadaǵy sımvoldyń mánin zerttegen ǵalymdar bylaı deıdi: «Núkte(kindik, ortalyq )-bastaý, barlyq barshylyqtyń nemese ilki sebeptiń bastapqy núktesi. Kindiktiń pishini men mólsheri joq, sondyqtan da ol bólinbeıtin nurdyń, ilki Biregeıdiń múmkin bolarlyq keskini bolyp tabylady. Núkte-absalıýttiń sımvoly. ...Bir sanynan basqa barlyq san ataýlynyń sııaqty Kindikten de onyń jarııalary(kóresinderi) arqyly barsha ǵalam (zattar, nárseler, tirshilik) paıda bolǵan.» *(Qondybaı S. Arǵyqazaq mıfologııasy Almaty «Daık-Press» 2004 47-b.) Sol sııaqty núkte, sheńber-sımvoldaryn sandyq sımvoldarmen ushtastyrýǵa bolady eken. «Bul jaǵdaıda núkte árqashan da bir (1) sanymen sımvoldanady da, sheńber men sáýle birden bastap sheksizdikke deıingi kez kelgen bútin sanmen sımvoldana beredi. Mıftik dástúrlerde 1:3, 1:7, 1:9, 1:12 sııaqty araqatynastar(proporııalar) qoldanylady...»(sonda-47) Osy negizde qarastyratyn bolsaq, geometrııalyq núktemen nemese arıfmetıkalyq bir (1) sanymen belgilengen sımvol - dúnıeniń túpki negizi, ilki ýaqyt, ýaqyttyń basy men aıaǵy bolyp shyǵady, ıaǵnı absalıýttik AQIQAT, bizdiń tanyp bilýimizge múmkin emes JARATÝShY ULY KÚSh.
Qazaqtaǵy «birlik» sóziniń maǵynasy aqyl-sanasy, arman-tilegi, maqsat-múddesi, oı-pıǵyly, qam-qaraketi bir baǵytqa jumyldyrylǵan adamdardyń, áleýmettik toptyń, hám halyqtyń rııasyz toptasýyn bildirse kerek. «Birlik túbi-tirlik»-degen qazaq bir sanynyń toptastyrýshy, biriktirýshi kúshine ılanǵan jáne «Eki aqqýdyń bir basshysy bolady» dep soǵan moıyn usynǵan. Kıeli sandardyń qazaq uǵymyndaǵy qasıetin zerttegen ǵalymdar , aıtalyq K. Q. Rysbaeva bir sanynyń «qudaı, alla jaratýshy ıem» sózderimen tirkesip keletinin aıtady.*(Rysbaeva G. San esimderge baılanysty kýlttik frazeologızmder. N.Saýranbaev jáne qazaq til bilimi Almaty. 2008.) Árıne onyń negizi de joq emes. VIII- ǵasyrdan bastap ıslam dinin asyl dinimiz dep qabyldaǵan ata-babalarymyz qasıetti quranı kárımde taıǵa tańba basqandaı etip ýahı etilgen; «(Muhammed) senen burynǵy barlyq paıǵambarlardy: «Kúdiksiz. Menen basqa qudaı joq. Maǵan ǵana qulshylyq qylyńdar» degen ýahımen jiberdik»- degen(Ánbııa21/25) aıattardy jadyna toqyp óskendigi belgili. Olar Allany týmaǵan, týylmaǵan jaratýshy jalǵyz(bir) kúsh dep tanydy. Iaǵnı on segiz myń ǵalamnyń, ǵarshynyń, adamdar men jyndardyń jalǵyz ıesi, bir ǵana tiregi ol-Alla dep moıyndaldy. Sol sııaqty baıyrǵy kóshpeliler úshin bir sanynyń ornyǵýyna ıslamǵa deıingi kezeńdegi Táńirlik nanym-senimniń aıyryqsha áseri boldy. Olar eń áýeli Táńiri túsinigin qalyptastyryp, Kóktegi bir Táńirige syıynǵany belgili. Osylaısha Táńiriniń birligi túrkilerdiń dúnıe tanymyndaǵy basty ólshemge aınaldy. VIII-ǵasyrdaǵy kóne túrki jazbalarynda «Uly Kók Táńiri qoldaǵany» týraly mátinder bar. H-ǵasyrdaómir súrgen arab saıahatshysy Ibn Fadlan «túrikterdiń qıyn-qystaý shaqta «Bir Táńiri» dep, basyn kókke qaratyp, minájat etkenderine kýá bolǵanyn» jazyp qaldyrsy, HIII ǵasyrdaǵy batys saıahatshylary(Marko Polo, Plano Karpını) Joshy ulsyndaǵy handardyń (Móńke) «Bir Táńirige tabynatyndaryn» aıtady. Olaı bolsa bizdiń ata-babalarymyzdyń dúnıedegi «BIR» degen jasampazdyqty, onyń sıpatyn, syryn áýelide Táńiriniń esimimen, onyń Uly qudyretimen tanyp bilgen. Túrkilerdiń baıyrǵy tanymy boıynsha «Táńiri» metafızıkalyq kıeli uǵymmen fızıkalyq álemniń ózara úılesimdiliktiń kórinisi. «Joǵaryda Kqk Tińiri(Aspan) tómende Qara Jer» uǵymy osynyń dáleli. Sol sekildi Kún, Aı sekildi aspan deneleri jalqy kórinisi basty sebepterdiń de negizi boldy.
