Qazırgı taŋda özektı taqyrypqa ainalyp ülgergen AES taqyryby jaily alyp qaşpa äŋgımeler turaly naqty jauap bılu üşın, "QAES" JŞS bas menedjerı Asuan Siiabekovpen sūhbattastyq.
- Qarapaiym halyq AES dese tütınmen auany lastap, radiasiiasymen flora faunany ulap jatqan dünienı elestedı. Qarapaiym tılde halyqqa äuelı AES qūrylymyn tüsındıre ketıŋızşı.
- AES degenımız – elektr energiiasyn alu. Mäselen JEO-nan, kömırden, sudan, jelden, künnen de energiia alamyz. Al būl jerde atom reaksiialarynyŋ äserınen energiia alu közı bolyp tabylady. Būl jerdegı negızgı bölşek – atom. Atomdar tızbektık reaksiiaǧa tüsıp, jylu bölınedı. Atom energetikasynyŋ qūrylymyn aitar bolsaq, būl jerde atom reaktory jūmys ısteidı. Iаǧni, uran qoldanylady da, urannan jylu bölınedı. Jylu jıbergış qūbyrlar arqyly AES-tyŋ bırınşı konturyna barady. Būl jerde qysym qoldanylǧandyqtan su qainamaidy. Artynşa, jylu ekınşı konturǧa berıledı. Ol jaqtaǧy su qainap buǧa ainalady. Ary qarai būl bu trubinalarǧa bölınıp, elektr energiiasyn generasiialaityn qūrylǧydan elektr energiiasy alynady.
- Qazır qazaqstandyqtardyŋ basym köpşılıgı AES-tıŋ Qazaqstanda salynuyna narazy. Būl qanşalyqty qauıpsız jäne Qazaqstan ony qalai paidalanady?
- AES köbınese halyqtyŋ pıkırınşe jarylyp ketedı dep oilaidy. Qazırgı taŋda 3 jäne 3+ reaktorlardyŋ jaryluy mümkın emes. Atom bombasy men atom elektr stansiiasynyŋ aiyrmaşylyǧy jaily aitaiyq. Atom bombasy jaily bärı bıledı şamasy. Semei poligonynda synalyp, halyqtyŋ zardap şekkenı, 50 jyl boiy qanşama synaq jasalyp sonyŋ saldary auyr bolǧany jaily barşamyz bılemız. Qazırgı taŋda osylardyŋ äserınen ülken qorqynyş, radiofobiia bar. Atom bombasynyŋ qūrylymy jaily aitatyn bolsam, mäselen atomdar bölınu reaksiiasy degen dünie bolady. Joǧaryda aitqanymdai tızbektık reaksiiasy bolady. Atom stansiialarynda qauıpsızdık özekterı arqyly baqylanady. Sondai - aq, būl jerde otynǧa da tıkelei bailanysty. Iаǧni, Uran - 235-tıŋ reaktordaǧy ülesıne bailanysty. Tabiǧatta urannyŋ ekı türı kezdesedı. Olar: Uran 238 jäne Uran 235. Bızge qajetı ekınşısı. Alaida Uran 235 tabiǧatta sirek kezdesedı. Sol sebeptı de ony köbeitu arqyly ala alamyz. Urannyŋ būl türınıŋ 5 paiyzy ǧana AES-te qoldanylady. Tıptı bes paiyzǧa da jetpeidı. 4.45, 4.5 paiyzy qoldanylady. Al atom bombalaryndaǧy Uran-235-tıŋ ülesı 90% şamasynda. Iаǧni, öte ülken. Aiyrmaşylyq jer men köktei. Sondyqtan da, atalǧan 5% atomnyŋ jaryluyna äkep soqtyrmaidy. Otynnyŋ bır-bırıne jaqyn ornalasuy jaǧynan jaŋa aitqandai qauıpsızdık özekterı ornatylǧandyqtan olar jaqyn janasyp reaksiiaǧa tüsıp ketpeidı.
Qazırgı taŋda barlyq jerde aitylyp jatqandai energetikanyŋ bolaşaǧy būlyŋǧyr. Qarapaiym mysal, Ekıbastūzdaǧy jaǧdaidy eske alaiyq. Soŋǧy mälımetter boiynşa energetika öndıretın elektr qondyrǧylardyŋ, liniialardyŋ 70%-y tozǧan. Odan bölek Qazaqstan qazırgı taŋda ärtürlı kelısım şarttarda otyr. Mäselen düniejüzılık dekorbanizasiia arqyly bükıl älemde taralyp jatqan kömırqyşqyl gazdaryn azaitu maqsatynda kelısım şarttarǧa qol qoiylyp jatyr. Ärine qazırgı taŋda bızde kömır qory öte köp. 300 jylǧa jetetın kömır bar. Ony jaǧyp otyra bersek te bolady. Bıraq ta, atalǧan kelısımşarttardyŋ arqasynda bızdıŋ naryqqa şyǧaratyn zattarymyzǧa öte ülken salyq mölşerlemesımen kesırı tiıp ketuı mümkın. Būl bızdıŋ eldegı qymbatşylyqqa äkelıp soǧady.
