Būǧan tūrǧyn üi naryǧyna bailanysty tömendegıdei qordalanǧan mäseleler sebep bolyp otyr:
1. Tūrǧyn üi tapşylyǧy: Däl qazır kezekte tūrǧan 600 myŋdai azamat bar. Būlar tek äleumettık baǧytta kezekke tūrǧandar sany. Al jalpy sūranystyŋ esebın qossaŋyz 2 mln-dai bolady dep jobalauǧa bolady.
Bolaşaqta jastardyŋ esebınen būl körsetkış odanda ūlǧaia tüspek.
2. Soǧylyp jatqan üilerdıŋ elımız boiynşa jalpy kölemı ortaşa 15 mln şarşy metr. Būl degenımız şamada 100 myŋ päter.
Ol päterler elit klas, biznes klas, ekonom klas dep taǧy özara bölınedı.
Olardyŋ ışınde qanşa päter ekonom klasqa arnalǧandyǧy belgısız. Naqty mälımet joq.
Şamada 30%-y ekonom klasqa arnalǧan desek, elımız boiynşa 30 myŋ ǧana päterdı qarapaiym adamdar men kezekte tūrǧandar ala alady. Tiısınşe kezekte tūrǧandarǧa bır jylda 10 myŋ päter berıledı dep eseptesek, kezekte tūrǧandardyŋ tek qana 2%-yna ǧana päter būiyrady.
Bız tıptı qazır bar küşımızdı osy ekonom klasqa būryp jyl saiyn soǧylatyn 100 myŋ päterdı äleumettık kezektegılerge bergennıŋ özınde, bızge bärın qamtamasyz etu üşın 6 jyldai uaqyt ketedı. Ösıp jatqan jastardy eseptesek kemı 10 jyldai uaqyt deŋız.
Osy jerde zaŋdy sūraqtar tuyndaidy.
Kemı 2 mln halyqqa päter kerek bola tūra, nege tek 100 myŋ ǧana päter tūrǧyzylyp jatyr?
Älde päterdıŋ baǧasyn qymbat etıp otyru üşın, üi soǧu qarqynyn monopolist bolyp alǧan ırı kompaniialar jasandy ūstap otyr ma?
Älde bızdıŋ zaŋdarymyz naryqqa jaŋa kompaniialardyŋ keluı men erkın bäsekelestıkke jol berudı qamtamasyz ete almai ma?
Demek tūrǧyn üi soǧu jüiesınde ülken kemşılıkter bar degen söz. Öitkenı orasan sūranys bola tūra, tūrǧyn üi soǧu qarqyny jyldaǧy bır körsetkıştıŋ deŋgeiınde boluy - jäi ǧana säikestık dep oilamaimyn.
3. Tūrǧyn üi qūrylys kompaniialarynyŋ jūmysyna qatysty biurokratiia öte köp.
Qarapaiym jerdıŋ nysanaly maqsatyn özgertu sekıldı jūmystyŋ özı, sozbalaŋǧa salynyp jatady.
Tūrǧyn üidıŋ orynyn qazudan bastap, ekspluatasiia deiıngı aralyqta osy biurokratiialyq kedergılerden köp uaqyt joǧaltady. Tiısınşe qūrylys mejelı uaqytynan 1 jylǧa deiın sozylyp jatady.
Mūnyŋ bärı qosymşa şyǧyn. Sol şyǧyndar tübınde şarşy metrdıŋ qūnyna kırıp, ol päterdıŋ qymbattauyna äser etedı.
4. Aşyq bäsekelestık emes, alyp monopolist kompaniialar barlyq ırı tenderlerdı ūtyp jatady. Jaŋadan aşylǧan kompaniialar öz tarihy, qarjy ainalymdarymen olarǧa bäsekeles bola almaidy.
Iаǧni sız qarjyŋyz bola tūra tarihyŋyz bolmaǧandyqtan äleumettık baǧyttaǧy üilerdı soǧa almaisyz. Öz qarjyŋyzǧa soqqan bolsaŋyz, ony äkımşılık qabyldai ma, joq pa?
Būl ülken sūraq!
Kepıldık bolmaǧandyqtan sız de täuekelge barmaisyz. Sondyqtan sız öz şyǧynyŋyzdy aqtaityn elitalyq nemese biznes sanattaǧy tūrǧyn üi soǧasyz.
