Şai imperatory. «Lipton» brendınıŋ avtory. Tomas Lipton myrzanyŋ arqasynda şai būqara halyqtyŋ auzyna tidı. Oǧan deiın tek aqsüiekter ǧana ışetın «qasiettı susyn» bolatyn. Ol şaidy qorapşaǧa salyp satudy oilap tapqan innovator, jıpke ılıngen ūsaq qaltaşalarǧa salynǧan şai salymdaryn jappai öndırıske engızgen käsıpker.
Tomas Djonstoun Lipton 1850 jyly 10-mamyrda Şotlandiianyŋ Glazgo qalasynda düniege keledı.
1860 jylǧa deiın şırkeude oqyǧan Tomas Lipton 10 jastan bastap Glazgodaǧy şaǧyn toqyma fabrikasynda jūmys ısteidı.
Ol kezeŋde bükıl batys Europa Amerika jaily romantikalyq äŋgımelerdıŋ tūtqyny bolyp jürgen. Atlant mūhitynyŋ ar jaǧyndaǧy elge bıreu baryp kelse, barlyǧy sony qorşai otyryp, äŋgımesın tättı qiialmen tyŋdaityn. Tylsym älem jaily äŋgımelerge äbden qanyqqan bala Tomas 15 jasynda ekı qūrlyqtyŋ ortasynda jük tasyp jürgen kemelerdıŋ bırıne mınıp, batysty betke alady.
AQŞ jas kelımsektı qūşaq jaia qarsy ala almady. Azamat soǧysynan äbden tityqtaǧan ştattardaǧy jaǧdai müşkıl. Küiregen ekonomika, tereŋ daǧdarys. Dese de memleket jūmys küşıne mūqtaj eken. Jas Lipton alǧaşqyda Virdjiniiadaǧy temekı alqabynda, sonan soŋ oŋtüstık Karolinadaǧy kürış alqabynda jūmys ıstedı. 1868 jyly Niu-Iorktaǧy ämbebap tauarlar satatyn ırı dükenge satuşy bolyp tūrady. Sauda ainalymynyŋ qainaǧan ortasyna tüsken ol tauardy düken sörelerıne qalai ornalastyrudan bastap, klienttermen qalai tıl tabysuǧa bolatynyn üirenıp şyǧady. Amerikandyq saudagerlerdıŋ «Bız tek Qūdaiǧa ǧana senemız, qalǧandaryŋ qolma-qol töleŋder!» deitın äigılı qanatty sözımen osy kezde tanysady. Būl qanatty sözdıŋ alǧaşqy bölıgı Amerikanyŋ valiutalarynda älı künge deiın jazylyp keledı.
Satu jüiesı men jarnama jürgızudı şeber meŋgergen Tomas 21 jasqa tolǧanda jat elde jinaǧan 180 funt aqşasyn qaltasyna basyp, Şotlandiiaǧa oralady. AQŞ-tan äkelgen syilyqtaryn ata-anasyna ülestırıp bergennen keiın, Glazgo qalasynan jaŋa düken aşady. Dükennıŋ atyn «Lipton» dep qoiady. Özı satuşy, özı jük tasuşy, özı bastyq, özı kassir.
