Qazaq tarihy men ädebietınde ataq-daŋqy Abaidan asqan, Abaidai tanymal, Abaidai dara tuǧan tūlǧa joq. Aqyn esımımen atalatyn köşeler, teatrlar, kıtaphanalar, mektepter, JOO men saiabaqtar aqynǧa körsetıletın qūrmettıŋ bır parasy ǧana. Al Abaidyŋ alyp tūlǧaly eskertkışın kez kelgen qaladan kezdestıruge bolady. Bır sözben aitqanda, Abai qazaq halqynyŋ «brendı».
Derektısı bar, kerektısı bar, Abaiǧa arnalǧan filmder de jetıp artylady. Sondyqtan bügın Abai Qūnanbaiūlynyŋ beinesın somdap, eŋbek jolyn därıptegen keibır filmderge şolu jasap, toptastyramyz.
«ABAI ÄNI» – ALǦAŞQY FİLM
1945 jyly Abai Qūnanbaiūlynyŋ tuǧanyna 100 jyl toldy. Däl osy aituly dataǧa bailanysty Almaty körkem jäne hronologiialyq filmder studiiasy «Abai änderı» filmın tüsırudı qolǧa aldy. Būl tuyndyny soǧys jyldarynda Qazaqstanǧa kelgen, sol kezdegı Odaqqa tanymal rejisserler – Grigorii Roşal men Efim Aron tüsırdı. Ssenariiın Mūhtar Äuezov jazdy.
Filmde basty keiıpkerdı tanymal akter Qalibek Quanyşbaev somdasa, basqa rölderdı Qapan Badyrov, Serke Qojamqūlov, Elubai Ömırzaqov, Şäken Aimanov, Jaǧda Ögızbaev sekıldı öner maitalmandary oinady. Sondai-aq, belgılı aktrisa Ämina Ömırzaqovanyŋ ekrandaǧy joly osy kinodan bastaldy. Ol Ajar beinesın somdady. Bır jaǧynan, osyndai ūlttyq teatr jäne kino önerınıŋ süt betıne şyǧar qaimaqtary toptasqan qūram filmnıŋ sapaly şyǧuyna ülken äser etken de şyǧar.
Osy tuyndy turaly belgılı qoǧam qairatkerı, publisist Kamal Smaiylov arnaiy maqala da jazdy.
«Būl film Mūhtar Äuezovtıŋ sol kezde jazyp jürgen Abai jönındegı epopeianyŋ bır üzıgı, bır körınısı sekıldı. Oǧan ūly aqynnyŋ beinesı tolyq körınbeidı dep kınä artuǧa bolmaidy. Ol bır filmge auyr jük. Bıraq Abai ömırınıŋ basty oqiǧalary men baǧyttaryn körsete alǧan. Abaidyŋ oişyldyǧyn, aqyndyǧyn, halyq qamqory ekendıgın, ozat oily adamdarmen jaqyndyǧyn, jaŋaşa jastarmen bırge ekenın surettegen», dep jazady «Abai änderı atty maqalasynda publisist Kamal Smaiylov.
Aita keteiık, filmnıŋ premerasy 1946 jyly Mäskeude ötken.
https://youtu.be/8JGRFKqP6Bg?si=QjkSZDOzTAOcsx3a
«ABAI» DEIDI – QŪNANBAIDY MEŊZEIDI
Arada tabany kürektei jarty ǧasyrdan soŋ aqynnyŋ 150 jyldyǧyna orai 1995 jyly Ardaq Ämırqūlovtyŋ ekı bölımnen türatyn, Mūhtar Äuezovtıŋ «Abai joly» roman-epopeiasy jelısımen jazylǧan ssenarii boiynşa «Abai» atty körkem filmı ömırge keldı.
Filmge aqynnyn jastyq şaǧy, medresede oqyp jürgen kezeŋderı, alǧaşqy öleŋ-jyrlary men ömırge qalyptasa bastaǧan azamattyq közqarasy arqau bolǧan. Suretkerdıŋ şeber qalamynan şyqqan Abai beinesı, onyŋ ömır sürgen ortasy, äleumettık maidanda qalyptasu erekşelıkterı, jastyq şaqqa jarasymdy ümıt-armandary, küiınış-süiınış syndy qasietterden jinaqtalǧan ūly aqyn tūlǧasy ädebi nūsqadan ekran zaŋdylyǧyna süiene otyryp, müldem jaŋa qyrynan körınedı. Film oqiǧasy tarihi şyǧarma jelısımen örbıtılgendıkten de, jalpy körkemdık jinaqtaudyŋ ortaq zaŋdylyqtarynan da alşaqtamaidy.
