Ulttyq oıyn – ult ıgiligi

Qazaqtyń ulttyq oıyndary bes túrge bólinedi. Olar: ańǵa, malǵa baılanysty, sondaı-aq túrli zattarmen oınalady. Aıgólek, aýdaryspaq, baǵanaǵa órmeleý, bóriktastamaq, buǵybaı, buqatartys, burysh, jasyrynbaq, jaıaý jarys, kókpar, kórshi-kórshi, kúres, qaramyrza, qassyń ba, dossyń ba?, oryn tap, otyrmaq, sanamaq, suraq-jaýap, tasymaldaý, teń kóterý, tympı-tympı, ushty-ushty, asaý úıretý, aq súıek, bastańǵy, ıne jasyrmaq, altybaqan, toǵyzqumalaq, asyq oıyndary, osy sekildi oıyndar kim-kimniń de kóńilin kóterip, dúnıetanymyn arttyryp, eńbekke baýlıdy, shıryqtyryp, shynyqtyrady. Al at omyraýlastyrý, aýdaryspaq, jorǵa jarys, kókpar tartý, teńge alý, qyz qýý, qyz jarysy, t.b. at saıysyndaǵy keıbir ulttyq oıyndar Olımpıada oıyndarynyń josparyna engizilgen.

KÓKPAR. 

Áýelgi ataýy «kók bóri» sózinen shyqqan. Buryndary mal baqqan kóshpeli halyqtar kók bórini soǵyp alǵanda óligin at ústinde súırelep, bir-birinen ala qashyp, máz-meıram bolǵan. Keıin ol ulttyq oıynǵa aınalǵan. Kókpar Orta Azııa halyqtarynyń da súıikti oıyny. Kókpar jappaı tartys jáne doda tartys bolyp ekige bólinedi. 1949 jyly elimizde kókpar jarysynyń jańa erejesi bekitildi. Alań kólemi qatysýshylar sanyna sáıkes daıyndalady. Eger ár komanda 5 adamnan bolsa, alańnyń aımaǵynyń uzyndyǵy 300 metr, eni 100 metr; 10 adamnan bolsa 500h200 metr; 15 adamnan bolsa 700h300 metr; 20 adam bolsa 1000h500 metr. Kókparda basy kesilgen serke tartylady. «Doda jáne jeke tartys» atalatyn eki túrli ádistiń ekeýinde de at pen jigit synǵa túsedi. Qazir kóp jerde doda tartys qana oınalyp júr. Kókpardyń bul túri kórermendi qyzyqqa bóleıtin ádis. Al jeke tartystyń sharty boıynsha óz tobynan eki-ekiden tartys­kerler shyǵarady. Saılanǵan tórt jigit ózderiniń qaırat-kúshin elge tanytady. Tartylatyn serkeni bir bala óńgerip alyp, aldyn ala sarapshylar belgilegen bir jarym shaqyrymdaı jerge aparyp tastaıdy.Tartysqa shyqqan jigitter serkege barǵannan keıin talasa-tarmasa turyp, jerden ilip alý amalyn jasaıdy. Qaısysy buryn ilip alsa, taqymyna basyp, qarsylasyna yryq bermeýge tyrysady. Ol da jarmasyp, bos sıraqty taqymǵa basyp, tartysa bastaıdy. Serikteri joldastaryn jebeıdi. Qaısysy kókpardy  julyp alsa da serigine beredi. Ol óz tobyna qaraı ala qashady. Qarsylasy qýalaıdy. Jetip ustasa, qaıta tartysady. Osy arada kókpardy julyp alǵan jigit tez qımyldap, qarsylas topqa aparyp tastaıdy. Al aty júırik jigitter tartys kezinde laq qolyna tıse, jetkizbeı ketýi múmkin. Kókpar tartýǵa aralasa almaıtyn qarttar, balalar kókparshy jigitterdiń osy oıyndaryn qyzyqtaıdy. Júırik at pen myqty jigittiń qaıratyna súısinedi.

JAMBY ATÝ. 