Tomas Liptonnyŋ Glazgodaǧy dükenı
Tomas Lipton dükenıne klientterdı tartu üşın barlyq marketingtık qadamdardy jasady. Onyŋ oiynşa dükenge bırınşı ret kırgen tūtynuşy alǧaşqy äserınen oŋailyqpen aiyǧa alamai, tūraqty klientke ainaluy tiıs. Dükennıŋ auzyna lenta kerıp-qiyp, aşylu saltanatyn ötkızedı. Aşyq tüstı, köztartarlyq vitrinalar ornalastyrady. Satu üstelı men vitrinanyŋ üstıne türlı assortimenttegı tauarlardy qoljetımdı baǧasymen qosyp jazyp qoiady. Jarnama jasauda qisyq, döŋes, oiyq ainalardy da qajetıne paidalanady. Dükenge kırer esıktegı ainada adam aryq, jıŋışke, qyrym etı joq jan bolyp körınedı. Ol ainanyŋ astyna «Liptonǧa kırıp kele jatqan adam» dep jazyp qoiady. Şyǧar esıktıŋ auzyndaǧy ainada adam tolyq, semız, ūrty salbyraǧan kısı bolyp körınedı. Al ol ainanyŋ astyna «Liptonnan şyǧyp bara jatqan adam» dep jazyp qoiady. Qaljyŋdy jany süietın Tomas myrza aǧylşynnyŋ karikaturist suretşısı Uiliam Lokhartty jaldap, özı jaily jäne dükenı jaily äzıl-şyny aralas suretter salǧyzyp, köşenıŋ är tūstaryna ıldırtedı. Tomas Lipton jasy 25-ke tolǧanda onyŋ Şotlandiiadaǧy dükenderınıŋ sany jiyrmadan asty. Tūtynuşylardyŋ köŋılın tabu maqsatynda türlı aksiialar ötkızedı. Amerikadan kölemı tym ülken ırımşık pısırıp äkelıp, Glazgo qalasyndaǧy dükenderınıŋ bırınde satady. Jarnama qūjatyna sensek ırımşıktı daiyndauǧa qatarynan alty kün sauylǧan 800 siyrdyŋ sütı ketıptı. Pışını alyp bolsa, ataǧy odan da dardai ırımşık Liptonǧa jaqsy jarnama boldy. Däu ırımşıktı qala tūrǧyndary bır saǧattyŋ ışınde satyp alyp ketedı. Tomas Lipton būl aksiianyŋ arqasynda halyqtyŋ esınde tek käsıpker retınde emes, jūrttyŋ kökeiınde jürgen mūqtajdyqty däl basatyn bılgır maman retınde qaldy. Ol deldaldarmen bailanysyn üzıp, önımderdı fermerler men diqandardyŋ özderınen tıkelei satyp aluǧa köşedı. 1885 jyly Chikagodan azyq-tülıkterdı qaptaityn fabrika jäne saqtaityn qoima aşady. Özge ştattardan da jaŋa sauda nüktelerın ıske qosady. Otyzdyŋ bel ortasyna kelgen käsıpkerdıŋ sūrapyl qarqynyn toqtatu mümkın emes edı. Amerika men Britaniia Koroldıgındegı jäne Europanyŋ basqa elderındegı dükenderınıŋ jalpy sany 300-den asyp jyǧylǧan Tomas Liptonnyŋ jeke qazynasy 1890 jyly 1 million fund sterlingke juyqtapty. Bıraq bır barmaǧyn ışıne bükken eŋbekqor käsıpkerdıŋ taǧy bır közdegenı bar bolatyn. Tomas Liptonnyŋ deldardardyŋ kömegınsız qol jetkıze almaityn bır tauary bar edı. Ol – şai. Sonau Ündıstannan tasymaldanatyn hoş iıstı, ügıtılgen qūrǧaq japyraqtar eŋ bırınşı korol saraiyndaǧy aqsüiekter men qaltaly bai-baǧlandardyŋ ǧana uysyna tüsetın baǧaly önım bolatyn. Tomas sirek ärı qymbat tauardy bükıl halyqqa qoljetımdı etkısı keldı. Köp ūzamai şaiǧa bäsekeles bolyp esepteletın Seilondaǧy kofe alqaptary belgısız auruǧa ūşyraǧandyqtan, ol jerler ädeiı örtelıp jatqany turaly habardy estidı. 40 jasar Lipton teŋız jolymen Seilon aralyna jol tartady. Deldaldardy kümändandyrmas üşın, olardy Avstraliiaǧa düken aşuǧa bara jatyrmyn dep aldaidy. Seilonǧa kelısımen kofe alqaptarynan bosaǧan 5500 akr jerdı satyp alyp, şai ösıruge kırısedı. Şaidy tek satumen emes, ony egıp, ösırudı de öz moinyna alǧan ol oru, jinau, tasu, keptıru, ügıtu, qaptau jūmystaryna özı bas-köz boldy. Şaruasyna sol zamandaǧy aldyŋǧy qatarly tehnologiialardy da qoldana bıldı. Mäselen, alqaptan öŋdeu fabrikasyna deiıngı araqaşyqtyq ūzaq bolǧandyqtan, ekı aralyqqa joǧarǧy biıktıkte arqanjol jürgızıp, buyp tüiılgen tauarlardy sol arqyly tasymaldaidy. Şailardy öz elıne jetkızetın jeke floty da bar edı. Alǧaşqyda kliperler men jeŋıl jelkendı kemelerdı paidalansa, uaqyt öte kele parohodtar satyp alady.