Bir sany eń áýeli Alla ataýymen tirkesip, Jaratýshy ıemizdiń daralyǵynan habar beredi: «Bıssımılla sózdi bastaıyn, bir Allaǵa tabynyp», «bir Alla óziń jar bola gór», «bir Alladan basqa senerim joq», «bir Alla qoldasyn», «bir qudaıdyń zaryn qylý», «Bir qudaıdyń dıdaryn sen kórmeseń kim kórer»(Buqar)t.b Jalǵyzdyq, jalqy degen sózder bir sanynyń maǵynasyn bildiretini túsinikti. Jalǵyzdyq, jalǵyzsyraý –jeke tulǵanyń belgili bir sebeptermen áleýmettik ortadan qol úzip, oqshaýlanǵan jaıynan habar beretin psıhıkalyq kúı, tomaǵatuıyq ahýal, dármensiz hal, Mundaı sıtýaııany bildiretin turaqty tirkester, ádebı keıipkerler, óleń joldary aýyz eki tilde, folklorlyq muralarda, aqyndardyń óleń-jyrlarynda jıi kezdesedi:
A) «Jalǵyzdyq bir qudaıǵa ǵana jarasqan», «eki jarty bir bútin bolý», «jalǵyz shyqpa saparǵa, ókinishte qalarsyń», «jalǵyz júrip jol tapqansha, kóppen birge adas», «jalǵyz adam qorǵan emes, jalǵyz aǵash orman emes», «jalǵyzdyń jary qudaı», «jalǵyzdyń úni shyqpas, jaıaýdyń shańy shyqpas», «atadan qalǵan qý jalǵyz», «jalǵyzǵa oı úıirsek» t.b
B) qazaq ertegileriniń deni «Ertede bir baı bolypty, onyń bir uly bir qyzy nemese birbalasy bolypty nemese baıaǵy zamanda bir hannyń jalǵyz balasy bolypty...»-dep bastalatyny qalypty sıýjettik ekspozıııa. Epostyq jyrlarymyzdyń da basty qaharmandary bireýdiń jalǵyzy, jalqysy. Mysaly: Alpamys, Qobylandy, Qubyǵul, Er Keńes, Bozmunaı, Qyz jibek, Aqjúnis, Baıan sulý t.b Bir qudaıdyń nazary túskedikten bulardy perishteler, áýlıe-ámbıelerdiń ózi qoldap júredi.
