Muzarttar men muzbalaqtar
2019 jyldy tamyz aıynyń ortasynda bizdiń eldiń úsh jigiti taýda qaldy. Shamasy, máńgilikke. Taý qyrǵyzdiki. Jaı taý emes, shyń. Mynalar – shyńǵa shyqqyshtar. Qalyptasqan ataýy – alpınızm. Batys Eýropa óz Alpisin birqatar uǵymǵa sińistirip jibergen. "Alpi jaıylymy" degen tirkes bar ǵylymda. Qazaq ony "bıik taýdyń tóskeıi" dep biledi.
Hosh, álgi úsh alpınıstiń bireýi ókpesi qabynyp kóz jumady. Birer saıttan "ókpesi isinip" degendi kózimiz shaldyq. Orysshadan aýdarǵan túrleri. Qazaq ókpege qatysty "isinip" emes, "qabynyp" deıdi. Eń bolmasa Buqar jyraýdy oqymaǵan búginginiń tilshisine ne dersiń! Abylaı hanǵa "ókpeńmenen qabynba, ótińmenen jarylma" degende jyraý babamyz qazirgi jýrnalıster sııaqty óz qaltasynan jańa sóz shyǵarmaǵan, ejelgi de uǵynyqty sózderi qıystyryp aıta qoıǵan.
1993 jyly Sherhan Murtaza basqaryp, Erjuman Smaıyl bar tirligin tyndyratyn "Egemen Qazaqstan" gazetiniń Aqparat bóliminiń meńgerýshisi edik. El jańa, arman bıik, talap joǵary, jumys bastan asady. Almaty qaınap jatyr. Sheteldermen baılanys, shekara, armııa, qarjy, ulttyq múdde, til, kásipkerlik, jekeshelendirý, ekologııa, sport – ne kerek, taqyryp jetkilikti. Aımaqtardyń ózi aptasyna úsh retten tikeleı baılanysqa shyǵyp, jedel aqparattaryn jetkizedi. Iá, "tikeleı baılanysta – tilshi" degen aıdar ashqanbyz.
Sol jyldyń tamyz aıynyń basynda nómirge sýyt habar ázirledik. Valerıı Hrıatyı degen alpınısimiz Jeńis shyńyna shyǵamyn dep opat bolypty. Bir ózi emes. Qasynda otandas joldasy jáne úsh sheteldik bolǵan kórinedi. Sol toptan tek bir aǵylshyn aman qalǵan. Dereý nómirge ázirlengen sýyt habarǵa "Muzbalaqtar qulaıdy muzarttardan" dep taqyryp qoıdyq. Marqum Erjuman aǵamyz taqyrypty maqtady.
Hrıatyı – sol tusta shańǵyshy Smırnov sııaqty jańa memlekettiń mártebesin asyrǵannyń biri. Osy ekeýine rıza bolatynymyz: Keńes Odaǵy qulaǵan soń Reseıge ketip qalmaı, Qazaqstannyń komandasynda saıysqa tústi. Smırnov sol 1993 jyly aqpanda Shveııanyń Falýn qalasynda ótken álem chempıonatynda Qazaqstannyń týyn úsh márte kótertken. Keler jylǵy Qysqy Olımpıadada Qazaqstan sapynda jarysqa shyǵaryn málimdegen. "Bárekeldi" dep júrdik.
Valera bolsa, 1992 jyly Evereske kóterildi. Sonyń arqasynda sportshylary álemniń eń bıik shyńyn baǵyndyrǵan memleketterdiń tizimine Qazaqstan da qosylǵan. Myna Jeńis shyńyna oınap júrip shyǵatyn. Máselen, qystyń kózi qyraýda kóterilgen. Endi, ajaldy qarasańyzshy.
Bular Jeńis shyńy men oǵan ıyqtasqan Chapaev shyńy arasynda 5200 metr bıikte dem alýǵa toqtaǵanda Ilıa degen serikteri alqynyp, keıindep qalypty. Valera sonyń qorjynyn kóterip kómektesýge 50 metrdeı tómendegi saıǵa qaıta túsedi. "50 metr tómen" degen 50 metr jer emes, kemi bir shaqyrymdyq eńis bolýy kerek.
