Aqtaýdaǵy apattan keıin Ázerbaıjan men Reseı arasynda dıplomatııalyq dúrdarazdyq, saıası kıkiljiń bastaldy. Bul Reseıdiń Soltústik Kavkazdaǵy yqpalynan aıryla bastaǵanyn kórsetedi dep paıymdaıdy sarapshylar.
Ázerbaıjan men Reseı arasyndaǵy shıelenis barysynda Baký óz ustanymyn kúsheıtýde.
Ázirbaıjan bıligi Kremldi qoldaıtyn «Sputnik Ázirbaıjan» basylymynyń qyzmetkerlerin qysqartatynyn jarııalady. «Nastoıaee vremıa» telearnasy Ázirbaıjandyq basylymdarǵa silteme jasap, buryn 40 qyzmetkeri bolǵan redakııada endi tek bir adam ǵana qalatynyn habarlady.
Táýelsiz baqylaýshylardyń pikirinshe, jaqyn arada Sputnik agenttiginiń fılıaly tolyqtaı jabylýy múmkin.
Baký men Máskeý arasyndaǵy qarym-qatynas AzAl áýe kompanııasynyń jolaýshylar ushaǵy apatqa ushyraǵannan keıin birtindep nasharlaı bastady. Bul oqıǵada 38 adam qaza tapqan. Ázirbaıjan bıligi tragedııaǵa Reseı jaýapty dep eseptep, resmı túrde keshirim suraýdy jáne zardap shekkenderge ótemaqy tóleýdi talap etti. Pýtın uzaqqa sozylǵan únsizdikten keıin qaıǵyly oqıǵa Reseı áýe keńistiginde bolǵany úshin keshirim suraǵanymen, ushaqtyń Reseıdiń áýe qorǵanys kúshteri tarapynan atylǵanyn moıyndaǵan joq. Ázirbaıjan prezıdenti Ilham Álıev mundaı ustanymǵa narazylyǵyn bildirdi.
Ári qaraı shıelenis kúsheıe tústi. Jýyrda Baký Máskeýge Ázirbaıjan aýmaǵynda Reseı yntymaqtastyǵynyń aqparattyq-mádenı ortalyǵy – Orys úıiniń jumysyn toqtatý týraly habarlama jiberdi. Buǵan deıin Baku.tv telearnasynda Reseı ortalyǵynyń qyzmeti týraly reportaj kórsetilip, onyń qyzmetkerleri dostyqqa jat saıasat júrgizdi jáne tyńshylyqpen aınalysty dep aıyptalǵan edi. Reseı yntymaqtastyǵynyń basshysy Evgenıı Prımakov bul aıyptaýlardy joqqa shyǵardy.
Osy ýaqytta Reseıdiń birqatar resmı jáne beıresmı tulǵalary eldegi sany aıtarlyqtaı kóp ázerbaıjan dıasporasyna qatysty jaýapty sharalar qabyldaýdy usyndy. Buǵan jaýap retinde Baký Reseı memlekettik dýmasynyń depýtaty, kásipqoılar arasyndaǵy aýyr salmaqtaǵy burynǵy álem chempıony Nıkolaı Valýevtiń Ázerbaıjanǵa kirýine tyıym saldy. Áleýmettik jelilerde endi kelesi qadamdy kim jasaıdy degen suraq qyzý talqylanýda.
Eń aldymen, Ilham Álıevtiń osyndaı áreketteri arqyly aımaqtyq deńgeıden de joǵary dárejedegi lıder retinde ózin bekitip jatqanyn baıqaýǵa bolady, dep sanaıdy «Azattyq radıosy» jáne «Eho Kavkaza» basylymdarynyń jýrnalısi Vadım Dýbnov. Onyń aıtýynsha, Ázerbaıjan prezıdenti óz qolyna jeńiske jetkizetin myqty kombınaııany jınap, osyndaı kóshbasshylyqqa úmitker bolýǵa múmkindik aldy.
