Astanada “Jahandyq ońtústiktiń” mańyzdy oqıǵalarynyń biri - jalpy halqy shamamen 3,5 mıllıard adamdy quraıtyn elderdi biriktirgen Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń (ShYU) sammıti ótti. Bul is-shara bastalmaı turyp-aq, sońǵy jyldary ózin álem kóshbasshylary arasyndaǵy kelissózder úshin qolaıly alań retinde kórsete bilgen Qazaqstan úshin dıplomatııalyq tabys dep ataldy. Alaıda uıymdy ázirge Máskeý men Beıjiń basqarady. Olar úshin ShYU óziniń geosaıası ambıııalaryn júzege asyrýdyń quralyna aınaldy.
Osy jıyn týraly sholý jasaǵan fergana.agency-diń habarlaýynsha, sammıt qarsańynda Qazaqstanda qaýipsizdik sharalary buryn-sońdy bolmaǵan dárejede kúsheıtilgen. Elordanyń aınalasyna tosqaýyl qoıylǵan, barlyq strategııalyq mekemeler kúzetke alyndy, jergilikti polıııa qyzmetkerleri kúsheıtilgen qyzmet rejımine kóshirilgen. Sammıt kezinde, 3 jáne 4 shilde kúni qalada balabaqshalar jumys istemedi. Memlekettik organdarǵa atalǵan kúnderde qyzmetkerlerdiń 70 paıyzyn qashyqtan jumysqa aýystyrý usynyldy.
Sonymen qatar, 2-5 shilde aralyǵynda Astana, Almaty, Qaraǵandy jáne Kókshetaý qalalarynda terrorıstik qaýiptiń «sary» deńgeıi belgilendi. Bul quqyqtyq rejım adamdar men kólikterdiń qozǵalysyn shekteýge, qosymsha tekserýge múmkindik beredi.
«Sary aımaqqa Astanadan basqa Almaty da engizilgen. Eldegi eń úlken qalalar ekeni túsinikti. Sonymen qatar, bul qatarda Qaraǵandy men Kókshetaý da bar. Nelikten bulaı boldy? Munyń birneshe sebebi bolýy múmkin. Basqalarmen qatar zamanaýı tehnologııalyq shyndyqtardy eskerý qajet. Astanadan Qaraǵandyǵa deıin – 217 shaqyrym, Astanadan Kókshetaýǵa deıin – 308 shaqyrym. Qazirgi zamanǵy áskerı ushqyshsyz ushaqtar 700 shaqyrym qashyqtyqty baǵyndyrady. Bireýdiń QHR Tóraǵasy Sı radıýsynda qandaı da bir arandatýshylyq jasaýǵa batyly barýy ekitalaı, biraq kim bilsin, álemde kóptegen qyzýqandy adam bar. Sondyqtan qosymsha saqtyq sharalary zııan bolmaıdy», – dep jazdy saıasattanýshy Ǵazız Ábishev óziniń Telegram-arnasynda.
Qazaqstandyq tártip saqshylary sammıt kúnderi barynsha qyraǵylyq tanytty. Shildeniń 2-si Almaty áýejaıynda jeke isimen Astanaǵa ushyp kelgen «Oıan Qazaqstan» oppozıııalyq qozǵalysynyń belsendisi Baýyrjan Ádilhanov ustaldy. Ol polıııa bólimshesine jetkizilip, bes saǵattan keıin bosatyldy. Ádilhanov polıııadan ketkennen keıin Instagram jelisinde «ne bolǵanyn jáne ne úshin ustalǵanyn túsinbeıtinin» aıtty. Belsendilerdiń aıtýynsha, «polıııa ony basqa adammen shatastyrǵan nemese saıası sebeptermen Astanaǵa ushatyn reısti ádeıi buzǵan».
«SIZ BIZGE UNAISYZ!»
ShYU sammıtiniń ýaqyty QHR Tóraǵasy Sı zınpınniń Qazaqstanǵa memlekettik saparymen tuspa-tus kelgendikten, ol Astanaǵa birinshi bolyp keldi. 2 shildede ony áýejaıda Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev ózi qarsy aldy. Mártebeli qonaq pen resmı delegaııa múshelerin qurmetti qaraýyldan bólek, eki eldiń týyn ustaǵan balalar qarsy aldy. Olar qytaılyq tanymal «Otanǵa oda» ánin meıman aldynda oryndap berdi.
«Qurmetti Sı zınpın ata, Astanaǵa qosh keldińiz! Sizben tanysqanymyzǵa qýanyshtymyz jáne siz bizge unaısyz!» - dedi on jastaǵy Ámirhan Qytaı tóraǵasymen kezdesken kezde.