Osy kezde Chapaev shyńynan muz ben qar aralasqan alapat kóshkin syrǵıdy. Úsh sheteldikke "qyrǵa qaraı qashyńdar" dep daýystaǵan Valera serigin qutqarýǵa asyǵady. Bıikten tómen josyǵan kóshkinniń jyldamdyǵy sumdyq emes pe, bular eshteńege úlgermegen. Bes adamdyq toptan Pol Potter degen aǵylshyn ǵana tiri shyǵypty. Bireýiniń denesi tabylǵan. Valerıı Hrıatyıdyń, Ilıa Iodestiń jáne Patrık Ýesttiń deneleri máńgilik muzdaq astynda qaldy.
Birneshe saǵattan soń, basqa lagerdegi alpınıster kómekke jetedi. Eni 300 metr, tereńdigi 15 metr, al uzyndyǵy birneshe shaqyrymǵa sozylǵan qar men muz kóshkini astynan kimdi qaıdan tabarsyń? Mynaý ǵalamdyq jylyný áserinen Alataýdyń tóbesindegi máńgi muzdar kishireıip keledi. Kim bilsin, Jeńis men Chapaev shyńdary arasyndaǵy muzdaq erise, marqumdardyń máıiti kórinip te qalar.
Hrıatyıdy, odan basqa Everestke kóterilgen almatylyqtar Ervand Ilınskıı men Iýrıı Golodovty kezinde Syrym Kúderın degen qazaq alǵash alpınızmge baýlydy. Jıyrma jasynda sol Syrym ataqty Abalakov ekspedıııasy quramynda Jeńis shyńyna attanǵan. Qasynda Oral Úsenov, Sembaı Musaev syndy alpınıster bolypty. Syrymnyń ózi Kavkazda jartaspen qosa shyńyraýǵa qulaǵan. Ol oqıǵadan keńestiń alty alpınısi qaza taýyp edi.
Talaby asqandar men tabany taıǵandar
Taý ataýlynyń bıigi – Gımalaı. Qazaqtar orys pen qytaıǵa baǵynbaǵan kezinde Bulanaı dese kerek. Odan ótken ǵasyrdyń ortasynda bir qaýym el atpen asyp, Kashmırge jetken. Kashmır jaǵyna biz de Gımalaıǵa kóz salǵanbyz. Atpen asty deý múmkin emes. Aldymen Elishan bastaǵan batyrlar múmkin emesti múmkin etken. Qııa quz ben jaltyr muzǵa kıiz tósep, shyǵyp ketken. Marqum Halıfa Altaıdyń "Estelikterim" atty dastany soǵan arnalǵan.
Elishan bastap júrgen bastyǵymyz,
Sizderge, sirá, bolmas qastyǵymyz.
Bastyqpen til qatysyp sóılesilse,
Alasyz anyq jaýap naqtyly siz, – deıdi Gımalaı asyp endi basqa jurttyń shekarashylarymen qaqtyǵysqanda batyrdyń qaramaǵyndaǵylardiń biri úndi ofıerine.
Ekinshi joly Gımalaıdy Qalıbek batyr bastaǵan taǵy birneshe aýyl 1951 jyly basyp ótti. Ol týraly aǵylshyn tilinde sonaý alpysynshy jyldary shyqqan kitapty kórgenbiz. Qazaqshalaǵanda "Kommýnızmnen atpen qashyp qutylǵan qazaqtar" dep atalady. Muqabasynda barys ishik kıgen Qalıbek batyrdyń at ústindegi sýreti bar.
Bıik taýda júrý adamǵa ońaıǵa soqpaıdy. Munda aýa tómendegideı tyǵyz emes. Sondyqtan ottegi jetpeıdi. Alpınıster ottegi toly tumyldyryq kıedi. Sonyń ózinde tynys alý jıilep, bas aınalady, kóz qaraýytady. Qulaq jańǵyryp ketedi. Tamyrda qannyń uıyp qalý kádik.
Asqardan esh tumyldyryqsyz asyp ótken qazaqtardyń eki tobynan da shyǵyn boldy. Ásirese jas balalardyń kóp ólgenin Halıfa Altaı aqsaqal da, Qalıbek batyrdyń uly, "Azattyq" radıosy qazaq redakııasynyń negizin qalaýshylardyń biri – Hasen Oraltaı da jazǵan.
