Tamyry tereń jatqan túrki halyqtarynyń tól tarıhynda dúnıeni dúbirletken qypshaqtardyń alatyn orny erekshe. Kóne tarıhymyzda nebir jarqyn better qaldyrǵan erligi eren, óneri óristi, mádenıeti máýeli qypshaqtar talaı aýyr kezeńdi bastap ótkerip, Deshti qypshaq dalasynan birtindep jylystap, Jerorta teńizine deıin jetti. Úsh júz jyldaı Mysyrda mámlúkter (qypshaqtar) patshalyq qurǵan kezdegi Turan túlegi Málik Zahır Beıbarys sultandaı úlken tarıhı tulǵa kemde-kem kezdesedi. Ol Mysyrdy 1223 – 1277 jyldary bılegen. Qypshaqtar qazaq halqynyń etnogenezinde úlken oryn alady. Óıtkeni tarıhı Deshti Qypshaq atalǵan ólkege Qazaqstan jeri túgelimen endi jáne sondaǵy qypshaq rýlary qazaq halqynyń quramyna endi. Orta júzdiń taıpa birlestiginiń biri qypshaqtar ekendigi belgili.
Ertisten Ýkraınaǵa deıingi Deshti qypshaq dalasynda kóship-qonyp tirshilik etken qypshaqtar jaýynger de erkindik súıgish halyq bolǵandyqtan, basqa taıpalar olarmen tatý kórshilik qatynas ornatýǵa tyrysqan. Grýzın patshasy Davıd IV óz memleketin sheteldik shapqynshylyqtan qorǵaý maqsatymen, qypshaq qyzyna úılendi ári kóptegen qypshaqtyń Grýzııaǵa qonys aýdaryp, otyryqshy halyqqa aınalýyna sebepker boldy. HIII ǵasyrda Dýnaı jaǵalaýyna deıin jetken qypshaq taıpasynyń ornyǵýyna madıar eliniń bıleýshi toptary qarsylyq bildirmeı, olarmen biryńǵaı odaq qurýǵa árekettendi. Erte kezdegi Mysyr (Egıpet) sultany qypshaq jaýyngerlerinen erekshe jasaq quryp, olar tarıhta mámlúkter degen atpen áıgili boldy. Mámlúkterdiń bertin kele ókimet bıligin kúshpen ózine qaratqan kezi de belgili.
Óz ata jurtynan bólinip, kóp ǵasyr boıy ózge tildi ortaǵa tap bolǵan osy atalǵan qypshaq taıpalary jergilikti halyqpen qoıan-qoltyq aralasyp, olardyń turmys-tirshiligin, tilin qabyldaýǵa májbúr bolǵan.
1239 jyly Shyńǵys han áskerinen yǵysqan Qotan han bastaǵan qyryq myń tútin qypshaqtar Madııar (vengr) dalasyn ózderine jańa meken etken. Majar eliniń tarıhnamasynda búgingi Vengrııadaǵy sol túrik urpaqtary ózderin aq qypshaq nemese qumandar dep atap, HIH ǵasyrǵa deıin jeti júz jyl boıy tili men salt-sanasyn saqtap kelgen. Eýropa turǵyndary túrikterdi IV ǵasyrdaǵy ǵundardyń joryǵynan keıin bile bastaǵan. 670 jyly Asparýh han bastaǵan túrki tildes bolǵar taıpasy Qara teńizdiń soltústik jaǵalaýynan Balqanǵa kóship baryp, Bolǵar memleketin qurǵan. Keıinirek olar slavıandarmen aralasyp, bir etnıkalyq top quryp, sińisip ketken. Bolǵarlardyń ekinshi toby Orta Edil men Kama ózenderi jaǵalaýyna jyljyp qonystandy. Erterekte ortalyq Eýropaǵa pecheneg, oǵyz, saq, ǵun taıpalary da baryp qonystanǵan.
