AQSh-tyń 39-shy prezıdenti, Beıbitshilik boıynsha Nobel syılyǵynyń ıegeri Djımmı Karter búgin 100 jasqa toldy, dep habarlaıdy “Adyrna” ulttyq portaly.
Karter 90-shy jyldary belsendi boldy jáne keremet tózimdilik kórsetti. Ol qaterli isikten aman qaldy, súıikti áıeli Rozalınnen aıyryldy.
1924 jyly 1 qazanda dúnıege kelgen Karter fermer men medbıkeniń uly bolyp, eldegi eń joǵary laýazymǵa deıin kóterildi.
Prezıdenttik kezinde (1977–1981) Karter adam quqyqtaryn qorǵaýmen belsendi aınalysty, násildik teńdik úshin kúresti, Qytaı Halyq Respýblıkasymen qarym-qatynasty nyǵaıtty, Taıaý Shyǵystaǵy bitimgershilik proesterine qatysty.
Ol jáne áıeli Rozalınn Karter ekeýi Amerıkanyń tarıhyndaǵy eń uzaq ómir súrgen otbasy boldy. Karterdiń áıeli 2023 jyly 96 jasynda qaıtys boldy. Olar 73 jyl birge ómir súrdi.
Onyń prezıdenttigi kezindegi mańyzdy oqıǵalardyń biri jarlyqqa qol qoıý boldy. Oǵan sáıkes Vetnam soǵysynan qashqan júzdegen myń jaýyngerler keshirildi, bul qashyp ketken er adamdarǵa bılik tarapynan qýdalaýdan qoryqpaı, otanyna oralýǵa múmkindik berdi. Dál Karter ákimshiligi kezinde Kemp-Devıd rezıdenııasy Mysyr men Izraıl arasyndaǵy kelissózderdiń ornyna aınaldy. Ool 1978 jáne 1979 jyldary Taıaý Shyǵystaǵy retteý týraly kelisimderge qol qoıýmen aıaqtaldy.
1977 jyly Panama kanalyn Panamaǵa qaıtarý týraly kelisim de Karterdiń saıasatyndaǵy mańyzdy kezeń boldy. AQSh 1903 jyldan beri jumys istep kele jatqan kanal 2000 jyly Panamaǵa qaıtarylýy kerek edi.
1979 jyly ol Qytaı Halyq Respýblıkasymen resmı dıplomatııalyq qarym-qatynas ornatý arqyly kezekti saıası tabysqa qol jetkizdi. Osy sátten bastap Vashıngton men Pekın saýda-ekonomıkalyq jáne áskerı baılanystardy belsendi túrde damyta bastady.
Karter jahandyq energetıkalyq daǵdarystyń saldarymen de belsendi kúresti. Energetıka mınıstrligin quryp, energııa tutynýdy azaıtý sharalaryn qabyldady.
1979 jyly qarashada Djımmı Karterdiń bıligi Tegerandaǵy AQSh elshiliginde kepilge alynǵan kezde kóleńkede qaldy.
Bul daǵdarysqa jaýap retinde Iran munaıyn satyp alýǵa embargo, ırandyq dıplomattardy elden shyǵarý jáne AQSh-taǵy Irannyń barlyq aktıvterin buǵattaý boldy.
1980 jylǵy saılaýda jeńilgennen keıin Karter Taıaý Shyǵystaǵy bitimgershilik kúsh-jigerin jalǵastyra otyryp, saıasatty tastamady. Sonymen birge ol áıeli Rozalınmen birge belsendi qaıyrymdylyq sharalarymen aınalysty.
Toǵyz jyl buryn Karter Atlantada baspasóz máslıhatyn ótkizip, ol óziniń aýrýynyń tarıhy týraly aıtty. 91 jasynda qatty sýyqtan zardap shekken ol tolyq medıınalyq tekserýden ótip, onyń teri isiginiń asa qaýipti túri – melanoma bar ekeni anyqtaldy.
Biraq ýaqtyly emdeý burynǵy prezıdentke is júzinde qalpyna keltirýge múmkindik berdi, bul onyń jasynda óte sırek kezdesedi.
Karterdiń 100 jyldyǵyn toılaý úshin Atlantadaǵy Foks teatry juldyzdy qoıylymdar men qurmet kórsetý shoýyn qoıdy. Onda B-52s jáne Chak Lıvell sııaqty ártisterdiń qoıylymdary, sondaı-aq Shon Penn men Barak Obama sııaqty ataqty adamdar men burynǵy prezıdentterdiń kórinisteri usynyldy.