«Abai» filmınıŋ siujetı eŋ aldymen Qūnanbai – Abai töŋıregınde örbidı. Film avtorlary romandaǧy oqiǧa surettemelerın ekranǧa köşırude ekı keiıpker arasynda teŋ qaşyqtyqta ūstaidy. Filmdegı kümbezdı ǧimarattar, qazaq üi jihazdary, akterlerdıŋ kiım kiısterındegı ūlttyq, erekşelıkter bırşama ündestık tapqan.
Abaidyŋ rölın somdaǧan bas keiıpker - Ǧabiden Tūraqbaev. Ol öz rölın jaqsy alyp şyqqan. Degenmen, kinosynşylardyŋ pıkırınşe, akterdyŋ tür älpetı bas keiıpker Abaidyŋ beinesıne ūqsamaǧan. Filmdegı qatelık - ol Abai beinesı emes, köbınese äkesı Qūnanbai beinesınıŋ basymdyǧy. Film taqyryby «Abai» bolǧanymen, Abai beinesı äkesı Qūnanbaidyŋ köleŋkesınen şyǧa almai qalǧan körınedı.
https://youtu.be/Jwi2AekoQU0?si=bKcO8elNLP06P_eV
«QŪNANBAIǦA» KELGEN KEZEK
Abai Qūnanbaev turaly filmder toptamasynda Abaidyŋ äkesı Qūnanbai Öskenbaiūlynyŋ taǧdyry turaly baiandaityn 2015 jyly tüsırılgen «Qūnanbai» filmı de bar.
"Qūnanbai" filmı – ataqty dala kemeŋgerı, qaradan şyǧyp han atanǧan Ūly Abaidyŋ äkesı – Qūnanbai Öskenbaiūlynyŋ önegelı ömırınıŋ bır kezeŋın qamtidy. Kartinanyŋ rejisserı Qazaqstannyŋ Halyq artisı, Memlekettık syilyqtyŋ iegerı, qazaq mädenietınıŋ körnektı qairatkerı, öner ardagerı Doshan Joljaqsynov. Basty röldı de rejisserdıŋ özı somdaidy.
Aita ketu kerek, 2016 jyly filmdı tüsıruge at salysqan şyǧarmaşylyq Ufa qalasynda ötken "Kümıs Aqbozat" atty III Halyqaralyq ūlttyq jäne etnikalyq kinofestivalınde Ämır Äbdırazaqov atyndaǧy "Ūlttyq ruh" jüldesımen marapattaldy. Sondai-aq, sol jyly şyǧarmaşylyq top ädebiet pen öner salasynda Memlekettık syilyqqa ie boldy.
https://youtu.be/YrXpcCOfFZs?si=H8OU0ukrW5m7Z1tg
«ABAI» TELEHİKAIаSY
2020 jyly Abai Qūnanbaiūlynyŋ 175 jyldyǧyna orai telearnalar jarysa film tüsırıp, aqynnyŋ şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan beinerolikter körsete bestady.
Solardyŋ bırı – «Qazaqstan» korporasiiasynyŋ alty seriiadan tūratyn töl tuyndysy «Abai» telehikaiasy.
Telehikaia Abaidyŋ kemelıne kelgen kezı men balalyq şaǧynan syr şertedı. Alty bölımdı tuyndyda sol kezeŋdegı tarihi şyndyq, qoǧamdyq-saiasi jaǧdai, Abaidyŋ bolys bolǧan şaǧyndaǧy qazaq ömırınde oryn alǧan tarihi oqiǧalar körkemdık sipatpen körınıs tabady.
Atalǧan serialdyŋ körkemdık keŋesşısı belgılı jazuşy Dulat İsabekov boldy. Onyŋ aituynşa, telefilm bır ülken qūbylys bolǧan.