Shaýyp kele jatqan attyń ústinen nysanany dál kózdep, atyp túsirý maqsatyna negizdelgen. Bul oıynnyń nusqalary basqa halyqtarda da kezdesedi. Shyǵý tegi áskerı oıynnyń  paıda bolýymen baılanysty bolǵan,  onyń qajettigi XVIII ǵasyrǵa deıin saqtalǵan. Mundaı jarys ótkiziletin merekelerde bıik  baǵana, bolmasa uzyn syryq (daraq) qadalyp, onyń ushar basyna nysana retinde jamby (kúmis quımasy, aı qabaq, altyn qabaq) ilinetin bolǵan. Ony qylmen nemese jibek jippen baılaǵan. Atpen shaýyp kele jatqan kisi sadaqpen jambyny atyp túsirip, jeńiske jetýge tyrysqan. Nysanany dáldeýdiń basqa da  túrleri kezdesken. Sońǵy kezde myltyq (karabın, vıntovka, pıstoletter) jıi paıdalanyp júr. Jambyny, kóbinese ilingen jipti kózdep atyp túsiredi. Jamby atý qazaq sarbazdarynyń áskerı daıyndyǵynyń bir túri bolyp eseptelgen.

QYZ QÝÝ. 

Qazirgi tańda bul oıynnyń erejesi jasalyp, bir júıege keltirildi. Qazaqstanda qyz qýýdyń alǵashqy sporttyq jarystary 1923 jyly ótkizildi. Sodan beri merekelik baǵdarlamalarǵa engizip keledi. Qyz qýý jarysynda atqa mingen jigit aınalyp qaıtatyn jerge deıin aldynda atpen shaýyp bara jatqan qyzdy qýyp jetip, onyń betinen súıýge tıisti. Bul – jigittiń jeńgeni. Qýyp jete almasa, qaıyra shapqanda qyz jigitti, onyń atyn qamshynyń astyna alady. Bul – qyzdyń jeńgeni.

AÝDARYSPAQ. 

Bul eptilikti, ıkemdilikti, kúshtilikti, tapqyrlyqty, batyldyqty, at qulaǵynda oınaýdy talap etetin sporttyq oıyn. Saıyskerler bir-birin jekpe-jek básekede at ústinen aýdaryp túsirýi kerek. Jarys jekeleı jáne komandalyq júıemen júrgiziledi. Aýdaryspaqqa úlken toılarda arnaıy júlde taǵaıyndalady. Oǵan on segiz jastan asqan qarýly jigitterdiń qatysqany jón. Aýdaryspaq oıynynyń erejesi boıynsha saıysqa qatysýshylar salmaqtaryna qaraı úsh topqa bólinip, kúsh synasady. Óziniń básekelesin attan aýdaryp túsirgen nemese onyń denesin jerge tıgizgen sportshy jeńiske jetedi.

TOǴYZQUMALAQ.

