Tamyry tereŋ jatqan türkı halyqtarynyŋ töl tarihynda dünienı dübırletken qypşaqtardyŋ alatyn orny erekşe. Köne tarihymyzda nebır jarqyn better qaldyrǧan erlıgı eren, önerı örıstı, mädenietı mäuelı qypşaqtar talai auyr kezeŋdı bastap ötkerıp, Deştı qypşaq dalasynan bırtındep jylystap, Jerorta teŋızıne deiın jettı. Üş jüz jyldai Mysyrda mämlükter (qypşaqtar) patşalyq qūrǧan kezdegı Tūran tülegı Mälık Zahir Beibarys sūltandai ülken tarihi tūlǧa kemde-kem kezdesedı. Ol Mysyrdy 1223 – 1277 jyldary bilegen. Qypşaqtar qazaq halqynyŋ etnogenezınde ülken oryn alady. Öitkenı tarihi Deştı Qypşaq atalǧan ölkege Qazaqstan jerı tügelımen endı jäne sondaǧy qypşaq rulary qazaq halqynyŋ qūramyna endı. Orta jüzdıŋ taipa bırlestıgınıŋ bırı qypşaqtar ekendıgı belgılı.
Ertisten Ukrainaǧa deiingi Deşti qypşaq dalasynda köşip-qonyp tirşilik etken qypşaqtar jauynger de erkindik süigiş halyq bolǧandyqtan, basqa taipalar olarmen tatu körşilik qatynas ornatuǧa tyrysqan. Gruzin patşasy David IV öz memleketin şeteldik şapqynşylyqtan qorǧau maqsatymen, qypşaq qyzyna üilendi äri köptegen qypşaqtyŋ Gruziiaǧa qonys audaryp, otyryqşy halyqqa ainaluyna sebepker boldy. HIII ǧasyrda Dunai jaǧalauyna deiin jetken qypşaq taipasynyŋ ornyǧuyna madiar eliniŋ bileuşi toptary qarsylyq bildirmei, olarmen biryŋǧai odaq qūruǧa ärekettendi. Erte kezdegi Mysyr (Egipet) sūltany qypşaq jauyngerlerinen erekşe jasaq qūryp, olar tarihta mämlükter degen atpen äigili boldy. Mämlükterdiŋ bertin kele ökimet biligin küşpen özine qaratqan kezi de belgili.
Öz ata jūrtynan bölinip, köp ǧasyr boiy özge tildi ortaǧa tap bolǧan osy atalǧan qypşaq taipalary jergilikti halyqpen qoian-qoltyq aralasyp, olardyŋ tūrmys-tirşiligin, tilin qabyldauǧa mäjbür bolǧan.
1239 jyly Şyŋǧys han äskerınen yǧysqan Qotan han bastaǧan qyryq myŋ tütın qypşaqtar Madiiar (vengr) dalasyn özderıne jaŋa meken etken. Majar eliniŋ tarihnamasynda bügingi Vengriiadaǧy sol türik ūrpaqtary özderin aq qypşaq nemese qūmandar dep atap, HIH ǧasyrǧa deiin jeti jüz jyl boiy tili men salt-sanasyn saqtap kelgen. Europa tūrǧyndary türikterdi IV ǧasyrdaǧy ǧūndardyŋ joryǧynan keiin bile bastaǧan. 670 jyly Asparuh han bastaǧan türki tildes bolǧar taipasy Qara teŋizdiŋ soltüstik jaǧalauynan Balqanǧa köşip baryp, Bolǧar memleketin qūrǧan. Keiinirek olar slaviandarmen aralasyp, bir etnikalyq top qūryp, siŋisip ketken. Bolǧarlardyŋ ekinşi toby Orta Edil men Kama özenderi jaǧalauyna jyljyp qonystandy. Erterekte ortalyq Europaǧa pecheneg, oǧyz, saq, ǧūn taipalary da baryp qonystanǧan.