Filmnıŋ qoiuşy-rejisserı – Mūrat Bidosov, ssenarii avtory – Serjan Zäkerūly, bas redaktor Qainar Oljai boldy.
https://youtu.be/0qyauJbYG3A?si=duT0GPrm14L4671R
“ABAI JOLY” TELESERİALY
Däl sol jyly, Abai Qūnanbaiūlynyŋ 175 jyldyǧy qarsaŋynda «Habar» agenttıgı de tarihi drama janrynda tüsırgen «Abai joly» serialyn jaryqqa şyǧardy.
Telehikaiada Abaidyŋ tartysqa toly ömırı qatar körsetıledı. Bırde jazuşy Mūhtar Äuezovtıŋ, bırde onyŋ keiıpkerı Abaidyŋ ömırıne qatar almasa otyryp, ekı suretkerdıŋ da eren tūlǧalary aşylady.
Telehikaianyŋ erekşelıgı — taraulardan tūruy. Siujettık jelı üş kezeŋde ötıp jatqan oqiǧalardy qatar baiandau arqyly örbidı. «Abai jolynyŋ» jazylu sätı, iaǧni, osy şaq, Abai turaly mälımet jinau kezeŋı, ötken şaq jäne Abai zamany, kıtaptaǧy nemese mälımet beruşılerdıŋ estelıgı arqyly berıletın «fleşbekter» tızbegınen tūrady.
https://youtu.be/15qXMGgBMtM?si=aQnCJJWt-_ie1jlo
ABAI TURALY DEREKTI FİLMDER
Abai turaly körkem filmderdı şolyp öttık, endı derek pen däiekke, şynaiy ömırge negızdelgen derektı filmder toptamasyn ūsynamyz.
«Abai. Ömırı men şyǧarmaşylyǧy»
Abai Qūnanbaiūly turaly alǧaşqy derektı filmdı 1983 jyly «Qazaqfilm» kinostudiiasy tüsırdı. Ol «Abai. Ömırı men tvorchestvosy” atalady.
Atalǧan derektı filmnıŋ ssenariiın jazǧan - B. Qanapiianov, rejisser - T. Arǧynşiev. Diktor teksın jazǧan - S. Sanbaev.
Film Abai şyǧarmaşylyǧy men ömırınıŋ basty belesterın qamtidy. Mi qainatqan jazǧy dala, syqyrlaǧan qys aiazynan mamyrajai köktemge deiıngı tabiǧat suretterı - ǧasyrlar boiy qazaqtyŋ sanasyna sıŋgen qūldyq sezım men patşa ökımetınıŋ otarlau saiasaty qalyptastyrǧan dala halqynyŋ tūrmys-tırşılıgı, jergılıktı bolystar men bilerge kırıptarlyq sezımı suretteletın Abaidyŋ lirikalyq öleŋderı arqyly aqynnyŋ poetikalyq beinesı körsetılgen.
Abaidyŋ «Qalyŋ elım, qazaǧym, qairan jūrtym» öleŋı kadr syrtynan estılıp tūrady. Söitıp, erkındık pen täuelsızdıktı aŋsaǧany üşın patşa ökımetı men dala juandary ızıne tüsken Abai tūlǧasynyŋ qaiǧyly sätterı ärbır körınıste qosarlana baiqalyp otyrady. Kompozisiialyq tūrǧydan film jyl mezgılderıne qūrylǧany körınedı.
https://youtu.be/tS1Pfvkx2-k?si=3NVYl9PeKwFyGhbF
«Anyq Abai»
Abaidyŋ şäkırtterı jäne aqyn äuletı. Olar jaily aitylyp kelgen derekterdıŋ qaisysy anyq aqiqat? Būl turaly «Anyq Abai» derektı filmınen köre alasyz.
Abai ömırı, tuystary, şäkırtterı Abaidyŋ közın körgen adamdardy körgen aqsaqaldardyŋ aituymen baiandalady. Olardyŋ bärı mamandar, Abai mūrajaiy men abaitanu salasynda belgılı tūlǧalar. Olarǧa jetken şyndyq qandai, būl şyndyq sovet kezınde nege būrmalandy – film osy jailardan syr tartady.
