Biyl qazaqtyŋ asa körnektı balalar jazuşysy Berdıbek Soqpaqbaevtyŋ tuǧanyna jüz jyl tolyp otyr. Jazuşynyŋ jüz jyldyǧyna orai elımızde köptegen mädeni şaralar ötude. Sonyŋ bırı 20 qaraşa künı Almatyda, Atakent ortalyǧynda «Ūly Jıbek jolymen» HII Halyqaralyq kıtap jäne poligrafiia körmesı aiasynda jazuşynyŋ «Atamūra» baspasynan şyqqan «Menıŋ atym Qoja», «Menia zovut Koja» jäne «Balalyq şaqqa saiahat» atty kıtaptarynyŋ jaŋa basylymdarynyŋ tūsaukeserı ötkenın aituǧa bolady. Kıtap jaŋa dizainmen qazaq jäne orys tılınde jaryq kördı. Qalamgerdıŋ mereitoiy jyl basynan berı IýNESKO kölemınde toilanyp jatqany belgılı. Jazuşyǧa özınıŋ tuǧan jerı Narynqolda eŋselı eskertkış tūrǧyzyldy.
Berdıbek Soqpaqbaevtyŋ ömırbaiandyq derekterı turaly bırer söz.
Jazuşy 1924 jyly 15 qazanda Almaty oblysynyŋ Narynqol auylynda tuǧan. Abai atyndaǧy Qazaq pedagogikalyq institutyn, keiınnen Mäskeude Joǧary ädebi kursty bıtırgen. Bıraz jyl auyl mektebınde bala oqytty. Odan keiın «Qazaq ädebietı» gazetınde, «Baldyrǧan» jurnalynda, Ş.Aimanov atyndaǧy «Qazaqfilm» kinostudiiasynda qyzmet ettı. Qazaqstan Jazuşylar odaǧynda balalar ädebietı jönındegı ädebi keŋesşı boldy.
Şyǧarmaşylyq jolyn öleŋmen bastap, 1950 jyly «Būlaq» atty jyr jinaǧyn şyǧarǧan. Keiın balalar men jasöspırımderge arnalǧan 20-dan astam äŋgıme, povest, roman kıtaptary jaryqqa şyqty. Onyŋ «Menıŋ atym Qoja», «Balalyq şaqqa saiahat», «Boztöbede bır qyz bar», «Ölgender qaityp kelmeidı» jäne «Qaidasyŋ, Gauhar» sekıldı tuyndylary KSRO halyqtarynyŋ jäne şetelderdıŋ köptegen tılderıne audarylyp, sahnalyq, ekrandyq nūsqaǧa ainalǧan.
1967 jyly Balalar men jasöspırımderge arnalǧan filmderdıŋ Kann qalasynda (Fransiia) ötken halyqaralyq festivalınde «Menıŋ atym Qoja» filmı (B.Soqpaqbaevtyŋ ssenariiı) arnauly jüldege ie boldy.
Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesınıŋ Qūrmet Gramotasymen marapattalǧan.
«Menıŋ atym Qoja» kıtabynyŋ tärbielık mänı men basty oiy
Berdıbek Soqpaqbaevtyŋ «Menıŋ atym Qoja» şyǧarmasy – qazaq balalar ädebietınıŋ eŋ jarqyn tuyndylarynyŋ bırı. Būl povest tek balalarǧa emes, eresekterge de qyzyqty. Şyǧarma basty keiıpker – Qoja Qadyrovtyŋ ömırınen alynǧan oqiǧalardy baiandap, onyŋ armanşyl, aŋǧal, keide tentek mınezın sipattaidy. Ädebiette mūndai şyǧarmalar balalardyŋ tärbiesıne, adamgerşılık qūndylyqtardy tüsınuıne erekşe yqpal etedı.
Qoja – şynaiy bala beinesı
Qoja – auylda tūratyn qarapaiym oquşy bala. Ol öz mınezımen, erkelıgımen, keide dūrys jäne keide qate şeşımderımen qazaq balasynyŋ şynaiy beinesın körsetedı. Qojanyŋ tentek qylyqtary onyŋ keide qiyndyqtarǧa tap boluyna sebep bolady. Mysaly, mekteptegı tärtıp būzuşylyqtary, dostarymen jäne ūstazdarymen kelıspeuşılıkterı onyŋ ömırınıŋ bır bölıgı. Alaida būl qasietter Qojany jek körınıştı emes, kerısınşe, jaqyn ärı tüsınıktı etedı.