Gımalaıdyń eń bıigi Everest pen basqa da 8 myń metrlik shyńdarǵa shyǵam degender jandaryna jergilikti halyq – sherpalardy ertip alatyny belgili. Árıne, aqysyn tóleıdi. Sherpa – naǵyz taý halqy. Buryn qodas ustaıtyn. Bıik taý qoınaýyndaǵy alqaptarǵa jemis aǵashyn egip, egin salatyn. Alpınıster kóbeıgen keıingi zamanda sherpa ataýlynyń negizgi kásibi – álgilerge serik bolý. Júkterin kóteredi, qostaryn tigedi, ottaryn jaǵady. Jartas pen muzǵa qada qaǵyp, arqandaryn baılaıdy. Sonda "shyńdy baǵyndyrdy" degen ataq shetten kelgen alpınıske buıyrmaq. Sherpaǵa bala-shaǵasyn asyraıtyn nápaqa bolsa jetedi, olar úshin Everest pen basqa da segiz myń metrden bıik asqarlarǵa shyqqan eshqandaı murat emes.
Sonyń ózinde Nepaldyń Everestke jaqyn aýyldarynda turatyndar arasynda ataqty bolǵandar bar. Ang Rıta degen sherpa on ret basqalardy súıemeldep Everestiń ústine kóterilgen. Bárinde ottegi tumyldyryǵyna tumsyq tyqpaǵan. Kamı Rıta degen bireýi álemniń eń bıik núktesine 24 ret shyqqan. Armandap emes, sheteldikterdiń shashbaýyn kóterip, muny "júgin kóterip" degen maǵynada túsinersizder, istegen bul isi úshin Gınnestiń rekordtar kitabyna aty jazylypty.
Bir ǵajaby, sherpalar top bastaýshyny "sardar" deıdi. Jalpy Pákstannyń Kashmır aımaǵynda, onyń ortalyǵy Muzafarabad qalasynda "sardar" degen sózdi birneshe ret qulaǵymyz shaldy. Óz ortamyzda sońǵy ret "sardar" atanǵan Amangeldi Imanov edi.
Hosh. Negizgi arqannyń arqaýynan aýyp barady ekenbiz. Qazaqtar Bulanaıdan Qytaı kommýnısterine baǵynbaý úshin asyp ótse, sherpalar Djomolýngmasyna bala-shaǵasyn asyraý qamymen kóteriledi. Iá, olardyń tilinde "Djomolýngma" – "ómirlik qýat syılaıtyn Qudiretti Ana" degendi bildiredi. Everest – osy taýdy zerttegen aǵylshyn ǵalymnyń aty. Taǵy da álgi eýropalyqtardyń tyqpalaýy.
Qazaqtar men sherpalar erteńgi urpaqtyń amandyǵy jolynda basyn báıgege tikse, basqalar munda atyn shyǵarý men qumaryn qandyrý úshin arnaıy keledi. Biraq Everestiń etegine bastap olar úshin de "ómir ne ólim" degen tar jol, taıǵaq keshý bastalmaq. Álem shatyry atanǵan taýǵa shyǵýǵa Nepal úkimetinen ruqsat alýdyń óz on bir myń AQSh dollary turady. Basqa shyǵyn da shash-etekten. Talaılar sol aqshaǵa aınalyp kelgende ajalyn satyp alyp júr.
Byltyr, 2018 jylǵy órmeleý maýsymy aıaqtalǵanda buǵan deıin uzyn-sany 293 adam qaza tapty degen málimet bolǵan. Al osy 2019 jylǵy kóktemde Everestke shyǵý maýsymy bastalǵanda 200-den astam alpınıst birden kelgen. Jolǵa talas, tóbeles bolǵan. Táýliktep kezek kútýdiń sońy jáne 10 shyńǵa shyqqyshtyń qaza tabýymen tyndy. Kóbi kúte-kúte álsiregen. Álgi gıpokııadan kóz jumǵan. Odan basqa taıyp ketý, arqan úzilý, tóbeden tas qulaý, ústiden kóshkin basý, aıazda úsý, ashtan qatý sııaqty taǵy ondaǵan qater bar.
Tabandary taıyp opat bolǵandar tiziminde úsh qazaqstandyq tur: Zınýr Halıtov, Grıgorıı Lýnıakov jáne Murat Ǵalıev. Bul qaraly oqıǵa 1990 jylǵy 6 qazanda boldy. Onyń jaı-japsaryn da sol kezdegi "Soıalıstik Qazaqstan" gazetine jarııalap edik.