Alyp Eýrazııa qurlyǵynyń dál kindik ortasyna ornalasqan Qazaqstannyń, qazaq jeriniń keń-baıtaq terrıtorııaǵa shashyraı qonystanyp kelgen búkil túrki halyqtary men ulttarynyń ata jurty, ejelgi turaǵy, qara shańyraǵy ekeni búginde eske alynýda. Osy oraıda vengrlik qypshaq ǵalymy, majar halqynyń úlken júrekti azamaty, túrkologııanyń beldi ókili, professor, qazaq dese júregin julyp berýge ázir bolǵan asyl er, adal dosymyz marqum Ishtvan Mandokı Qońyrdyń «biz bir alyp shynardyń butaǵymyz, ata-babalarymyz qasıetti Turan topyraǵynda ajyramastaı berik dostyqta turǵan» dep eseptep, bar ynta-jigerimen qazaq tilin úırenip, sol tilde erkin sóıleı alǵany oıǵa oralady. Tirshilikte qýanysh pen qyzyǵymyz da ortaq, qaza jetkende mazarymyz da bir bolǵaı dep tilegen abzal ǵalymnyń bu dúnıemen qoshtasarda ózin aqyrǵy saparǵa qazaq jerinen arýlap attandyrýdy ósıet etýinde de ózindik mán bar ekeni anyq.
Búkil sanaly ǵumyryn túrki halyqtarynyń kóne tarıhyna arnap kele jatqan máskeýlik kýrd Mýrad Eskendiruly Ádjı túrki elderiniń ishinde ásirese Qazaqstanǵa basa kóńil bólip, qazaq dalasynyń sonaý Túrik qaǵanatyna deıin de, keıin de geosaıası salmaǵynyń mán-mańyzyn atap ótti. Ol Qypshaq dáýiri, Qazaq saharasy, Uly dala sııaqty túsinik-uǵymdardy eldiń, ásirese jastardyń sanasyna asa sheberlikpen quıyp kele jatqan halqymyzdyń úlken dosy ári janashyry. «Sizder ózderińizdiń kóne esimderińiz «Deshti qypshaq» ataýyn zańdastyryp, barsha túrkilerge babalar jady men rýhyn qaıtaryp, ortaq túrki ordasyn álemge pash eter edińizder. Ýnıversıtet pen aspırantýrada oqyp júrgenimde meniń aldymda «ulty qumyq, tegi túrki, kelbeti – taý halqy» degen uǵym oıqastaı berdi. Sony jeleý etip VAK-ta meniń dıssertaııamdy bekitpeýge tyrysty», - deıdi qalamger.(sm. «Túrkistan», 19.10.2009).
Bir kezderi ár túrli tarıhı sebeptermen ózderiniń túpki otany, qarashańyraǵy ejelgi Turan óńirinen qazirgi qazaq jerinen aýa kóship Eýrazııa qurlyǵyna tarydaı shashylyp ketken túrkiler 200 mıllıonnan asty.
Eger tarıhty zerdelep qarasaq, Qazaq degen halyqtyń meken etken terrıtorııasy qazirgiden áldeqaıda úlken ekendigi belgili. Reseıdiń ońtústigin jaǵalaı ornalasqan Astrahan, Orynbor, Omby óńirleri, Qytaıdyń batysyndaǵy Shyńjan ólkesi derlik Qazaq degen halyqtyń shuraıly mekeni. Kezinde Orys pen Qytaı bodandyǵyndaǵy halyqqa tıesili jerlerdi aqyldasyp bólip alǵan.
Qazirgi kezde Majarstandaǵy qypshaq urpaqtary Qazaqstanǵa dostyq saparmen kelip turady. Karsak qalasynyń ákimi, qypshaq qoǵamynyń dırektory Fozekosh Shandor bylaı deıdi: «Babalarymyz 1700 jylǵa deıin óz tilimiz qypshaq tilinde sóılep kelgen. Qandastarymyz kúni búginge deıin ózderiniń qypshaq ekenin maqtan tutady. Ózderiniń keremet etnıkalyq toptan shyqqanyn, babalarynyń o basta osy qazaq dalasynan kelgenin biledi. Tili de, dili de basqa bola tura, Vengrııadaǵy 300 myń qypshaqtyń júregi – Qazaqstan dep soǵady. Salt-dástúrine keletin bolsaq, qazaqtyń dámdi asy qýyrdaqty eýropalyqtarǵa úıretken «qypshaqtar». Qymyz daıarlaý dástúrimiz bar» («Aıqyn», 13.02.09). Majarstandyq túrkitanýshy Shamfeı Davıd oqýshylarmen kezdesý ótkizip, qazaq tilin jetik meńgergenimen tyńdarmandardy tánti etti. «Siz qazaq tilin qalaı úırendińiz?» degen saýalyna, ol kisi: «Men qazaq tilin úırengem joq, tek babalar tilin óz sanamda jańǵyrttym» dep jaýap berdi. Bunyń astarynda Eýropa tórinde ornalasqan ózge jurt «vengr» dep ataıtyn, al ózderi «madıar» dep ataıtyn halyqtyń qazaqpen qandas ekeni týraly áńgime jatyr. («Almaty aqshamy», 17.11.2011).