Alyp Euraziia qūrlyǧynyŋ däl kindik ortasyna ornalasqan Qazaqstannyŋ, qazaq jeriniŋ keŋ-baitaq territoriiaǧa şaşyrai qonystanyp kelgen bükil türki halyqtary men ūlttarynyŋ ata jūrty, ejelgi tūraǧy, qara şaŋyraǧy ekeni büginde eske alynuda. Osy oraida vengrlik qypşaq ǧalymy, majar halqynyŋ ülken jürekti azamaty, türkologiianyŋ beldi ökili, professor, qazaq dese jüregin jūlyp beruge äzir bolǧan asyl er, adal dosymyz marqūm İştvan Mandoki Qoŋyrdyŋ «biz bir alyp şynardyŋ būtaǧymyz, ata-babalarymyz qasietti Tūran topyraǧynda ajyramastai berik dostyqta tūrǧan» dep eseptep, bar ynta-jigerimen qazaq tilin üirenip, sol tilde erkin söilei alǧany oiǧa oralady. Tirşilikte quanyş pen qyzyǧymyz da ortaq, qaza jetkende mazarymyz da bir bolǧai dep tilegen abzal ǧalymnyŋ bū düniemen qoştasarda özin aqyrǧy saparǧa qazaq jerinen arulap attandyrudy ösiet etuinde de özindik män bar ekeni anyq.
Bükıl sanaly ǧūmyryn türkı halyqtarynyŋ köne tarihyna arnap kele jatqan mäskeulık kurd Murad Eskendırūly Ädji türkı elderınıŋ ışınde äsırese Qazaqstanǧa basa köŋıl bölıp, qazaq dalasynyŋ sonau Türık qaǧanatyna deiın de, keiın de geosaiasi salmaǧynyŋ män-maŋyzyn atap öttı. Ol Qypşaq däuırı, Qazaq saharasy, Ūly dala siiaqty tüsınık-ūǧymdardy eldıŋ, äsırese jastardyŋ sanasyna asa şeberlıkpen qūiyp kele jatqan halqymyzdyŋ ülken dosy ärı janaşyry. «Sızder özderıŋızdıŋ köne esımderıŋız «Deştı qypşaq» atauyn zaŋdastyryp, barşa türkılerge babalar jady men ruhyn qaitaryp, ortaq türkı ordasyn älemge paş eter edıŋızder. Universitet pen aspiranturada oqyp jürgenımde menıŋ aldymda «ūlty qūmyq, tegı türkı, kelbetı – tau halqy» degen ūǧym oiqastai berdı. Sony jeleu etıp VAK-ta menıŋ dissertasiiamdy bekıtpeuge tyrysty», - deidı qalamger.(sm. «Türkıstan», 19.10.2009).
Bır kezderı är türlı tarihi sebeptermen özderınıŋ tüpkı otany, qaraşaŋyraǧy ejelgı Tūran öŋırınen qazırgı qazaq jerınen aua köşıp Euraziia qūrlyǧyna tarydai şaşylyp ketken türkıler 200 millionnan asty.
Eger tarihty zerdelep qarasaq, Qazaq degen halyqtyŋ meken etken territoriiasy qazırgıden äldeqaida ülken ekendıgı belgılı. Reseidıŋ oŋtüstıgın jaǧalai ornalasqan Astrahan, Orynbor, Omby öŋırlerı, Qytaidyŋ batysyndaǧy Şyŋjan ölkesı derlık Qazaq degen halyqtyŋ şūraily mekenı. Kezınde Orys pen Qytai bodandyǧyndaǧy halyqqa tiesılı jerlerdı aqyldasyp bölıp alǧan.
Qazırgı kezde Majarstandaǧy qypşaq ūrpaqtary Qazaqstanǧa dostyq saparmen kelıp tūrady. Karsak qalasynyŋ äkımı, qypşaq qoǧamynyŋ direktory Fozekoş Şandor bylai deidı: «Babalarymyz 1700 jylǧa deiın öz tılımız qypşaq tılınde söilep kelgen. Qandastarymyz künı bügınge deiın özderınıŋ qypşaq ekenın maqtan tūtady. Özderınıŋ keremet etnikalyq toptan şyqqanyn, babalarynyŋ o basta osy qazaq dalasynan kelgenın bıledı. Tılı de, dılı de basqa bola tūra, Vengriiadaǧy 300 myŋ qypşaqtyŋ jüregı – Qazaqstan dep soǧady. Salt-dästürıne keletın bolsaq, qazaqtyŋ dämdı asy quyrdaqty europalyqtarǧa üiretken «qypşaqtar». Qymyz daiarlau dästürımız bar» («Aiqyn», 13.02.09). Majarstandyq türkıtanuşy Şamfei David oquşylarmen kezdesu ötkızıp, qazaq tılın jetık meŋgergenımen tyŋdarmandardy täntı ettı. «Sız qazaq tılın qalai üirendıŋız?» degen saualyna, ol kısı: «Men qazaq tılın üirengem joq, tek babalar tılın öz sanamda jaŋǧyrttym» dep jauap berdı. Būnyŋ astarynda Europa törınde ornalasqan özge jūrt «vengr» dep ataityn, al özderı «madiar» dep ataityn halyqtyŋ qazaqpen qandas ekenı turaly äŋgıme jatyr. («Almaty aqşamy», 17.11.2011).