1997 jyly Gımalaı taýlaryndaǵy kóshkin astynda kómilip ólgender tizimine eń ataqty alpınısimiz Anatolıı Býkreev pen shyńǵa shyǵýshylardy kınoǵa túsirýge mamandanǵan operator Dmıtrıı Sobolevti qosýǵa týra keldi. Óz ajalynan bir jyl buryn Býkreev Everestke shyǵamyz dep qaterge ushyraǵan kommerııalyq toptaǵylardyń úsheýin óz basyn báıgege tigip qutqardy. Toptyń basqa segiz múshesi qaza tapty. Sol erligi úshin Anatolııge AQSh-tyń Devıd Soýls atyndaǵy syılyǵy berilgen. Ókinishti jeri, onyń ózin kóshkinnen eshkim saqtaı almady.
Qurbannyń kóptigi eń bıik taý tóbesinen álemge qaraýǵa qumarlar legin azaıta qoımaıdy. Biz stýdent bolǵan jetpisinshi jyldardyń sońynda endi tanylǵan jas aqyn Muhtar Shahanovta:
Qadalǵan kóz talarlyq,
Jiger otyn janar ǵyp,
Everestke shyqqandardyń tizimi,
Saýsaqpenen sanarlyq, – degen óleń joldary boldy. Ras, óleń ary qaraı alpınızmge esh qatyssyz, ejelgi Rımde ustalyp qalǵan ǵashyqtardyń ózin-ózi pyshaqtaýy týraly.
Shahanov shabyttanǵan shaqta álem shatyrynyń tóbesine kóterilgender sany rasynda, saýsaqpen sanarlyq – KSRO ǵaryshkerlerinen de az edi. Beride bul shyńdy myńǵa jýyq adam baǵyndyrdy. Qaza tapqandardyń sany úsh júzden asqanyn eskergende asqar taýǵa shyqqysy kelgen asqaq arman jolynda tórttiń biri máńgilikke Gımalaıda qalady eken.
Erlik kórsetkender men eleske ergender
Shyńǵa shyǵýdyń joǵarydaǵy qaýipterinen basqa taǵy bir oqys tusy bar. Ol – eleske erý. Tegis jerde adamdy saǵym ǵana aldaıdy. Al bıik taý ústinde adamǵa túrli nárse elesteýi múmkin. Muny "qaterli aımaq" atalatyn tusqa aıaq basqandar bastan ótkizedi. Ádette "qaterli aımaqtyń" bergi shegi teńiz deńgeıinen 5 myń metrden bastalady desedi.
Bir kezde Qysqy Olımpıada astanasy bolǵan Inbýrg qalasynyń ǵalymdary bıik taý ústinde ótken 83 oqys jaǵdaıdy tirkep, anyq-qanyǵyn zerttedi. Sonyń 41-inde adamdar eleske ergen. Keıbireýleri áldebir shaqyrǵan daýysty estıdi. Keıbireýi buǵan deıin qaza tapqan dosyn kóredi. Úshinshileriniń aldynda áldebir ǵımarat paıda bolady.
Bul elesti qazaq ádebıetinde Oralhan Bókeı keremet sýrettep ketken. Ataqty "Qar qyzy" hıkaıasynda. Aıtpaqshy, sol hıkaıada bizdiń qazirgi bılikti qamshymen osqandaı etetin birneshe sóılem bar edi-aý: "...Ókimet sońǵy kezde ár balanyń basyna posobıeni kóbeıtip jaqsy boldy. Ásirese er-azamattar jaǵy rıza. "Shamań kelse, taba ber,- deıdi áıelderine. Selsovetten bolmasa, sovhozdan qaıyr joq, taba ber..." Al, obaly qane, aýyl áıelderi shamasynsha-aq bosanyp jatyr. Ár úıde 7-8 bala bar..." Úzindiniń sońy. Osylaı jazǵan Oralhan aǵamyzdyń "nege bala taba beresińder?" dep analardy aıyptaǵan qazirgi bılikti kórmeı ketkeni de durys bolǵan-aý.