Qazaqstandyq BAQ Ámirhannyń Qytaı tóraǵasyn «ata» dep ataǵanyn jarysa kórsetti. Al Sı zınpın kúlimsirep, balalardyń qytaı tilin meńgergenin maqtap, QHR-ǵa oqýǵa shaqyrdy.
«Qytaı ýnıversıtetterine túsýlerińdi qosh kórer edim. Beıjiń, ne ınhýa ýnıversıtetine túsýge bolady. Ekeýi de keremet ýnıversıtetter», - dedi Sı zınpın.
Aıta ketsek, Beıjiń til jáne mádenıet ýnıversıtetinde memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev bilim alǵan.
Mártebeli meımandy qarsy alý rásimi kezinde Qazaqstan Áýe qorǵanysy kúshteriniń joıǵysh ushaqtary Qytaı týynyń tústeri – qyzyl jáne sary izderdi qaldyryp, prezıdent saraıynyń aldynan ushyp ótti. Saltanatty rásimnen keıin Toqaev Sı zınpınge sapar qarsańynda QHR tóraǵasynyń maqalasyn jarııalaǵan «Kazahstanskaıa pravda» gazetiniń bir danasyn syıǵa tartty. Onda Qytaı basshysy, Qazaqstandy «tamasha el» dep ataǵan.
Sı zınpınniń sapary aldynda «Sınhýa» agenttigi Qazaqstan basshysymen suhbatyn jarııalady. Onda Toqaev Qytaı basshysyn “dosym, kórnekti basshy, dana saıasatker” dep ataǵan.
Qazaqstan basshylyǵynyń shyǵystaǵy kórshisine “Qytaı elimizdiń - tiregi” degen rıtorıkasy eks-prezıdent Nursultan Nazarbaev bılik qurǵan ýaqyttan beri ózgergen joq. Alaıda birneshe jyl buryn resmı málimdemeler men QHR-nyń belsendi ekonomıkalyq ekspansııasyn múlde unatpaıtyn qarapaıym qazaqstandyqtardyń pikiri arasynda aıtarlyqtaı alshaqtyq boldy. 2016 jyly Qytaıǵa qarsylyq «jer reformasyna» qarsy jappaı narazylyqtarmen aıaqtaldy. Bul is júzinde Qazaqstan prezıdentin jer zańnamasyna ózgerister engizýge moratorıı jarııalaýǵa májbúr etti. 2019 jyly Qytaıdyń 55 zaýytyn elge berý týraly WhatsApp habarlamasyna baılanysty búkil Qazaqstandy sharpyǵan narazylyq tolqyny boldy.
Desek te, Toqaev bul tolqyndy bir retke keltire alǵanǵa uqsaıdy. Al Sı zınpınniń Astanadaǵy kezdesýi keıbireýlerge tym saltanatty bolyp kóringenimen, shyn máninde bul memleketter men olardyń basshylary arasyndaǵy dostyq qarym-qatynasty kórsetýdi kózdeıdi.
Sı zınpın buǵan deıin de QHR Qazaqstannyń táýelsizdigi, egemendigi men aýmaqtyq tutastyǵyn qorǵaýda qoldaý kórsetetinin birneshe ret atap ótken.
Osy saparynda ol: «Qytaı danalyǵy dostaryna aıtqan árbir sózdi oryndaý keregin aıtady», - dedi.
«Qytaı sózinde tura alatynyn Koreıa soǵysy kezinde, ıaǵnı amerıkalyq áskerler basyp alǵanda koreı kommýnıster olardan kómek suraǵan kezde kórsetti. Nátıjesinde qarý-jaraq pen tehnıkasy bar 500 myń qytaılyq erikti shekaradan ótip, general Makartýrdyń áskerin jeńip, ony Phenıannan 38-shi parallelge keri shegindirip úlgerdi.
Búgin, geosaıası turaqsyzdyq dáýirinde, biz jańalyqtardan álemniń ártúrli aımaqtarynda soǵys órtine oranǵan qalalardy kórgende, kómekke kelýden qoryqpaıtyn kúshti odaqtastardyń bolýy - bul jaǵdaıdy qamtamasyz etýdegi óte mańyzdy tramplın. Qazaqstannyń ǵana emes, búkil aımaqtyń qaýipsizdigi» – dep jazdy Qytaı zertteýleri ortalyǵynyń dırektory Ádil Káýkenov Telegram arnasynda.
3 shildede Sı zınpınmen kelissózderden keıin Qasym-Jomart Toqaev elde sheshimin tappaǵan másele joq ekenin taǵy da málimdedi. Kezdesý nátıjesinde ekonomıka, kólik, energetıka jáne ǵaryshty ıgerýdegi yntymaqtastyq salalarynda barlyǵy 30-dan astam qujatqa qol qoıyldy.