«Qazaq ädebietı» gazetınıŋ 2005 jylǧy 18 nauryzdaǧy sanynda qalamger Ernar Mäsälım mynadai mälımet keltırıptı. Europalyqtar «vengrler» deitın, özderın «madiiar» dep ataityn majarlardyŋ etnogenezınde türkılık tegı basym ekenın majar ǧalymdary Korochi, Piget, Diula Nemet taǧy basqalary atap ötken. Mandoki Qoŋyr majar tılınde ekı myŋǧa juyq türkı – qypşaq sözderı bar ekenın, būl atalǧan tıldıŋ leksikalyq qorynyŋ kölemdı bır bölıgı ekenın däleldegen. Qazırgı taŋda 300 myŋdai adam özderın XIII ǧasyrda Dunai öŋırıne qonys audarǧan qypşaqtardyŋ ūrpaǧy sanaidy. Ata jūrtyn asqaqtatqan qazaqi patriotizmnıŋ teŋdesı joq simvoly atalyp ketken Mandoki «qazaqtarǧa aitar tılegım ana tılınde söileŋder. Jalpy, qazaq tılı öz tabiǧatynan uaqytqa yŋǧailanǧyş, adekvatty tıl. Qazaq tılınde tüsındıre almaityn närse joq, kez kelgen kürdelı mäseleler men qūbylystardy qazaq tılınde «soiyp saluǧa» bolady, – dep atap ötken. Ejelgı ǧūndardyŋ ūrpaǧy, Vengriiadaǧy älemdık bailanys institutynyŋ doktory İştvan Bensenıŋ aituyndai, tamyrlas ekı eldıŋ Majarstan men Qazaqstannyŋ tarihi bailanysy tereŋde jatyr. Ony ekı ūlttyŋ ädet-ǧūryp, salt-dästür ūstanymynan, dünietanymynan, qonaqjailylyǧynan anyq baiqauǧa bolady. Madiiar tılınıŋ türkı halyqtarynyŋ tılıne dybystalu, fonologiia, grammatikalyq jaǧynan ūqsastyqtaryn anyqtaǧan köptegen eŋbekter jaryq kördı. Qazaq tılındegı ö, ū, ı degen dybystardyŋ sol küiınde aitylatyny, alma, pyşaq, ata-ene, arpa, balta, arqan sekıldı sözderdıŋ ūqsastyǧy da köp zertteldı. Mūndai sözder myŋdap sanalady («Qazaq ädebietı», 07.11.2008).
Sıbır handyǧynyŋ soŋǧy bileuşısı Köşımnıŋ orys basqynşylarymen soǧysy on jetı jylǧa sozyldy. 1598 jyly onyŋ sany az sarbazdary qazırgı Novosibir qalasynyŋ maŋynda sany köp jaqsy qarulanǧan orys äskerımen keskılesken küres jürgızıp, jeŋılıske ūşyrady. Köşım hannyŋ naqty eŋbekterın aitar bolsaq, 1-den, ol Sıbırdegı ru-taipalardyŋ basyn bır tudyŋ astyna bırıktırdı. Ekınşıden, aimaqta mūsylman dınınıŋ taraluyna zor yqpalyn tigızdı. Köşımnıŋ äsırese eşuaqytta ūmytuǧa bolmaityn ülken eŋbegı– orys otarşylarynyŋ qazaq elıne kıruın bır ǧasyrǧa tejedı (sm. «Türkıstan», 16.09.2010). Kezınde orys patşasy Astrahan, Qazan, Qyrym handyqtary men Kavkazǧa da oilamaǧan jerden tap berıp, halyqty qyrǧynǧa ūşyratqan. Keler kündı ainytpai boljaityn säuegei 1675 jyly tuylǧan Möŋke bi bylai dep zar qaqqan edı: «Edıldı tartyp alǧany – etekke qoldy salǧany. Jaiyqty tartyp alǧany – jaǧaǧa qoldy salǧany, Oiyldy tartyp alǧany – oiyndaǧysy bolǧany. Maŋǧystauda üş tübek ony daǧy alǧany».