Qazaqtyń ulttyq dástúrli oıyndarynyń biri, aqyl-oı oıy­ny – toǵyzqumalaq.
Sońǵy derekterge qaraǵanda, onyń shyǵý tarıhy 4 myń jyldyq kezeńdi qamtıdy. Al keıbir mamandardyń aıtýynsha, onyń paıda bolǵan kezi budan da kóp ýaqyt bolýy ábden múmkin. Toǵyzqumalaq oıyny arnaıy taqtada eki adam arasynda oınalady. Oıyn taqtasy – 2 qazan, 18 otaý, 162 qumalaqtan turady. Oıyn basynda ár oıynshyǵa bir qazan, toǵyz otaýǵa toǵyz-toǵyzdan salynǵan seksen bir qumalaq tıesili. Alǵashqy júris jasaǵan oıynshyny – bastaýshy, qarymta júris jasaǵan oıynshyny – qostaýshy dep ataıdy. Keıde bastaýshy úshin aq jaǵy, qostaýshy úshin qara jaǵy degen tirkesterdi qoldanylady. Qazirgi tańda res­pýblıkada onyń jeke qaýymdastyǵy bar, oblys ortalyqtarynda toǵyzqumalaqty úırenemin deýshilerge qaýymdastyqtyń bólimsheleri men úıirmeleri ashylǵan.
«Qazaq kúresi» men «Toǵyzqu­malaq» oıyny halyqaralyq deńgeıge kóterildi. Jastarymyz sporttyń osy túrlerine qatty qyzyǵýshylyq tanytyp, kóptep tartylýda. Bul ekeýi Olımpıadalyq oıyndar qataryna enýdiń sál-aq aldynda tur. Sondaı-aq búrkitshilerimiz de jyldan-jylǵa tabysqa jetýde. Buǵan dálel, búrkitshilerimiz Dýbaı, Anglııa, Bolgarııa syndy birqatar elderge baryp, baptaýly búrkitin «qansonarǵa» – halyqaralyq jarystarǵa salyp, jeńis tuǵyrynan kórinip júr. Odan basqa «Jekpe-jek», «Bes qarý», «Er jigit oıy­ny» sekildi ulttyq sport túrlerinen halyqaralyq deńgeıdegi jarystar uıymdastyrý qarqyn alyp keledi.

TEŃGE ALÝ.

Jerde jatqan teńgeni atpen shaýyp kele jatyp ilip alý úlken shabandozdyq tájirıbeni talap etedi. Teńgeni jerden ilip alǵandarǵa báıge beriledi. Teńgeni ilip ala almaı, attan aýyp qalyp jatatyndar da kóp bolady. Keıde bir aýylǵa kelin uzaǵyraq jyldardan keıin túsip, beti ashylǵannan keıingi saýyq-saıranda yrym úshin de oınalady. Sonda jas kelin óziniń sholpysyn ne alqa kúmisterin oramalǵa túıip, bir qarystaı tereń qazylǵan, qoldyń basy ǵana sııatyn shuńqyrǵa salyp qoıady. Sáıgúlik mingen jigitter júz, júz elý metrdeı jerden ekpindete shaýyp kelip, sol aǵynymen  shuńqyrdaǵy oramaldy ilip áketýge tıis. Shuńqyr tusynda irkilip, toqtaýǵa ne attyń shabysyn báseńdetýge bolmaıdy. Kimde-kim oramaldy ilip áketse, ony ózine tartylǵan jas kelinniń tartý syıy dep biledi.

AQ SÚIEK.

Aı sútteı jaryq tún­deri, jazdy kúni qyzdar men jigitter, balalar aralasyp oınaı beredi. Oıynǵa erte kezde iri qaranyń qýraǵan qý jiligi paıdalanylǵan. Sondyqtan oıyn da «Aqsúıek» atanǵan. Oıynǵa kelgender eki topqa bólinedi. Bastaýshy aq súıekti áýeletip alysqa laqtyrady. Basqalar aı sáýlesine shaǵylysa jarqyldaǵan aq súıekten kóz aıyrmaı qarap, qaı shamaǵa túsetinin baqylaıdy. Aq súıek jerge túsken soń, bastaýshy: «Al izdeńder» dep buıyrady. Bári izdeıdi. Aq súıekti tapqany: «Men taptym!» dep aıqaılaıdy da, aq súıekti joǵary kóterip kórsetkennen keıin sórege qaraı júgire jóneledi. Qarsylastary ony qýyp jetip ustap alýǵa tıis. Ustalyp qalsa, ol aq súıekti ózin ustaǵan oıynshyǵa beredi. Ol ári qaraı júgiredi. Sóıtip, aq súıekti qaı toptyń oıynshysy sórege jetkizse, solar jeńimpaz atanady. Jeńilgen top án salyp nemese basqa da ónerlerin ortaǵa salýy tıis.

AQShAMShYQ (saqına salý).