Solardyń biri – «QazMunaıGaz» ben Qytaı ulttyq munaı-gaz korporaııasy (CNPC) arasyndaǵy yntymaqtastyqty tereńdetý jónindegi negizdemelik kelisim. Bul týraly qytaıtanýshy Ádil Káýkenov «Qazaqstannyń gaz salasyndaǵy jańa belesi» dep atady.
Qytaı — qazir respýblıkanyń eń iri saýda seriktesi jáne onyń negizgi eksporttyq baǵyty. Elder arasyndaǵy ekijaqty taýar aınalymy 2023 jyly 41 mıllıard dollarǵa jetti. Beıjiń, jalpy Ortalyq Azııa, atap aıtqanda Qazaqstan úshin «Beldeý men jol» halyqaralyq ınfraqurylymdy damytý jobasynyń mańyzdy býyny boldy.
3 shildede Toqaev pen Sı zınpın birlesip, bul jeli úshin Kaspıı teńizi arqyly ótetin jańa baǵytty ashty. QHR basshysy ShYU sammıti qarsańynda eki el prezıdentterimen kezdesý barysynda Qytaı, Qyrǵyzstan jáne Ózbekstan arasyndaǵy jańa temirjol jelisiniń qurylysyn jedeldetýge ýáde berdi.
Beıjiń sońǵy jyldary Ortalyq Azııadaǵy pozıııasyn dáıekti túrde nyǵaıtyp keledi. Hurriyet (Túrkııa) gazeti ol Máskeý men Ýkraına arasyndaǵy soǵys bastalǵannan keıin aımaqta paıda bolǵan «bos keńistikti toltyrýǵa» tyrysyp jatqanyn, burynǵy keńestik respýblıkalar arasynda «Reseı soǵysynyń kúsheıýine» alańdaǵanyn jazǵan.
Táýekelderdi baǵalaý tobynyń dırektory Dosym Sátbaev ta Ýkraınadaǵy qaqtyǵys bastalǵannan keıin aımaqtaǵy geosaıası jaǵdaıdyń kúrt ózgergenine senimdi.
«UQShU áskerı-saıası qurylym retinde daǵdarysqa ushyrap, EAEO sur ımporttyń arnasyna aınaldy. Osyndaı jaǵdaılarda Qytaı ShYU-ny óziniń ekonomıkalyq jáne áskerı-saıası múddelerin alǵa jyljytý alańy retinde paıdalanyp, óz ustanymyn belsendi túrde nyǵaıtyp jatyr», - dedi ol «Nezavısımaıa gazeta» basylymyna.
ShANHAI ONDYǴY
Aıta ketsek, Shanhaı yntymaqtastyq uıymyn 2001 jyly Qytaı, Reseı, Qazaqstan, Tájikstan, Qyrǵyzstan jáne Ózbekstan basshylary qurǵan. 2017 jyly uıymǵa Úndistan men Pákistan, al birneshe jyldan keıin Iran múshe boldy.
ShYU-ǵa múshe elderdiń basshylary men joǵary laýazymdy tulǵalary Astanaǵa 3 shilde kúni Qytaı tóraǵasy kelgennen keıin erteńine keldi.
Sammıtte uıym músheleriniń basym kópshiligi prezıdentter boldy: Ózbekstan basshysy Shavkat Mırzıeev, Qyrǵyzstan prezıdenti Sadyr Japarov, Tájikstan prezıdenti Emomalı Rahmon. Reseı prezıdenti Vladımır Pýtın Máskeýden keldi. Al Úndistannyń atynan kim keletini sońǵy ýaqytqa deıin belgisiz boldy. Nátıjesinde kezdesýge eldiń syrtqy ister mınıstri Sýbrahmanıam Djaıshankar ushyp keldi. Premer-mınıstr Narendra Modı is-sharaǵa qatyspady.
Úndistandyq BAQ Narendra Modıdiń kelmeýine qatysty birneshe nusqany alǵa tartty - sammıtte aıtylýy múmkin «antıamerıkandyq málimdemelerdiń bir bóligine aınalýdy» qalamaýdan bastap, Úndistanmen qarym-qatynasy shıelenisken, ShYU-ǵa múshe Pákistannyń Premer-mınıstrimen kezdesýden jaltarýǵa deıin.
Jergilikti The Hindu gazeti aqparat kózderine silteme jasap, Narendra Modı Úndistan parlamentiniń aldaǵy sessııasyna baılanysty sheteldik áriptesterimen kezdesý ótkizip jiberýge sheshim qabyldaǵanyn habarlady.
Kelissózderge Pákistan atynan 3 naýryzda parlamenttik saılaý nátıjesinde jańadan saılanǵan premer-mınıstr Shehbaz Sharıf qatysty. Iran prezıdenti mindetin atqarýshy Mohammad Mohber Astanaǵa Tegerannan keldi.