«Eger ol Máskeýmen osylaı sóılesetin bolsa, onda Armenııa premer-mınıstri Nıkol Pashınıan, Franııa prezıdenti Emmanýel Makron jáne basqa memleket basshylaryna qandaı jaǵdaıǵa daıyn bolýy kerek ekendigi túsinikti. Buǵan deıin Ázerbaıjan men Reseı arasyndaǵy qarym-qatynasta kóptegen ekiushty máseleler jınalyp qalǵan. Orys úıiniń jabylý oqıǵasy da osyny dáleldeıdi. Bul – Máskeýdiń Ázerbaıjandaǵy yqpalynyń sımvoldaryn joıýǵa baǵyttalǵan qadam», - dep atap ótti ol «Amerıka daýysy» radıosynyń orys qyzmetine bergen pikirinde.
Vadım Dýbnovtyń pikirinshe Kreml úshin jaǵdaıdyń bulaı órbýi asa aýyr soqqy.
«Reseıdiń Ázerbaıjanda sımvolıkalyq áserinen basqa asa kóp tetigi qalǵan joq. Bul – álsiz tusqa jasalǵan soqqy. Iaǵnı, «birlik pen ortaq taǵdyr» týraly mıfke soqqy. Osy qatarǵa Bakýde ashylǵan «tyńshylyq daýysyn» da jatqyzýǵa bolady. Oǵan Ázerbaıjannyń eń tanymal adamdary qatysqan dep aıtylady. Biraq meniń oıymsha, olardy túrmege jabady nemese ólim jazasyna kesýdi talap etedi. Munda jalpy jaǵdaıdyń ózgerýi baıqalady», - dedi ol.
Jýrnalıstiń aıtýynsha, 1990 jyldyń 20 qańtarynda Bakýde oryn alǵan qaıǵyly oqıǵalardan beri Ázerbaıjandaǵy saıası ahýal árqashan Kremlge qarsy sıpatta bolǵan.
«Qarabaqtaǵy qaqtyǵys ta bul shıelenisti kúsheıte tústi. Ázerbaıjan qoǵamynda Máskeý armıandarǵa kómektesti degen pikir qalyptasty. Biraq shyn máninde bul olaı emes. Degenmen, sol ýaqytta da eshkim Reseıdi jaý retinde qabyldaýdy talap etken joq. Tipti kishi Álıev óziniń elıtasyn qalyptastyra bastaǵan kezde Máskeýmen tyǵyz baılanysta boldy. Ol ákesindeı saıası tilde emes, belgili bir ózara tıimdi qarym-qatynas aıasynda sóılesti. Al konservatıvti bolyp qalǵan Ázerbaıjan memleketiniń óz ishinde eshkim Reseıdi jek kórýdi talap etken emes» - dedi Vadım Dýbnov.
Eske salaıyq, 1990 jylǵy 20 qańtarda Bakýde beıbit demonstraııany taratý kezinde Keńes áskeri júzden astam adamdy óltirdi. Ázerbaıjan astanasynda qaıǵyly oqıǵanyń qurbandaryn jerleýge búkil qala halqy derlik jınaldy. Qaza tapqandar respýblıka táýelsizdigi úshin kúresken batyrlar retinde jerlendi. Keıin bul saıabaq «sheıitter alleıasy» dep ataldy.
Ázerbaıjannnyń qazrirgi kóshbasshysy Ilham Álıevtiń ákesi – Gaıdar Álıev, sol kezde KOKP Ortalyq komıteti Saıası bıýrosynyń múshesi bolǵan jáne keıinnen Ázerbaıjan prezıdenti atanǵan. Ol sol kezde Máskeýde arnaıy baspasóz konferenııasyn ótkizip, Bakýdegi áskerı áreketterdi aıyptap, Mıhaıl Gorbachevty Konstıtýııany buzdy dep kinálady.
Álıev qalyptasqan ekiushtylyqtan qatty qajyǵandaı kórinedi, dep paıymdaıdy Vadım Dýbnov.
«Endi, mine, bári óz ornyna keldi. Máskeý resmı túrde jaý dep jarııalandy. Endi ekiushtylyqqa núkte qoıyldy. Biraq bul saıası turǵydan alǵanda eshteńe bildirmeıdi. Munda qyzyqty bir jaıt bar. Mysaly, saıtta jarııalanǵan «tyńshylardy» áshkereleıtin maqala orys tiline aýdarylmaǵan. Meniń oıymsha, bul – Máskeýdi taǵy bir ret ashýlandyrmaýǵa degen talpynystyń belgisi. Sondyqtan ushaqqa qatysty daý da uzaqqa sozyla qoımaıdy. Sebebi sımvoldardan bólek naqty ister bar. Al olar kútýge arnalmaǵan» - dedi ol.