2004 jyly "Qazaqstan" ūlttyq telernasynda jaryqqa şyqqan 15 bölımdı derektı filmde Abai ainalasynyŋ aqiqaty baiandalady. Būl filmnıŋ avtory – Qasym Amanjol.
https://rutube.ru/video/9463bf7053c4e2f44a5fb48268e8179f/?r=wd
«Abai Qūnanbaev»
2012 jyly «Qazaqstan» Ūlttyq telearnasynyŋ tapsyrysy boiynşa «Qazyǧūrt» kinostudiiasynda tüsırılgen «Abai Qūnanbaev» derektı filmı körermenge ūsynyldy.
Bes bölımnen tūratyn film Abaidyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan. Aqynyŋ tuǧan jerı, ösken ortasy men şyǧarmaşylyq joly jaiynda tüsırılgen derekter körsetıledı.
«Qazaqstan» ūlttyq arnasy tapsyrys beruşı retınde elımızde alǧaşqy derektı dramany tüsırudı belgılı akter, bertınde köpşılık nazaryna «Hantalapai», «Nesiege mahabbat» filmderın ūsynǧan rejisser Säbit Äbdıhalyqovqa tapsyrypty. Al ssenariiın belgılı önertanuşy Erlan Töleutai jazdy.
Kemeŋger tūlǧanyŋ som beinesın belgılı akter Jalǧas Tolǧanbai beineleidı. Al ǧaşyǧynan aiyrylyp, äke sözın aiaq asty qylmaǧan bozbala şaǧyn Aibek Moldabekov şynaiy körsete bıldı. Abaidyŋ äkesı Qūnanbai rölın Bauyrjan Qaptaǧaev oinasa, anasy Zerenıŋ beinesın Maira Smaǧūlova somdady. Dramada Abai jaily Tūrsyn Jūrtbai, Mūrat Äuezov, Talasbek Äsemqūlov, Dihan Qamzabekūly siiaqty abaitanuşy ǧalymdar oi örbıtedı. Al filmde şyrqalatyn hakım Abaidyŋ «Segız aiaq» änın tüp nūsqada änşı Altynai Jorabaeva oryndady.
Alyp tūlǧanyŋ ǧūmyryn beineleitın derektı drama Semei, Astana men Almaty qalalarynda tüsırıldı. Tuyndyny jaryqqa şyǧaru üşın segız ai uaqyt ketken. Derektı dramada danyşpan İbrahimnıŋ düniege kelgennen bastap, aqtyq saparǧa attanǧan künderıne deiıngı ülgılı ǧūmyry, şyǧarmaşylyǧy, oi-tanymy, bolmys-bıtımı beinelenedı.
https://youtu.be/GLhvzc0yJ_4?si=2IREbAGmtvlkRC6u
«Abaidyŋ alǧaşqy kıtaby»
«Abaidyŋ alǧaşqy kıtaby» atty ekı bölımnen tūratyn derektı filmı 2020 jyly körermenge ūsynyldy. Film Abaidyŋ 1909 jyly Sankt Peterburgtegı İlias Boraganskii baspasynda basylǧan alǧaşqy şyǧarmalar jinaǧynyŋ jaryq köru tarihyna arnalady.
Abai dünieden ötken soŋ, Tūraǧūl Abaiūly men Käkıtai Ysqaqūlynyŋ ūiymdastyruymen el ışındegı Abaidyŋ qaǧaz betıne tüsken şyǧarmalary jinaqtala bastaidy. Abaidyŋ şäkırtterı Kökbai, Uäiıs, Beisembai auzynan negızgı öleŋderı jazylyp alynady. Jinaqtalǧan, jüielengen şyǧarmalardy Mürseiıt Bıkeūly men ūly Tūraǧūl köşırıp, qaǧaz betıne tüsıredı. Būl uaqytta Ahmet Baitūrsynovtyŋ «Qazaq» gazetıne Abai turaly «Qazaqtyŋ bas aqyny» degen maqalasy jaryq köredı.
Derektı filmde Abai şyǧarmalaryn jinaqtap, baspaǧa beru ısıne Älihan Bökeihanovtyŋ atsalysqany turaly aitylady. Sol uaqyttaǧy mūsylman ädebietterın şyǧaratyn İlias Boraganskii Älihan Bökeihanovtyŋ ötınışımen kıtapqa ataqty türkolog Platon Melioranskiidı jauapty redaktor etıp bekıtkenı turaly derekter keltırıledı.