Qoja ünemı özın "jaqsy bala" boluǧa tärbieleuge tyrysady. Onyŋ özımen-özı söilesıp, öz äreketterın saralap otyratyn sätterı arqyly oqyrman onyŋ ışkı jan düniesın tüsıne alady. Mäselen, ol tentektıgınen keiın jasaǧan ısterıne ökınetının jäne endıgärı būlai ıstemeuge tyrysatynyn körsetedı.
Şyǧarmanyŋ tärbielık mänı
Kıtaptyŋ basty ideiasy – adamgerşılıkke, eŋbekqorlyqqa, adaldyqqa şaqyru. Qoja öz äreketterınen sabaq alyp, şyndyq pen adaldyqtyŋ ärdaiym bırınşı orynda tūruy kerektıgın tüsınedı. Onyŋ qiyndyqtarǧa qaramastan jaqsy adam boluǧa ūmtylysy balalardy özderıne jauapkerşılıkpen qarauǧa tärbieleidı.
Qojanyŋ anasymen qarym-qatynasy da şyǧarmanyŋ maŋyzdy aspektılerınıŋ bırı. Anasy ony jaqsy körıp, ünemı qamqorlyq tanytady, al Qoja anasynyŋ ümıtın aqtauǧa tyrysady. Ana men balanyŋ qarym-qatynasy meiırımdılık pen syilastyqtyŋ ülgısın körsetedı.
Berdıbek Soqpaqbaevtyŋ "Balalyq şaqqa saiahat" kıtaby: ömır şyndyǧy men jan jyluy
Berdıbek Soqpaqbaevtyŋ "Balalyq şaqqa saiahat" şyǧarmasy – qazaq ädebietınde erekşe oryn alatyn avtobiografiialyq tuyndy. Būl kıtapta jazuşy özınıŋ balalyq şaǧyndaǧy ömırın eske alyp, sol kezeŋdegı auyrtpalyqtar men quanyştardy şynaiy ärı äserlı suretteidı. Şyǧarma arqyly avtor oqyrmanǧa balalyq şaqtyŋ maŋyzdylyǧyn, onyŋ adam ömırındegı orny men äserın jetkızedı.
Balalyq şaqtyŋ şynaiy beinesı
Şyǧarma negızınen 1930–1940 jyldardaǧy qazaq dalasynyŋ äleumettık jaǧdaiy men auyl ömırın sipattaidy. Bas keiıpkerdıŋ ömırı – sol kezdegı qiynşylyqtardyŋ aiqyn körınısı. Onyŋ kedeilık pen jetımdıktı bastan ötkeruı, jalǧyzdyqtan japa şeguı, sonymen bırge ömırge degen qūştarlyǧy men alǧa ūmtylysy – būl şyǧarmanyŋ basty özegı.
Balalyq şaǧy qiyndyqqa toly bolǧanyna qaramastan, keiıpker ärdaiym aldaǧy künge ümıtpen qaraidy. Onyŋ tabiǧat aiasyndaǧy ömırı, auyldyŋ tynys-tırşılıgı, balalar arasyndaǧy dostyq pen qaişylyqtar şynaiy surettelgen. Avtor osy arqyly balalyq şaqtyŋ tättı ärı aşy sätterın eske tüsıredı.
Tärbielık mänı
Kıtap balalyq şaqtyŋ adamnyŋ bolmysyn qalyptastyrudaǧy maŋyzdy rölın körsetedı. Bas keiıpkerdıŋ erte jastan eŋbektenuge mäjbür boluy onyŋ jauapkerşılık pen tabandylyq qasietterın qalyptastyrady. Ol qiyndyqtarǧa moiymai, özıne senım artyp, jaqsy ömır süruge talpynady.
Şyǧarmanyŋ taǧy bır maŋyzdy qyry – adamgerşılık qūndylyqtardy nasihattauy. Jazuşy meiırımdılık, adaldyq, tözımdılık siiaqty qasietterdı joǧary qoiady. Keiıpkerdıŋ adal eŋbegı men qarapaiym ömırı arqyly oqyrmandy ömırdıŋ şynaiylyǧyn tüsınuge jäne qadırleuge şaqyrady.