V) «Isataıdan aıyrylyp, // jalǵyzdyqpen boldym dos.» (Mahambet) «Molasyndaı baqsynyń//jalǵyz qaldym tap shynym.» «Dúnıede jalǵyz qalǵan adam-adamnyń ólgeni. Qapashylyqtyń bári sonyń basynda. Dúnıede bar jaman da kópte, biraq qyzyq ta, ermek tekópte. Bastapqyǵa kim shydaıdy? Sońǵyǵa kim azbaıdy?»(Abaı) «Ekiniń biri bolsam armanym ne// men qalǵan bir atanyń jalǵyzy edim.»(Mádı), «Jaryǵym-aı, deýshiedi ǵoı jalǵyzdyń jary qudaı»(Muqaǵalı)
Qazirgi qazaq tilindegi bir-birinshi degen san esimder tuńǵysh, alǵashqy, bas, úlken, eń sekildi syn esimderdiń, kúsheıtkish ústeýdiń maǵynasyn bere alady. Atamyz qazaq birinshi balany, ıaǵnı úlken balany «tuńǵysh» dep atap, «tólimniń basy, sýymnyń tunyǵy» dep álpeshtegen, enshisin de erekshelep bergen. Abaı Qunanbaıulyn qazaqtyń birinshi aqyny demeı, bas aqyny dep tanıdy. Adamnyń eń dangóıin danyshpan, eń myqty palýanyn «túıe palýan», jylqynyń eń júırigin tulpar, búrkittiń eń alǵyryn qyran, ıttiń eń shapshańyn tazy dep ataǵany tárizdi. Ózge halyqtar sııaqty «birinshi bolý» qazaq úshin de qadirli. Qazaq alǵashqyǵa, bir sózben aıtqanda birinshige erekshe mán bergen. Birinshi ret...
- Aı jańasyn kórgende «Aı kórdim, aman kórdim» dep sálem berse, kelinniń alǵashqy bosaǵa kórýin tabaldyryq attady dep otqa maı qúıyp táý etkizgen.
- bolashaq kelindi birinshi kórýge kelgende shymyldyǵyna úki qadaǵan, kórimdik suraǵan.
- saıatshylyqua shyǵýdy «qansonar» dep atap, qanjyǵasy maılanyp qaıtqan qusbegi oljasyn basqaǵa baılaǵan, qusqa ustaǵan jeminen toıat qyldyrǵan.
- er balaǵa qulyn nemese taı tartý etip, ony «básire» dep ataǵan. Jas balany ashamaıǵa otyrǵyzyp, shashý shashyp, aýyl-úıdi aralatqan.
- el jaılaýǵa qonǵan soń alǵash ret bıe baılaǵandy «qymyzmuryndyq» dep atap, kórshi-qolańdy shaqyrǵan.
- jaqsy habarǵa súıinshi, jańa kıim, jaqsy zatqa kórimdik suraǵan hám ony tartynbaı bergen.
«Birinshige» qatysty mundaı yrym-joralǵylar halqymyzda mol. Aqyn-jyraýlar men bı-sheshenderdiń sózderindegi «Biirinshi tilek tileńi, bir Alladan jazbasqa...»(Buqar jyraý), «Birinshide ne jama, bilimsiz ósken ul jaman...», «Bir degenim...» Bular- salt-sanamyzda, tarıhı ádebı muralarymyzda saqtalǵan dástúrli mádenı qundylyqtarymyz bolyp tabylatyny sózsiz. Sondaı-aq, qazaq tilinde bir sany arqyly jasalynǵan kýltik frazologızmdermen qatar adamnyń minez qulqyn, zattyń ólshemin, mólsherin bildiretin tirkester de barshylyq. Mysaly, «bir aýyz sóz», «bir shókim bult», «bir shymshym sháı», «bir mysqal salmaq», «bir betkeı», «bir ýys topyraq», «bir urttam sý», «bir tamshy sý», «bir attam jer», «bir qarys», «bir súıem», «bir eli», «bir tal» t.b Osy oraıda bir aýyz sózdiń mánin fılosofııalyq-poetıkalyq túrde órnektegen aqynnyń «Bir aýyz sóz» óleńine jazylǵan ándi eske túsirsek te jetip jatyr.
Birinshini madaqtaý baıyrǵy túrkilerdiń, monǵoldardyń salty bolatyn. Júırik jylqyny, qyran qusty, palýan jigitti maqtaý, ıaǵnı madaq jyrlaryn aıtý ejelgi salt edi. Bul kórinis monǵoldarda saqtalynǵan. Islam diniń áserinen bolar Alladan basqany madaqtaý zor kúná degen senimge saı mundaı dástúr qazaq arasynan qol úzip ketken. Alaıda Shoqan Ýálıhanovtyń jazbalarynda qazaq arasynda atty maqtaý jyrlary bolǵandyǵy jaıly aıtylady*. Osyndaı madaq jyrlar ár halyqtyń batyrlyq jyrlarynyń týyp qalyptasýyna negiz bolǵany belgili. Eń áýelgide Altaıdy kıeli jalǵyz mekenimiz dep tanyǵan olar Altaıdy madaqtaýdy ózderine borysh sanaǵan. Uly saparǵa shyǵar aldynda, jyr tolǵaýdyń aldynda Altaıdy madaqqa qosqan, óıtpegende Altaıdyń ıesi Áýlıe qońyr renjıdi, sonyń qarǵysyna ushyraımyz dep sengen.