Jyldan-jylǧa elektr energiiasyn tūtynu köbeiıp kele jatyr. Byltyrǧy körsetıkışter boiynşa bızde 16 Gvt elektr energiiasyn tūtynyp otyrmyz. Būl jyl ötken saiyn köbeimese, azaimaityny anyq. Eldegı energetikterdıŋ, ekonomika salasynyŋ mamandardyŋ boljauy boiynşa 2035 jyly osynşama energiia jetıspeuşılıgı bolady degen pıkır bar. Olardyŋ balamaly energiia közderınıŋ de şamasy jetpei jatsa energiiany qaidan alamyz degen taqyrypty qozǧauy da beker emes. Är generasiianyŋ öz orny bar. Balamaly energiia közın bazalyq energiia közı retınde ala almaimyz. Sol sebeptı de AES salu qajet dep oilaimyn.
- Atom energiiasynyŋ jel, kün, su energiiasynan tiımdılıgı qanşalyqty?
- Joǧaryda aitqanymdai är generasiia közınıŋ özındık orny bar. Jeldıŋ de, künnıŋ de, sudyŋ da, AES-tıŋ de. Bız balamaly energiia közderın mülde alyp tastai almaimyz. Būl bızge kerek. Ony bız qoldanuymyz kerek. Alaida, balamaly energiia közderın, mäselen jel men kündı bazalyq generasiia közı dep aita almaimyz. Iаǧni bızde, elektr energiiasyn qoldanudyŋ ärtürlı sanattary bar. Mysaly, piktık kezeŋder bolady. Taŋerteŋ jäne keşkı uaqytta, qystygünderı qoldanu jiılegen kezde balamaly energiia jüielerı ondai quattylyqty bere almaidy. Bergen künnıŋ özınde, sönıp qalsa jaryqsyz nemese jylusyz otyra almaimyz ǧoi. Sondyqtan da, bazalyq energiiany bız JEO-dan alamyz jäne de bazalyq energiia közı dep bız AES-tı qarastyramyz. AES – üzdıksız 60 jyl boiy bır quattylyqta jūmys ıstep tūra alady. Al bızdıŋ kömırmen alatyn generasiia közderı 40 jylǧa deiın şamasy jetedı. AES jūmysy optimistık tūrǧyda ekspluatasiiasy jaramdy bolsa, 60 jyldan ary qarai 20 jylǧa jūmysyn ūzartuǧa bolady.
- Bızde Qazaqstanda Maŋǧystau öŋırınde būryn AES bolǧan desedı. Osy turaly aita ketıŋızşı?
- 1973 jyly Aqtau qalasynda BN-350 reaktory jūmys ıstegen bolatyn. BN (bystryi neitron) iaǧni jyldam neitrondy önerkäsıptık reaktor bolyp tabylady. Būl jerdegı jylu jıbergış zat natriilı jylu tasyǧyş dep atalady. Aty aityp tūrǧandai 350 quatty energiia közın beretın reaktor bolatyn. Onyŋ ışınde 150 mVt elektr energiiasy 100 Mvty jylu energiiasyn beretın. Būl reaktor bızde 1998-99 jyldarǧa deiın jūmys ıstep keldı. Artynşa reaktordyŋ jūmysy bıtkendıkten jabylyp qaldy. Ary qarai ony gazben jūmys ısteitın qondyrǧylarǧa auystyryp tastady. Qazır ol Maŋǧystau atom energetikalyq kombinatynyŋ qūramyndaǧy reaktorlardyŋ bırı bolyp sanalady.
- Bügınde AES qūrylysy Balqaş maŋyndaǧy Ülken auylynda salynady dep bekıtıldı. Būl Balqaş kölıne, ondaǧy tırşılık ielerıne kerı äserın tigızbei me? Radioaktivtı qaldyqtar qaida ketedı?