Film osylaişa ūly Abai mūrasynyŋ qaǧaz betıne taŋbalanu tarihyn jan-jaqty baiandaidy. Ūlttyq arna derektı filmnıŋ tüsırım jūmystaryn Şyŋǧystau öŋırı, Semei, Omby, Qazan, Sankt-Peterburg qalalarynda jürgızdı. Jobada qūndy mūra tarihy turaly «Jidebai-Börılı» qoryq-mūrajaiynyŋ sol kezdegı direktory Tūrdyǧūl Şaŋbaidyŋ, tarihşy Sūltan Han Aqqūlūly men abaitanuşy ǧalym Tūrsyn Jūrtbaidyŋ pıkırlerı berılgen.
https://youtu.be/MbNflguZGGs?si=hv6uO8GA1McjgiO7
«Abaidyŋ soŋǧy künderı»
Aqyn ömırındegı eŋ auyr soqqy bolǧan ūly Maǧauiianyŋ qazasynan keiıngı aqyrǧy qyryq künın Abai qalai ötkızdı? Ne küi keştı? Ne aitty? Osy sūraqtardyŋ jauabyn bılgıŋız kelse, "Abaidyŋ soŋǧy künderı" atty derektı filmdı tamaşalaŋyz.
2022 jyly tūsauy kesılgen, «Habar» agenttıgınıŋ tapsyrysymen tüsırılgen bır seriialy tarihi, derektı filmde Abaidyŋ ūly Maǧauiia qaitys bolǧannan keiıngı soŋǧy qyryq künın beineleidı.
Film men ssenarii avtorlarynyŋ bırı– jazuşy-jurnalist Qanat Tıleuhan men ädebiettanuşy-publisist Baǧaşar Tūrsynbaiūly. Filmnıŋ rejisserı – Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı Bekzat Smadiiar, prodiuserı – aqyn Serık Qaliev.
Tüsırılımge ūly aqynnyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧynyŋ maŋyzdy kezeŋderınıŋ naǧyz bılgırlerı deuge tūrarlyq bıregei tūlǧalar qatysty. Olardyŋ qatarynda Abaidyŋ şäkırtı Uäiıs Şondybaiūlynyŋ nemere ınısı Nästılek Sämenbetov, ataqty Beken İsabaevtyŋ ūly, şejıreşı Şajan İsabaev; Täŋırberdı Qūnanbaiūlynyŋ ūrpaǧy Qūsman Berleşov , Manatai Baltaqaiūly – Yrǧyzbaidyŋ ūrpaǧy Manatai Baltaqaiūly bar.
https://youtu.be/dppOfEM7l-o?si=nNkH1z4UINcPRBRy
ÖZBEKSTAN DA ABAI TURALY FİLM TÜSIRDI
Abai – älemdık mädeniettıŋ tūlǧasy. Onyŋ mūrasyna özge elder de qyzyǧuşylyq tanytyp, eŋbekterın zertteude. Oǧan dälel - Abai turaly tüsırgen özbek jūrtynyŋ derektı filmı.
2018 jyly Taşkentte özbekstandyq kinematograftar tüsırgen «Abai sözı» atty derektı filmnıŋ tūsauy kesıldı.
Özbek tılındegı tuyndyda aqynnyŋ balalyq şaǧy men ösken ortasy, şyǧarmaşylyǧy men mūraǧat qūjattary keŋınen körsetılgen. Būl Özbekstan prezidentı Şavkat Mirziioevtıŋ qazaq aqyny Abai Qūnanbaiūlynyŋ şyǧarmaşylyq mūrasyn nasihattau turaly qaulysy aiasynda jüzege asqan.
Körşı el basşysy «Abai esımı men mol şyǧarmaşylyq mūrasy qazaq halqynyŋ ǧana emes, barşa türkı halyqtarynyŋ, onyŋ ışınde özbek halqynyŋ ruhani damu tarihynda öşpes ız qaldyrǧan» dep atap ötken.
Qaulynyŋ negızınde Taşkent qalasyndaǧy Derektı filmder studiiasynyŋ ūjymy Abaidyŋ tuyp-ösken jerı Semeige arnaiy baryp, Jidebaidaǧy aqynnyŋ muzeiınde bolǧan. Qazaqtyŋ keŋ dalasyn aralap, ūly oişyl aqynnyŋ ömırımen etene tanysqan.Derektı filmnıŋ ssenariın Rozika Mergenbaeva jazǧan.
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