Jerebe arqyly bir qyz, bir jigit ortaǵa shyǵady. Basqalary eki qoldaryn ýystaǵan kúıi tizeleriniń ústine qoıyp otyrady. Qyz qolyndaǵy saqınany ár oıynshynyń ýysyna salǵandaı yńǵaımen oıynǵa qatynasýshylardy túgel aralap ótedi. Sodan keıin jigitke: «Saqınany tap!» dep buıyrady. Barlyq oıynshy saqınany izdeı bastaǵan jigitke qarap, qýystanyp seziktegendeı keıip baıqatady. Jigit ózi uıǵarǵan oıynshydan: «Saqınany ber!» dep suraıdy. Tapsa, saqınany ustap otyrǵan oıynshy aıyp tartady. Tappasa, izdeýshiniń ózi aıypty. Al aıyptyń óteýi kópshiliktiń qalaýy boıynsha oryndalady. Ol kóbine án salý, jumbaq sheshý, jańyltpash aıtý, salmaq kóterý sekildi qyzyqty bolady. Osydan keıin ortaǵa kelesi jup qyz ben jigit shyǵarylady. Bul oıynda qyzdar jaǵy tek saqına salýshy ǵana bolady. Al izdeýshi – jigit. Ol ár oıynshynyń aldyna barǵanda ázil aıtyp, kúldirip júrý nemese basqa da ádister arqyly saqınany ustap otyrǵan oıynshyny ońaı taýyp alýyna bolady.

TYMPI.

Oıynǵa qatysýshylar sheńber jasap, dóńgelene otyrady. Oıyn­dy júrgizýshi: «Al oıyndy bastaımyz, báriń túgel tym-tyrys tympı!» dep buıyrady. Budan keıin birde-bir oıynshy dybys shyǵarmaýy, ún qatpaýy kerek. Munda júrgizýshi ǵana sóıleýge erikti. Júrgizýshi ázilkesh, kúldirgi bolýy kerek. Ol ázil-qaljyń sózderdi aıtyp nemese kúlkili is-qımylmen qalaı da bireýdi kúldirýdiń amalyn jasaıdy. Qaljyń jyr da aıtady. Bul jerde tek qaljyń óleńge qatysýshylardyń atyn qosyp, shamdandyrmaý kerek. Jańylystyrý úshin neshe túrli suraqtar qoıyp, kózderine tónedi. Bireý abaısyz jańylyp sóılese ne kúlip jiberse, aıyp tartady. Aıypty óleń aıtady, án salady ne bı bıleıdi.

BASTAŃǴY.

Aýyldaǵy úlken kisiler bir jaqqa qonaqqa nemese basqa sebeptermen ketken jaǵdaıda qyz-kelinshekter bas qosyp, bir úıge jınalady. Sóıtip, «bastańǵy» oıynyn ótkizedi. Munda bári emin-erkin oınap-kúlip, qysylyp-qymtyrylmaı syrlasady. Bul oıynǵa qyzdardyń qalaýy boıynsha jas jeńgeleri de qatysady. Qazaqtyń otbasy tárbıesindegi «Qyzǵa qyryq úıden tyıym» degen qatal tártibi qyz balanyń jónsiz júrýine jol bermeıdi. Ol búkil otbasynyń abyroıy. Onyń úıinen sebepsiz ne ruqsatsyz uzap shyǵýy ata-ananyń namysyn qorlaıdy. Bastańǵy – qyzdardyń úı ishi sharýasynda óz betimen erkin áreket etýiniń bir sharasy. Bastańǵyǵa jınalǵan qyzdardyń árqaısysy tátti-dámdini, qurt-maıdy úıden ala kelip, ortaq dastarqanǵa salady. Tamaqty ózderi ázirleıdi. Bul oıynnyń astarynda úlken tárbıelik mán jatady. Qyzdar osy oıyn arqyly qonaq kútýdiń, tabaqty múshelep tartýdyń jónin is júzinde oryndap baıqaýǵa beıimdeledi. Bul jerde óleń aıtylmaıdy, shý bolmaıdy. Alaıda basqa oıyn oınalyp, kóńilderin kóteredi. Úlken kisiler baıqaýsyz kelip qalyp, kózderine túspeý úshin qurt-maı, tátti berip, úı mańynda senimdi, til alǵysh balalardy qaraýyl qylyp qoıady. Óıtkeni bul qylyqtaryn úlken kisilerdiń bilip qoıýyn ábestik dep uǵady. Bastańǵy – qazaq qyzdarynyń ejelden kele jatqan dástúrli oıyny.