- AES-tı salmas būryn qorşaǧan ortaǧa äserın bolmauyn negızge alady. Būl qaǧidattarynyŋ bırı bolyp tabylady. Būl taqyrypty köptegen instituttar, düniejüzılık universitetter, labaratoriialar zerttegen. Onyŋ ışınde AEHA-nyŋ (Atom energetikasy boiynşa halyqaralyq agenttık «MAGATE») zertteulerı de qanşama. Radioaktivtı qaldyqtardyŋ şyǧyp ketu qaupıne qatysty qanşama däleldemeler bar. Qūrylys kezınde jäne de paidalanu kezınde tehnologiialardyŋ barlyǧyn saqtai otyryp salynsa, qorşaǧan ortaǧa eşqandai ziiany bolmaidy. Mäselen energiia dozasy degen närse bolady. Sız ben bızdıŋ kündelıktı auadan, künnen alatyn energiianyŋ mölşerı bolady. AES-tıŋ tura qasynda alatyn energiia äserı de däl sondai. Adam qūramynda kaliiı bar banandy jep te köp doza alady. Apatty jaǧdailardy eseptemesek, doza mölşerı AES maŋynda da jäne barlyq jerde bırdei bolady. Apatty jaǧdaidyŋ bolu yqtimaldyǧy 10-7 – ge teŋ.
AES-tan şyǧatyn radioaktivtı qaldyq öte az. Ony tūrmystyq qaldyq sekıldı alyp AES şetıne aparyp köme salu, suǧa aǧyzyp jıberu degen dünieler mümkın emes närse. Radioaktivtı qaldyqtardy eşqaida tyǧyp ta qoia almaimyz. Tyǧyp qoiǧannyŋ özınde de, AEHA-nyŋ sputniktık qondyrǧylary öte sezımtal bolyp keledı. Ony kömgen jerge tastasaq, bırden bılınıp qalatyn närse. Özımızdı aldap ne kerek? Sondyqtan da, onyŋ özındık saqtaityn reglamentı bar. Reaktordyŋ jūmys ötılı bıtkennen keiın qaldyqtardyŋ jylu basseinderıne salyp qoiamyz. Ärine, urannyŋ jartylai ydyrau periodynan keiın qauıptı boluy mümkın. Bıraq onyŋ özıne 4.5 million jyl qajet bolady.
- Elımızde AES salynǧan künde de, kadrlarmen qamtamasyz etılu jaǧyna qalai baǧa berer edıŋız? Elımızde būl salaǧa jauapty bola alatyn maman bar ma?
- Iаdrolyq energetikany jetkızuşını taŋdaǧan kezde osy sūraq ta qyzu talqyda boldy. AES-tı salamyz dep kelısım şart jasalǧannan keiın ışınde arnaiy punktterı bar. Mysaly, 10 jyl boiy AES salynyp jatqan bolsa, qūjattar daiyndau boiynşa 5 jyl negızgı qūrylym, al on jylda ekı buyndy daiyndap ülgeruge bolady. Odan bölek taǧy bır aita ketetın jait, bızde Qazaqstanda atom salasynda jürgen 20 myŋ adam bar. Almatyda bärımız bıletın Iаdrolyq fizika instituty bar, Kurchatov qalasynda ūlttyq iadrolyq ortalyq bar. Ol jerdıŋ özınde qanşama adam jūmys ısteidı. Jaŋa aitqan Aqtau qalasynda BN-350 – de jūmys ıstegen mamandar bar. Öskemen qalasynda UMZ zauyty bar. Ol jaqta özımızdıŋ otynymyzdy jasaimyz. Sonymen qatar, ükımettık organdarda qanşama adam, qanşama labaratoriia bar. Sonyŋ barlyǧyn qosqanda bızde 20 myŋ adam şyǧady. Al bızge AES-ke 2000 adam kerek. Atom tehnologiiasy boiynşa jūmyskerlerdı ırıktep aluǧa bolady. Odan bölek «Bolaşaq» baǧdarlamasymen oqyǧan mamandar qanşama. Özımızdıŋ QazŪU jäne de EŪU-da da iadrolyq fizika boiynşa studentter daiarlanady. Sol sebeptı de kadr tapşylyǧy bolady degenge senu qiyn. Şet elden äkelıp jūmys ıstetkenşe, özımız 20 myŋ adam arasynan ırıktep alǧanymyz dūrys bolatyn şyǧar.
- AES-te qandai jaǧdaida tötenşe jaǧdai oryn alady?
- Jerdı taŋdaityn kezde onyŋ meteorologiialyq,gidrologiialyq, seismikalyq jaǧdaiy qarastyrylady. Eŋ bırınışı seismikalyq jaǧdaiyna qatty män beredı. Qazırgı reaktorlardyŋ qauıptılıgınıŋ jyldamdyq boiynşa üdeuı şkala boiynşa 8-9 balldyq jer sılıkınısıne şydaityn reaktorlar. Bız qazır tek qana sony qarastyryp jatyrmyz. Nege Amerikayq tehnologiiany, nege Japoniiany qarastyrmaisyzdar degen pıkırler de aitylady. Dese de, bızge qajetı qauıpsız, qolaily türı.
Äŋgımelesken:
Dina LİTPİN
Ūqsas jaŋalyqtar