«Qazaq ádebıeti» gazetiniń 2005 jylǵy 18 naýryzdaǵy sanynda qalamger Ernar Másálim mynadaı málimet keltiripti. Eýropalyqtar «vengrler» deıtin, ózderin «madııar» dep ataıtyn majarlardyń etnogenezinde túrkilik tegi basym ekenin majar ǵalymdary Korochı, Pıget, Dıýla Nemet taǵy basqalary atap ótken. Mandokı Qońyr majar tilinde eki myńǵa jýyq túrki – qypshaq sózderi bar ekenin, bul atalǵan tildiń leksıkalyq qorynyń kólemdi bir bóligi ekenin dáleldegen. Qazirgi tańda 300 myńdaı adam ózderin XIII ǵasyrda Dýnaı óńirine qonys aýdarǵan qypshaqtardyń urpaǵy sanaıdy. Ata jurtyn asqaqtatqan qazaqı patrıotızmniń teńdesi joq sımvoly atalyp ketken Mandokı «qazaqtarǵa aıtar tilegim ana tilinde sóıleńder. Jalpy, qazaq tili óz tabıǵatynan ýaqytqa yńǵaılanǵysh, adekvatty til. Qazaq tilinde túsindire almaıtyn nárse joq, kez kelgen kúrdeli máseleler men qubylystardy qazaq tilinde «soıyp salýǵa» bolady, – dep atap ótken. Ejelgi ǵundardyń urpaǵy, Vengrııadaǵy álemdik baılanys ınstıtýtynyń doktory Ishtvan Beneniń aıtýyndaı, tamyrlas eki eldiń Majarstan men Qazaqstannyń tarıhı baılanysy tereńde jatyr. Ony eki ulttyń ádet-ǵuryp, salt-dástúr ustanymynan, dúnıetanymynan, qonaqjaılylyǵynan anyq baıqaýǵa bolady. Madııar tiliniń túrki halyqtarynyń tiline dybystalý, fonologııa, grammatıkalyq jaǵynan uqsastyqtaryn anyqtaǵan kóptegen eńbekter jaryq kórdi. Qazaq tilindegi ó, u, i degen dybystardyń sol kúıinde aıtylatyny, alma, pyshaq, ata-ene, arpa, balta, arqan sekildi sózderdiń uqsastyǵy da kóp zertteldi. Mundaı sózder myńdap sanalady («Qazaq ádebıeti», 07.11.2008).
Sibir handyǵynyń sońǵy bıleýshisi Kóshimniń orys basqynshylarymen soǵysy on jeti jylǵa sozyldy. 1598 jyly onyń sany az sarbazdary qazirgi Novosıbır qalasynyń mańynda sany kóp jaqsy qarýlanǵan orys áskerimen keskilesken kúres júrgizip, jeńiliske ushyrady. Kóshim hannyń naqty eńbekterin aıtar bolsaq, 1-den, ol Sibirdegi rý-taıpalardyń basyn bir týdyń astyna biriktirdi. Ekinshiden, aımaqta musylman dininiń taralýyna zor yqpalyn tıgizdi. Kóshimniń ásirese eshýaqytta umytýǵa bolmaıtyn úlken eńbegi– orys otarshylarynyń qazaq eline kirýin bir ǵasyrǵa tejedi (sm. «Túrkistan», 16.09.2010). Kezinde orys patshasy Astrahan, Qazan, Qyrym handyqtary men Kavkazǵa da oılamaǵan jerden tap berip, halyqty qyrǵynǵa ushyratqan. Keler kúndi aınytpaı boljaıtyn sáýegeı 1675 jyly týylǵan Móńke bı bylaı dep zar qaqqan edi: «Edildi tartyp alǵany – etekke qoldy salǵany. Jaıyqty tartyp alǵany – jaǵaǵa qoldy salǵany, Oıyldy tartyp alǵany – oıyndaǵysy bolǵany. Mańǵystaýda úsh túbek ony daǵy alǵany».