Qazaq dalasynyŋ tynysy
Berdıbek Soqpaqbaev şyǧarmasynda qazaq halqynyŋ dästürı, tūrmys-salty men mädenietı erekşe oryn alady. Auyl ömırı, qarapaiym adamdardyŋ tırşılıgı, tabiǧatpen ündesken ömır salty oqyrmanǧa jyly sezım ūialatady. Sonymen qatar, avtor sol zamannyŋ tarihi şyndyǧyn jetkıze otyryp, adamdardyŋ qiyndyqtarǧa tözımdılıkpen qarsy tūrǧanyn körsetedı.
«Balalyq şaqqa saiahat» – būl tek balalyqtyŋ estelıgı emes, sonymen bırge ömırge degen mahabbat pen ümıttıŋ simvoly. Berdıbek Soqpaqbaevtyŋ būl şyǧarmasy oqyrmandy tek qana ötkendı eske tüsıruge emes, bügıngı ömırdı baǧalap, bolaşaqqa senımmen qarauǧa şaqyrady. Şyǧarmanyŋ şynaiylyǧy men jürekten şyqqan qarapaiym tılı ony qazaq ädebietınıŋ altyn qazynasyna ainaldyrdy.
Jazuşy B.Soqpaqbaev qūrmetıne ötken osy jiynǧa belgılı qalamger Älıbek Asqarov, jurnalist Qainar Oljai, satirik Ermahan Şaiqy, Kıtap Palatasynyŋ direktory Ädıl Qoitanov jäne «Ana tılı» gazetınıŋ bas redaktory Erlan Jünıs, aqyn Serık Qaliev qatysyp, kıtaptardyŋ tūsauyn kestı. Al, jazuşynyŋ qyzy, ärı, onyŋ kıtaptarynyŋ orys tılıne adarmaşysy Samal Berdıbekqyzy jinalǧan kıtapsüier qauymnyŋ sūraqtaryna jauap berıp, äkesınıŋ kıtaptary Fransiia, Türkiia, Äzerbaijan jäne özge elderde jaryq körgenın, al, «Atamūra» baspasy kıtaptardy özımen jasalǧan «Avtorlyq qūqyn saqtau Şarty» negızınde basyp şyǧarǧanyn, «Menıŋ atym Qoja» kıtabynyŋ mūqabasyn belgılı suretşı Dosbol Qasymov, al «Balalyq şaqqa saiahat» şyǧarmasynyŋ mūqabasyn suretşı Meiırjan Nūrǧojin arnaiy tapsyryspen körkemdegenın aitty.
«Menıŋ atym Qoja» jäne «Balalyq şaqqa saiahat» tuyndylary – qazaq ädebietınıŋ erekşe şyǧarmasy. Qoja beinesı arqyly Berdıbek Soqpaqbaev balalardy adamgerşılıkke, adaldyqqa, eŋbekqorlyqqa tärbieleudıŋ keremet ülgısın körsetedı. Būl kıtap är oquşyny öz qatelıkterınen sabaq aluǧa, jaqsy boluǧa, ata-anasy men ūstazdarynyŋ ümıtın aqtauǧa şabyttandyrady. Sondyqtan būl tuyndy tek körkem şyǧarma ǧana emes, ömırlık tälım beretın qūral bolyp tabylady.
Jazuşynyŋ şyǧarmalarynyŋ mänı men mazmūny uaqytpen ölşenbeidı. Sebebı, qazırgı zamanda bala tärbiesınıŋ maŋyzy artpasa – kemıgen emes. Ömır zaŋy osyǧan jeteleidı. Är buyn öz ūrpaǧyn şynaiylylyqqa, adami qasietterge tärbieleuge ūmtylady. Endeşe, bala psihologiiasyn, onyŋ oilau qabıletın, qiialy men armanyn syrttan emes, pedagogikalyq qyzmette jürıp «ışten baqylaǧan» jazuşy, özınıŋ ömır täjıribesın öz şyǧarmalarynda qazqalpynda bere bıldı. Būl, ärine, jazuşynyŋ barlyq şyǧarmalarynda körınıs tapty jäne ol naǧyz daryndy jazuşynyŋ ǧana qolynan keletın jetıstık edı. Sondyqtan, bız qazırgı zaman balalar ädebietı turaly aitqanda, ony klassikalyq formada ömırge äkelgen bırdenbır jazuşy Berdıbek Soqpaqbaev dep senımmen aita alamyz. Onyŋ şyǧarmalary älı de balalar ädebietı üşın ülgı bolyp qala beredı.
Äbdıraşit Bäkırūly