Jýrnalıstiń pikirinshe, jaqynda Álıev pen Pýtın qajetti sózderin aıtyp, jaǵdaıdy óz deńgeıinde retteıdi. «Olar uzaq ýaqyt boıy arazdaspaıdy» - dep túıindedi Dýbnov.
Bakýdiń Máskeýge qatysty jasaǵan narazylyq áreketterin birqatar sebeptermen túsindirýge bolady deıdi halyqaralyq sholýshy Ivan Preobrajenskıı (Praga). Onyń pikirinshe, bul jerde Ilham Álıevtiń jeke ambıııalary da mańyzdy ról atqarady.
«Álıevtiń ashýlanýy túsinikti. Óıtkeni Pýtın Ázerbaıjan kóshbasshysynyń jolaýshylar ushaǵy apatyna qatysty talaptaryn ǵana emes, tilekterin de oryndamaı otyr. Álıev óz azamattarynyń aldynda álsiz bolyp kóringisi kelmeıdi. Sebebi bul oqıǵa el ishinde óte aýyr qabyldanady. Ol óz eliniń múddesin qorǵaıtyn berik lıder ekenin kórsetýi kerek. Ázerbaıjan – qatań ultshyldyq sıpattaǵy memleket. Jaqynda ǵana Taýly Qarabaqta is júzinde etnıkalyq tazartý júrgizdi. Osy turǵydan alǵanda, mundaı máselelerdiń Baký úshin qanshalyqty mańyzdy ekeni aıqyn» – dedi ol «Amerıka daýysy» basylymyna bergen suhbatynda.
Ivan Preobrajenskıı Ázerbaıjan basshysy bolashaqta Reseımen qarym-qatynasty qaıta qalpyna keltirý qajet bolǵanda, ózin durys ustanymda turǵan tarap retinde kórsetý múmkindigin de oılaıdy dep boljady.
«Máskeýdiń Bakýmen talqylaǵysy keletin birneshe mańyzdy máselesi bar. Mysaly, Ázerbaıjan gazynyń Reseı arqyly Eýropaǵa tasymaly. Reseı osy múmkindik arqyly óz gazyn da eksporttaýdy kózdeıdi. Pýtın bul máseleni Ázerbaıjanǵa sapary kezinde kótergenimen, qazir kelissózder toqtap qalǵan. Sondaı-aq, Armenııamen shekaralas Zangezýr dálizi máselesi bar. Reseı bul aımaqta óz múddeleriniń eskerilýin qalaıdy. Sondyqtan bul jerde de saýda júrip jatyr. Osy jaǵdaılardy eskere otyryp, AzAl ushaǵynyń apaty Kremlge qysym jasaý quraly dep te kútýge bolar», – deıdi sarapshy.
Ivan Preobrajenskııdiń aıtýynsha, bul – prezıdent Ilham Álıevtiń óz betinshe, táýelsiz saıasat júrgizip otyrǵanynyń kórinisi.
«Ony Túrkııa qoldap otyr. Sondyqtan oǵan Kremldiń túsiniksiz saıasaty asa mańyzdy emes. Ásirese, Baký Taýly Qarabaqty tolyq baqylaýyna alǵannan keıin. Eske salsaq, ekinshi Qarabaq soǵysyna deıin Ázerbaıjan men Reseı arasyndaǵy qarym-qatynas óte shıelenisti bolǵan. Olar tek sońǵy ýaqytta ǵana jaqyndasty (keń aýqymdy Ýkraınaǵa basyp kirý kezinde Pýtın men Álıev Máskeýde eki el arasyndaǵy odaqtastyq týraly deklaraııaǵa qol qoıǵan bolatyn). Endigide Ázerbaıjan basshysy burynǵy ustanymyna qaıta oralýy múmkin. Qazir onyń Pýtınmen dostyqty saqtap qalý úshin qandaı da bir qurbandyqqa barýǵa eshqandaı sebebi joq», - dep túıindedi sarapshy.
Onyń pikirinshe Reseı Ońtústik Kavkazdaǵy yqpalynan da aıyryla bastaǵan.
«Qazir bul aımaqta Máskeýdiń áseri álsiregen. Al burynǵy bedeline súıenip áreket etý endi nátıje bermeıdi» – dep qorytyndylady Preobrajenskıı.