Sondyqtan memlekettıŋ aralasatyn jerı osy jer boluy kerek. Barynşa oŋtailandyru, erkın bäsekelestık, jaŋa kompaniialardyŋ naryqqa kıruıne jol aşuy, qūjattardy bır tereze qaǧidasyna engızu. “Bır tereze” qaǧidasy ıs jüzınde oryndaluy qataŋ baqylanuy kerek.
5. Qūrylys kompaniialarynyŋ qūrylysqa bölınetın qarjysynyŋ kemınde 70%-y şeteldık materialdardy aluǧa ketedı.
Iаǧni bızdıŋ esebımızden şeteldık kompaniialar tabys bauyp otyr. Tiısınşe AQŞ dollary qymbattaǧan saiyn bızdegı tūrǧyn üi baǧasy qymbattai beredı. Sondyqtan tūrǧyn üi soǧuǧa ketetın qarjynyŋ kem degende 90%-yn jergılıktı öndıruşı käsıpkerlerge baǧyttau kerek. Iаǧni lokalizasiialauymyz qajet.
Ol üşın memleket tarapynan monopolist kompaniialarǧa jergılıktı öndıruşılermen özara kelısıp, kolloborasiialyq jūmystar jasauyna belgılı bır deŋgeide mındettemeler qoiyluy kerek.
Sonda ǧana bızdegı öndıruşılerdıŋ qatary artyp, ol sapa men baǧanyŋ arzandauyna äkeledı. Tıptı JIÖ-nıŋ kölemın ūlǧaituǧa äser etıp, qarjymyzdyŋ şetelge aǧuyn azaituǧa ülken septıgı tiedı.
Egerde bızdıŋ osy tūrǧyn üi qūrylys sektoryna bölınetın qarjyny ışkı naryqqa baǧyttai alsaq, onda ekonomist Maksat Halyktyŋ esebınşe infliasiiany 5 %-ben ūstap tūruǧa, al Ūlttyq bank paiyzdyq mölşerlemesın 7% deiın tüsıre alady. Egerde Ūlttyq bank paiyzdyq mölşerlemesın osyǧan tüsırse, tiısınşe bızdegı kez-kelgen bank(Otbasy bank qana emes) 9%-dyq nesiemen bere alar edı. Ol üşın öndırıs damuy kerek.
6. Är öŋırdıŋ erekşelıkterıne bailanysty jergılıktı baǧdarlamalar boluy kerek(Biyldan bastap keibır baǧdarlamalar toqtap jatyr). Öitkenı Şymkent pen Soltüstık Qazaqstannyŋ halyq sany boiynşa da, äleumettık sanattaǧy azamattar sany boiynşa da, tıptı tuu körsetkışı boiynşa da alşaqtyq ülken. Sondyqtan arnaiy öŋırlık baǧdarlamalar boluy şart. Bıraq būl jerde de tömendegıdei özındık problemalary bar:
1) Päter üşın 20 mln-dai baǧa belgılengen bolsa, barlyq kompaniialar osy baǧaǧa öz päterlerın jasandy qymbattatyp ūstap otyrady. Ol jalpy naryqtaǧy baǧanyŋ qymbattauyna äkeledı.
2) Päter sanynyŋ şekteulılıgı.
3) Päterlerdı ülestırerdegı sybailastyq.
7. Otbasy bankı qazır eŋ paiyzy tömen, eŋ qolaily, äleumettık baǧyttaǧy bank.
Degenmen jaqynda būl banktı qarjylyq institutqa ainaldyrmaq. Men öz basym būǧan ekıūdaiy pıkırdemın. Öitkenı būl jaǧdaida Otbasy bankı ekınşı deŋgeilı bankter qatarynan şyǧyp, KazAgro sekıldı bölek qarjylyq mekemege ainalady. Būl jaǧdaida, būl jaqtaǧy qarjy ainalymynyŋ aşyqtyǧy ülken sūraqtyŋ astynda qalady.
Sondyqtan būl bank ekınşı deŋgeilı bank qatarynda bolyp, äleumettık sipatyn joǧaltpai jalǧastyra beruı kerek dep oilaimyn.
Al aǧaiyndar!
Bızdegı tūrǧyn üi naryǧyndaǧy jaǧdai osyndai.
Ūqsas jaŋalyqtar