Tomas Liptonnyŋ Seilondaǧy şai jinau nauqany
XIX ǧasyrdyŋ soŋynda jarnamanyŋ qadırın asa jaqsy ūqqan bır adam bolsa, osy Tomas Lipton şyǧar. Portta jükterdı kemege tier kezde jäne kemeden tüsırer kezde arnaiy orkestr oinatyp tūrypty. Jük tasudy qara jūmystan görı köŋıl-küidı köteretın şouǧa ainaldyrǧan. Asa qiyn şaqtarda da jarnamanyŋ paidasyn bır sät esınen şyǧarmapty. Künderdıŋ bırınde Liptonnyŋ kemelerı Britaniia jaǧalaularyna jaqyndaǧanda keme apatqa ūşyrap, ışıne su kete bastaidy. Tomas şai tielgen teŋderdı teŋızge laqtyraiyn dep jatqan jūmysşylaryn toqtatyp, teŋderdıŋ syrtyna apyl-ǧūpyl äldeneler jabystyrady. Sonan soŋ ǧana teŋderdı suǧa tastauǧa nūsqau beredı. Tolqynmen jaǧalauǧa şyqqan şailardy körgen adamdar är teŋnıŋ syrtyndaǧy «Liptonnyŋ şaiyn ışıŋızder» degen söilemdı oqyǧan. Glazgoǧa jetken Tomas şaidyŋ funtyn 1 şillingten satady. Al onyŋ älı künge deiın deldaldardan tauar qabyldaityn bäsekelesterı ol kezde däl sol salmaqtaǧy şailardy 4 şilling baǧaǧa satyp jatqan bolatyn. Alaida ol taǧy bır kedergıge jolyqty. Şotlandyqtardyŋ arasynda «arzan şai – sapasyz şai» degen közqaras qalyptasypty. Naryqtaǧy köldeneŋ kök attylar ärtürlı şöp ügındılerın şaiǧa qosyp, ony arzan baǧaǧa satyp, şai turaly tüsınıktıŋ berekesın ketırgen eken. Tomas Lipton blenderlerdıŋ (şai qūramyn daiyndauşy mamandar) kömegıne jügınıp, ärtürlı sūryptardy aralastyryp şai qospasyn jasatady. Üş qūrlyqqa tabany tigen şai korolı bır sūryptaǧy şaidyŋ är elde ärtürlı däm beretının baiqaǧan. Onyŋ sebebı är jerdegı su qūramdarynyŋ ärqily boluynda edı. Sol sebeptı ol şai qospasyn jergılıktı elderdegı su dämı men qūramyna laiyqtap daiyndaidy. Äbden öŋdeuden ötken şaiyn arnaiy qorapşalarǧa salyp satady. Būl tarihtaǧy asa ırı innovasiialyq jaŋalyq edı. Oǧan deiın şailar salmaǧy boiynşa ölşep satylatyn. Dizainmen äspettelgen qorapşanyŋ syrtyna «Lipton» dep öz nyspysyn jazǧyzady. Liptonnyŋ jarnamalyq ūrany da tılge jeŋıl, kökeige qonymdy şyqty: «Şai alqabynan bırden şäinekke!». Osy söilem Britaniia Koroldıgındegı barlyq poiyzdar men avtobustardyŋ syrtynda jazuly tūrdy. Tūtynuşylar endı «Lipton»-dy küdıktenbei ışetın boldy.