ALTYBAQAN.

Qatysýshylar sanyna shek qoıylmaıdy. Altybaqan dalada, alańda, alańqaıda kóbine kóktem, jaz keshterinde ótedi. Altybaqan oıynyna uzyndyǵy 3,5-4 metrlik altybaqan jáne úsh myqty arqan kerek. Altybaqan árqaısysy úsh-úshten mosy tárizdi etilip araqashyqtyǵy 50-70 santımetrge jerge tóbeleri túıistirilip ornyqtyrylady da oǵan kóldeneń arqalyq aǵash baılanady. Al úsh arqannyń ushyn sol kóldeneń arqalyqqa bekitedi. Daıyn bolǵan altybaqanǵa ádette qyzdar men bozbalalar jup-jup bolyp, alma-kezek aýysyp terbeledi de áýelete án shyrqaıdy. Qalǵan oıynshylar óz kezekteri kelgenshe ánge qosylady. Kóńildi kúlki, shat-dýman túnniń birýaǵyna deıin sozylady.

QYZ KÁDE. 

Bul oıynda uzatylatyn qyzdyń jeńgeleri men kúıeýdiń qosshylary tartysqa túsedi. Oıyndy qyz jaǵynyń jeńgeleri bastaıdy. Olar «qalyńsyz qyz bolsa da, kádesiz kúıeý joq» dep jol-jora jasattyrady. Eki jaq ázil-qaljyń qaǵystyryp, óner jarysyna túsedi. Keıbir aımaqtarda uzatylǵaly otyrǵan qyzdy úıden kilemge salyp kóterip alyp shyǵyp, dál attanar sátte oıyndy bastaıtyn bolǵan. Al Qazaqstannyń keıbir óńirlerinde «qyz káde» qyzdy attandyrýdan bir kún buryn ótkizilgen.

ARQAN TARTÝ. 

Bul oıyndy oınaý úshin aldymen bes-alty oıynshy tartqanda úzilmeıtin arqan daıyndap alý qajet. Arqan tartysý ár jerlerde ártúrli bolady. Ortaǵa bir syzyq belgilep, oıynǵa qatysýshylar eki topqa bólinedi de, arqandy eki jaqqa tartady. Tartysta qaı top álgi syzyqtan ótkizip áketse sol top jeńiske jetedi. Bul oıyn qatynasýshylardyń kúsh-qýatyn damytýǵa, taza aýada demalyp, eńbektenýge úıretedi.

Tamyry tereńnen tartylǵan ulttyq sport túrleri halyq qundylyqtarynyń ajyramas bóligi. Sondyqtan onyń órisin keńeıtip, deni saý, óresi bıik urpaq tárbıeleýde senimdi quralǵa aınaldyra bilsek utqanymyz. Ata-babalarymyzdyń qaldyrǵan osynaý murasyna isimizben adaldyq tanytsaq, árıne, ózimizge paıda. Qazaqtyń ulttyq oıyndary erlikti, ójettilikti, batyldylyqty, shapshańdylyqty, eptilikti, tapqyrlyqty, tabandylyqty, baısaldylyqty, t.b. minez-qulyqtyń erekshelikterimen birge kúsh-qýat moldylyǵyn, bilek kúshin, deneniń somdalyp shynyǵýyn qajet etedi. Sonymen birge bul oıyndar ádildik pen adamgershiliktiń joǵarǵy prınıpterine de negizdelgen. Sanamalaı berseńiz, qazaqtyń ulttyq oıyndarynyń túrleri óte kóp.

Daıyndaǵan Isataı QORǴANBAEV, Nurlan QUMAR, «Ana tili».