Túrki tilderindegi «bir», «bır», «pir» sózderi orys tilindegi «pervyı»/bir-bır-ber-per/ sóziniń jasalymyna negiz bolǵandyǵynda daý joq. Álde kerisinshe. Olaı deıin deseńiz, O Súleımenovtiń aıtýynsha, grekterdiń ejelgi moarhııalyq tıtýlynan bastaý alatyn latyn tilindegi- prlnceps- prın(birinshi basshy, kósem, patshanyń uly), mysyrlyqtardyń fero- pirǵaýyn(per-úı, on-ýn-úlken)-sózderiniń tórkinin túrki tilindegi «bir-pir» sózimen nemese osyny sımvoldaǵan núktemen baılanystyrady, úndieýropalyqtar rettik san esim ıdeıasyn túrkilerdiń tıtýl quramynda paıdalanylǵan «birinshi» san esiminen alǵanyn aıtady. (298) Jáne bylaı deıdi; «Sonymen qatar,..rettik san esim núkte men syzyqqa basymdyq berdi.»(288) Keıinnen Úndistanǵa keń taraǵan «B(I)RAHMAN» dininiń atalýynda negizinde «bir» nemese «pir», «peri» sózderi jatqan joq pa eken degen oıda qalasyń. Qazirgi monǵol tilinde bir sanyn «neki»(neg) dep ataıdy. Osy ekiniń kómeskilegen túri qazaq tilinde de saqtalǵanyn baıqaýǵa bolady. Ol-«neken saıaq», ıaǵnı jalǵyz-jarym degendi bildiredi. S. Qondybaı usynatyn «ng\\nt» etomoıminiń keıingi jańǵyryǵy túrki-monǵol tilderinde «núkte-nekte» túrine ulasqan deýge bolady. Tórkini latyn tilinen dep tanylyp júrgen mýzyka tilindegi «not(a)» sóziniń arǵy bastaýyn osydan izdeýge de bolady. Sol sııaqty orys tilindegi «brak» sózi túrkini «bir+oq bolý», «bir+aq bolý» tirkesinen, bylaısha aıtqanda «eki jarty bir bútin bolýdan» bastaý alyp jatqandaı kórinedi. «Odın» sóziniń etımologııasy týraly aıtqanda «o», «on(d)» silteý esimdikteriniń jasyryn turǵandyǵy baıqalady. Al, «odınokı»-jalǵyzdyq, «edınıa» sózi- bir, birlik degenge sáıkes keledi. Hákim Abaı orys tilindegi «edınıa» sózin qoldana otyryp, bir sanynyń kóshbasshylyq sıpatyn anyq jetkizedi: «Edınıa-jaqsysy// ergen eli beıne nól.// edınıa nólsiz-aq,// óz basyndyq bolar sol.// Edınıa ketkende,// ne bolady óńsheń nól?» Bir sany, onyń tańbasy Uly Jasampazdyqty bildirse, nól- ózi áıgilep turǵandaı eshtemeniń joqtyǵyn, bar bolsa oynyń maǵynasyzdyǵyn, keńistiktegi haosty bildiredi. Kileń nóldi tize berseń ne shyǵady? Biraq ol bir(1) emes. Ol bir sany bar kezde ǵana maǵynaǵa ıe. Bir(1)= bar - absalıýttik aqıqat - máńgilik. Nól(0)= joq - bolýy múmkin - joq bolady. Bir sózben aıtqanda BIR sany -Uly Jaratýshyǵa qatysty sımvoldy belgilese, Nól, ol - Jartaýshynyń qudyretimen jaratylǵandar. Sondaı-aq, Bir sany ULY, DARA, MÁŃGILIK degendi aıǵaqtaıdy, al biz - nólmiz. «Bir nárseni qalasa, Onyń buıryǵy «Bol!» deý ǵana. Sonda álgi nárse bola qalady»- deıdi Quran aıattary(Iasın súresi 82 -aıat)
Arab alfabıtinde a dybysy, sandyq júıesinde bir sany tik qoıylǵan jalǵyz taıaqshamen tańbalanǵany belgili. Alfabıtte ol A dybysyn, rettik sanda bir degen ıfrdy bildiredi. Bir sanynyń tańbalyq keskini namazǵa turǵan musylmandy beıneleıtindeı. BIR ALLANYŃ aldynda qulshylyq qylyp turǵan bir musylman...