Hosh, biz taǵy basqa sorapqa túsip ketippiz, eleske oralaıyq. Jazýshynyń hıkaıasynan izdep otyrǵan úzindimiz mynandaı:
"...Osy kezde aq qozynyń júninen jasalǵan aq otaýǵa ústinde qyp-qyzyl kebini bar Qar qyzy kirdi. Kirdi de tór aldynda qol-aıaǵyn tańyp tastaǵandaı qor bolyp sulaı jatqan Nurjannyń basyn kóterip: "Tur, tur, jigitim, tań atty, kún shyqty" dedi jalynyp. Nurjan óz basyn kóterýge qansha áreket jasasa da, tas baılap tastaǵandaı, qozǵalta almady: "Sen kimsiń? Álde perishte, álde adam..." dedi ernin zorǵa qımyldatyp. Qar qyzy: "Qar qyzymyn..." Nurjan áli maýjyrap jatyr: "Qar qyzy... Mynaý sup-sýyq ólkede syńsytyp án salatyn arý sen ekensiń ǵoı". Qar qyzy: "Iá, menmin"..." Úzindiniń sońy.
Bıik taý, qysqy aıaz. Ekinshi táýlikke sozylǵan ashtyq. Úsh sebep qosyla kele Nurjan kóretin eleske kádimgi úshtaǵan tuǵyr bolmaq. "Qar qyzyn" kórkem shyǵarma desek, ómirde naqty bolǵan oqıǵany byltyrǵy saparymyzda Franııadan estidik.
Osy eldiń Elızabet Revol atty alpınısi Gımalaıdyń bıiktigi 8 myń metrden astatyn bir shyńy Nangaparbatqa Pákstan aýmaǵy arqyly shyqpaq bolǵan. 2018 jyldyń 25 qańtarynda qasynda polıak Tomash Makevıch bar, ekeýi maqsattaryna jetedi. Biraq shyń basynda erkektiń kózi qaraýytyp, odan múlde kórmeı qalady. Ertesinde aýzynan qandy kóbik aqqan Tomash óledi. Qutqarýshylar Elızabetke 6 myń metrlik deńgeıde kútip turǵandaryn, ary qaraı barý múmkin emestigin habarlaıdy. Olardan 800 metr joǵarydaǵy áıel ekinshi tún aıazda qar qýysyna túneıdi.
Óz aıtýyna qaraǵanda, sol túni kózine qutqarýshylar elesteıdi. "Bizge aıaq kıimińdi berseń, saǵan ystyq shaı beremiz" deıdi. Áıel aıaǵyndaǵy qalyń etigin sheship, laqtyryp jiberipti.
Tań ata ony motordyń gúrili oıatqan. Shyn qutqarýshylardyń tikushaǵy 6300 metr deńgeıdegi aıadaı qyr ústine qonypty. Oǵan deıin 500 metrlik tómenge túsýi kerek. Bir aıaǵyndaǵy taýǵa arnalǵan etigin túnde eleske erip tómenge laqtyryp jibergen Elızabet jaltyrap jatqan muzdaq pen jalama jartastardan janyn jaldap ótip, óldim degenge tikushaq aldyna qulaıdy.
Osy oqıǵany tyńdap otyrǵanda oıymyzǵa taǵy da Oralhannyń "Qar qyzy" oraldy. Alys taýda jalǵyz otyrǵan Qońqaıdyń traktorshy Nurjanǵa "pımań jańa eken, sheship ber" dep myltyq kezeıtin sáti bar emes pe!
Taǵy qosarymyz bıik taý ústinde daýys estilgende kóp adam keri jaqqa júgiredi. Bul da – elestiń kóp taraǵan túri. Osy týraly túsirilgen fılm bolǵan. Bozbala shaǵymyzda kórgen edik, endi aty este joq. Biraq ondaǵy keıipkerdiń jan daýysy shyqqan dosyn qutqaramyn dep keri baǵytqa júgergen sáti este. Alpınıster ómirinde munyń birneshe mysaly bar eken. Ony terip jazýǵa maqalanyń kólemi kótermeıdi.
Jalǵyz aıtarymyz, bizdiń Valerıı Hrıatyı eles daýysqa ermegen. Artta qalǵan dosyna kómekke júgirgen. Sosyn taý basynan alyp kóshkin syrǵyǵanyn kórip aǵylshyndarǵa "qyrǵa qaraı qashyńdar" dep aıqaılap úlgergen. Demek, elespen emes, erlikpen qaza tapqan!
Al 2019 jylǵy tamyz aıynyń ortasynda sol taýlarda qutqarý kútken úsh alpınıstiń bastan neni keshkeni keıin anyqtala jatar. Ázirge olardyń taǵdyry bizdiń taýǵa tabynýshylar men taýdy tabyndyrýshylar týraly myna áńgimemizge kilt qana boldy.
inform BIýRO
