Asyq oinaudy qazaqtyŋ ūlttyq oiyndarynyŋ eŋ alǧaşqy satysy dese de bolar. Sebebı eŋ alǧaş qazaq balasy qolyna asyq ūstaidy. Eŋ bırınşı asyqpen oinaityn.
Ertede qazaq halqy asyqty bala kezde qolyna alyp, jas kezınen bastap oinai bastaidy. Tıptı bala tumai jatyp, jas närestege arnap asyq jinaityndar da bolǧan. Asyq oiynynyŋ erekşelıgı jäne onyŋ san qilylyǧy: asyqpen üide de, dalada da oinauǧa bolady. Ertede qazaqtyŋ qyz-kelınşekterı de asyq oinaǧan. Sondai-aq būrynǧy aǧa buyn ökılderınde asyq oinamai ösken bırde-bır adam joq.
Halqymyz asyqty qasterlegen. Mysaly, qazaqta «asyǧyŋ alşysynan tüssın» degen ızgı tılek bar. Asyq oiynynda kımnıŋ saqasy alşysynan tüsse, sol bırınşı atady. Iаǧni asyqtyŋ alşy tüsuı onyŋ iesın basymdyqqa jetkızedı. Sätı tüsıp, joly bolyp tūrǧandyǧyn bıldıredı.
Asyq tūla boiy qūdiretke tūnǧan küş ıspettı de. Sol sebepten ertede baqsy-balgerler asyq arqyly bolaşaqqa boljam jasaǧan.
Asyq oiyny – bızdıŋ ūlttyq sportymyzdyŋ bır türı. Joǧaryda jazǧanymyzdai, ertede mūny qazaqtyŋ ūly da, qyzy da qyzyǧa oinaǧan. Öitkenı asyq oiyndarynyŋ tärbielık mänı zor. Mysaly, asyq oiyny eptılıkke, mergendıkke, şapşaŋdyqqa, sergektıkke baulidy. Asyq oiyny özınıŋ türlerıne qarai balanyŋ küş-jıgerın arttyryp, mergendıgın, şapşaŋdyǧyn, eptılıgın jäne qyraǧylyǧyn jetıldıredı. Bır mezgılde bırneşe bala oinaityn asyq oiynynyŋ türlerı jas balanyŋ namysyn janyp, «qatarymnan ozsam» degen talpynysty boiǧa qasiet qylyp sıŋıredı. Mūnyŋ syrtynda asyqtyŋ atyp oinaityn türlerı ünemı qimyl-qozǧalysty qajet etetındıkten, denenı qyzdyryp, boidaǧy qan ainalymyn jaqsartady. Ünemı otyryp-tūru, jürelei otyru, tızenı jartylai bügu, jiyrylu, şiryǧu jas balalardyŋ denesın şynyqtyryp, aiaq-qoldaǧy buyn aurularynyŋ aldyn alady.
Asyq oiyndarynyŋ keibır türlerınde saqa taŋdap alu kerek bolady. Üide oinalatyn asyq oiyny türlerınde asyqtyŋ ädemısın saqa qylyp aluǧa bolady. Al taqyr jerge şeŋber syzyp, sonyŋ ortasyna qaz-qatar tıgılgen asyqtardy şeŋberden atyp şyǧaru maqsat bolyp tabylatyn oiyndarda asyqtyŋ myqtysyn, salmaqtysyn saqa qylyp alu kerek. Saqa taŋdaudyŋ özı – öner. Alystan atqan kezde asyqqa tigen saqa ornynda qalyp, asyqtardyŋ bırneşeuın şeŋberdıŋ syrtyna şyǧaryp jıberedı. Asyq oinauǧa äbden maşyqtanyp alǧan zerek balalar, qajet bolsa, saqany asyqpen qosa şeŋberdıŋ syrtyna şyǧaryp ta jıberedı, kerı de qaitara alady. Tıptı qajettı traektoriiamen saqasyn şeŋberdıŋ ortasyndaǧy (kondaǧy) asyqtardyŋ janyna jetkızedı-de. Būl tūrǧyda asyq oinau önerınıŋ keibır syrlary (tehnikasy) biliard oiynymen ūqsas ta. Sodan soŋ saqaǧa qorǧasyn qūiu degen bolady. Būl – saqany küşeitıp, ūtu mümkındıgın arttyru üşın jasalatyn qareket. Negızı, mümkın bolsa, dala taǧysy arqardyŋ asyǧyn saqa retınde paidalanǧan dūrys. Arqardyŋ asyǧy qoi-eşkınıkıne qaraǧanda ülkendeu ärı şymyr bolady.
Özıŋız köz aldyŋyzǧa elestetıp körıŋızşı, alystan (bırneşe metr jerden) köz ūşynda tüimedei bolyp būldyraǧan asyqqa saqaŋdy däl tigızu naǧyz mergendıktıŋ belgısı emes pe?! Sondyqtan bolar, erte zamanda qazaqtan nebır qūralaidy közge atqan mergender şyqqan. Sadaq tartu bolsyn, naiza laqtyru bolsyn, qazaq jauyngerlerı eşkımge des bermegen.
Ökınışke qarai, qazır asyq oiyny ūmytyla bastady. Köptegen türlerı ūmytylyp, mülde oinalmaidy. Erejelerı de sol küiı saqtalmaǧan. Sebebı qazır auylda bolmasa, qalada balalar asyq oinamaidy. Asyq oinaudyŋ özındık tehnikalary da saqtalyp kele jatqan joq. Qala balalary asyqty iırıp, şiırıp atudy bılmeidı. Tas laqtyrǧandai atyp jıberedı. Al bır aiaǧyŋdy jerge tırep, iılıp, sozylyp tūryp, ekınşı aiaǧyŋmen auany sılkıp qalyp asyq atu da saqaŋnyŋ qandai qarqyndy jäne pärmendı bolatyndyǧyn qala balalaryna tüsındırıp jatqan jan bar ma? Asyq atudyŋ osy bır tehnikasy bouling şaryn dūrys laqtyru täsılıne ūqsastau. Osylai taldai bersek, asyq oiynynyŋ, asyq atudyŋ köptegen sport türlerınıŋ özındık tehnikasyna säikes keletındıgın baiqauǧa bolady. Būl asyq oiynynyŋ san qilylyǧy men aluandyǧyn, köptegen qimyl-äreketterdı qamtityndyǧyn bıldıredı. Ökınışke qarai, bız osyndai ūlttyq bailyǧymyzǧa laiyqty deŋgeide köŋıl bölmei, ūmyt qaldyryp baramyz.
Asyqty jaqsy bılesız be, joq pa? Tekserıp köreiık. Oŋqai asyq – maldyŋ oŋ jaq aiaǧynyŋ asyǧy ma, joq älde sol jaq aiaǧynyŋ asyǧy ma?
Aiqyn JAPPAR, “Alaş ainasy”