Sol zamandaǧy «Lipton» şaiynyŋ qorapşalarynyŋ syrty
Şai imperatory 1893 jyly «Thomas J. Lipton Co» kompaniiasyn qūrady. Ol kezde Liptonnyŋ barlyq sauda nüktelerı men firmalaryndaǧy jūmysşylardyŋ sany 10 myŋǧa jetken. Onyŋ qol astynda kökönıs pen jemıs-jidek baqşalary, et öŋdeu fabrikalary, konservı zauyttary, şarap dükenderı, qoima keşenderı men ūsaq-tüiek zattar satatyn düŋgırşekter jūmys ıstedı. Alǧaşqyda Tomas myrza şaidyŋ üş türın öndırdı. Üşeuınıŋ ışındegı eŋ tanymaly «Qualite–1» dep ataldy. Şaidyŋ būl sūrpy salynǧan sary qorapşanyŋ syrtyna «Lipton» taŋbasy qyzyl ärıppen basyldy. «Qualite–1» osy künı bız ışıp jürgen «Lipton Yellow Label» şaiynyŋ prototipı edı. Tomas Liptonnyŋ aty men daŋqy Viktoriia patşaiymnyŋ da qūlaǧyna jetedı. Patşaiym «Aǧylşyndardyŋ ömır süru stilıne» ülken özgerıs äkelgenı üşın, Liptonǧa «ser» ataǧyn berıp, rysarlyq därejege köteredı. 1898 jyly «Thomas J. Lipton Co» kompaniiasynyŋ aksiialarynyŋ edäuır bölıgı satylymǧa tüsıp, birjadaǧy sauda nätijesınde Tomas Lipton taǧy 2 million funt sterlingtıŋ iesı atanady. Tomas Liptonnyŋ şai öndırısıne qosqan kezektı ülesı – ūsaq qaltaşalarǧa (paketik) salynǧan şai salymdaryn öndırıske engızuı. Bır närsenı este ūstau kerek: şaidy ūsaq qaltaşalarǧa salyp paidalanudy oilap tapqan Tomas Lipton emes, Niu-Iork saudagerı Tom Sallivan. Tomas Lipton jaŋalyqty öndırıste qarqyndy qoldanuşy ǧana. Tom Sallivan 1904 jyldan bastap restorandarǧa şai salymdaryn ūsaq qaltaşalarǧa salyp ülestıredı. Jaŋa ideia restoran qojaiyndarynyŋ köŋılınen şyǧyp, jaŋalyq basqa aimaqtarǧa tez taraidy. Şai qaltaşalarynyŋ qaby retınde alǧaşqyda jūqa mata, keiınnen däke paidalanylǧan. Tomas Lipton tyŋ ideiany dereu qaǧyp alyp, kädesıne jaratty. Şai korolı ömırınıŋ soŋyna deiın regatamen şūǧyldanady. Arnaiy qaiyq satyp salyp, köptegen suda jüzu saiystaryna qatysqan. Alaida onyŋ sporttaǧy devizı «Eŋ bastysy jeŋıs emes, eŋ bastysy qatysyp, baq synau» bolypty. Tomas Lipton 1931 jyly 2-qazanda köz jūmdy. Tüiın Bügıngı batys Europanyŋ ǧajaiyp äleumettık saiasaty Tomas Liptonnan qalǧan ba dersıŋ. Däl özınen qalmasa da oǧan Tomas Lipton siiaqty tūlǧalardyŋ qosqan ülesı ūşan-teŋız. Şaidy bırınşı qorapşaǧa, odan qalsa ūsaq qaltaşaǧa salyp, tört ese arzan baǧamen tūtynuşylaryna jetkızıp bergen adamnyŋ eŋbegınıŋ adaldyǧyna şübä keltıru qiyn.Asyl Abai
"Adyrna" ūlttyq portaly