Álemdik fılosofııada «ego»-«men» degen sýbektiniń(praktıkalyq, oılaý, tanymdyq qyzmet atqaratyn adam) ózegin belgileıtin kategorııa bar. Ol onyń onyń ishki rýhanı álemin nemese tutas tirshiligin belgileıdi. «Menniń» kúsh-qýatyn erekshe dáriptegen batystyq ǵylym adamnyń jan men tánnen jaralǵan bıologııalyq óskin, fızıkalyq kúsh, psıhıkalyq sezim ıesi ekendigin umytyp, jeke tulǵanyń artyqshylyǵyn dáripteýmen aınalysyp ketti. Qudaıyn umytqan adamdardyń arasynda menmenshilidik, ıaǵnı «egoızm» keń óris aldy. Osy «ego»-dan shyqqan egoızm degenimiz- adamnyń ózin ózi shamadan tys jaqsy kórýi, óz múddesin ózgelerden joǵary qoıýy, qara basynyń qamyn ǵana kúıitteýi. Ondaılardy baıaǵy qazaq, «ózim degenniń ógiz qara kúshi bar»-dep bir-aq aýyz sózben túıindegen. «Ego»-«ıa»-«men» degen ózdik esimdik túrindegi sóz qashanda «Men-birinshimin!» degendi áıgilese, ol óz ortasynda menmendiktiń, órkókirektiliktiń, astamshylyqtyń, tákabbarlyqtyń, dandaısýshylyqtyń qasıetsizdiigin tanytyp otyrady. Mundaı qasıetsizdik adamnyń jeke ıýasyna jáne áleýmettik ortaǵa opa taptyrmaıtyny belgili. Kerisinshe qarapaıymdylyq, kishpeıildilik, qaıyrymdylyq, kópshildilik sekildi kórkem minezder dáripteletin ıslam dininde astamshyl adamnyń aqyry ne bolatyny jaıynda bylaı deıdi: «Kim de-kim júreginde tozańdaı órkókirektik bolsa, ol kisi jumaqqa kirmeıdi.»(Mýslımnen rýaıat etilgen Paıǵambardy hadısi). Allaǵa jaqpaıtyn adamnyń eń birinshi jaman minezi, ol – MENMENDIK hám tákabbarlyq. Musylmannyń ahlaq etıkasynda jáne soǵan negizdelgen qazaqy tárbıede «MEN» dep sóıleýdi óte ádepsizdik dep tanyǵan jáne osynyń ózi Allaǵa kúpirlik dep sanalǵan, aýyr kúnáǵa eseptegen. «Men emes Alla istedi nemese Allanyń rızashylyǵy úshin, Allanyń buıryǵymen-dep aıt»- degendi qatań eskertip otyrǵan. Árıne izgilikti jaqsy isterdi. Soǵan qaraǵanda «MEN!»-dep aıtý tek Allaǵa ǵana jarassa kerek. Birinshi jaqtaǵy MEN, ıaǵnı BIRINShI bolý qudyreti kúshti Allanyń ǵana enshisinde eken. Tildik turǵydan alǵanda «BIRINShI- MEN emes-OL» nemese ONIKI. Danyshpan Abaı ol týraly bylaı deıdi: «Aqylǵa syımas Ol Alla...» nemese «Adam ǵapyl dúnıeni der «meniki»// «Meniki» dep júrgeni bári oniki.» Qazirgi qazaq tilindegi ana, ol túrindegi silteý esimdikteriniń baıyrǵy túbiri a, o ekendigin eskersek(M. Tomanov, Ibatov t.b) bir sany «men emes-ol» degen maǵynadaǵy silteýlik tulǵasynda qoldanylǵan. Olaı bolsa, Allanyń sálbı sıpattarynyń biri «Ál-ýahdanııaǵa»- onyń bireý, dara, jalǵyz ekendigine ıllahı ılana otyryp, BIR-BIRINShI degen sandyq qatynastyń sımvoly sol Jaratýshyny tanýǵa talpyndyratyn bir ólshem bolǵandyǵyn aıtqymyz kelip edi. Árıne óz qaderı halimizshe. Artyq-kemin Alla keshirsin!