Sammıttiń keńeıtilgen formatynda uıymǵa seriktes elderdiń basshylary da qatysty. Olardyń arasynda Ázirbaıjan, Katar, BAÁ, Túrkııa jáne Túrkimenstan bar. Ony burynǵy prezıdent, qazirgi Halyq máslıhatynyń tóraǵasy Gýrbangýly Berdimuhamedov tanystyrdy. Ol 4 shildede Qazaqstan astanasynda alǵash ret ótip jatqan ShYU+ formatyndaǵy kezdesýge qatysý úshin keldi.
Sońynda sammıtke BUU Bas hatshysy Antonıý Gýterrısh bastaǵan halyqaralyq uıymnyń ókilderi keldi.
«Álemdegi eń iri aımaqtyq uıym – Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń kúshi bar jáne beıbitshilikke qol jetkizýi kerek» dep BUU-nyń resmı saıty Gýterrıshtiń sózin keltiredi.
Degenmen, qazir ShYU-ny tek aımaqtyq uıym dep sanaıtyn sarapshylar az.
«Qaýipsizdik salasyndaǵy yntymaqtastyqqa baǵyttalǵan Ortalyq Azııa forýmy retinde bastalǵan shara jahandyq ambıııalary keńeıip, ósip kele jatqan klýbqa aınalýda», - dep jazady The Diplomat.
Bul Belarýs uıymynyń qataryna kirýdi rastaıdy. Aǵymdaǵy sammıtte ol resmı túrde ShYU-nyń onynshy múshesi jáne oǵan qosylǵan alǵashqy eýropalyq memleket boldy.
Qazir ShYU músheleri álemdik ekonomıkalyq ónimniń shamamen 25%-yn jáne planeta halqynyń jartysyna jýyǵyn quraıdy. Bul ony Beıjiń men Máskeýdiń geosaıası ambıııalaryn júzege asyrý úshin barǵan saıyn eliktiretin quralǵa aınaldyrady, dep jazdy basylym.
2022 jyly Ýkraınamen soǵys bastalǵannan beri Máskeý Eýropadan tys seriktesterdi qarqyndy izdeýge májbúr boldy. Al Kreml qazir ShYU-ny mundaı izdeýler úshin qolaıly alań retinde qarastyrady. Beıjiń bul sammıtke AQSh jetekshilik etetin ınstıtýttarǵa balama usyný jáne ózin jahandyq ońtústikte kóshbasshy retinde kórsetý múmkindigi retinde múddeli, dep esepteıdi maqala avtory.
Shynynda da, 4 shildedegi sammıtte QHR basshysy ShYU elderin «bıik qorshaýy bar shaǵyn aýla» tájirıbesin paıdalanýdyń naqty táýekelderi jaǵdaıynda damý quqyqtaryn qorǵaýǵa shaqyrdy. Sı zınpın uıym músheleri «birlikti nyǵaıtyp, syrtqy aralasýǵa birlesip qarsy turýy kerek» dep atap ótti.
Reseı prezıdenti Vladımır Pýtın óz kezeginde ShYU-da ózindik tólem jáne esep aıyrysý mehanızmin qurý týraly usynysty eske saldy. Ol sondaı-aq Shanhaı yntymaqtastyq uıymy men BRIKS «jańa álemdik tártiptiń negizgi tiregi» ekenine senim bildirdi.
«Dál osy birlestikter jahandyq damý úderisteri men shynaıy kóppolıarlyqty ornatýdyń qýatty lokomotıvi retinde áreket etedi», - dep atap ótti Reseı basshysy.
Pýtın sammıtke qatysýshylar maquldaǵan Qazaqstan usynǵan «Ádil beıbitshilik pen kelisim úshin álemdik birlik» bastamasyn kóp polıarlylyqqa qadam dep atady. Qasym-Jomart Toqaev buǵan deıin túsindirgendeı, ShYU búkil Eýrazııa qurlyǵynda beıbitshilik pen qaýipsizdiktiń kepili retinde áreket etýge qabiletti.
Sammıtte Ózbekstan prezıdenti Shavkat Mırzıeev ShYU-ǵa múshe elderdi ózara saýda rásimderin jeńildetý týraly kelisim ázirleýge shaqyrdy. Ol sondaı-aq qor men ShYU damý bankin qurý máselesin qaıta qaraýǵa shaqyrdy. Osyǵan uqsas – uıym aıasynda jobalardy qarjylandyratyn arnaıy ınstıtýt qurýdy Qyrǵyzstan basshysy Sadyr Japarov ta usyndy.
Uıymnyń negizgi sammıtinen keıin ShYU+ sammıti bastaldy. Oǵan qatysýshy elder ǵana emes, baqylaýshylar men seriktester de qatysty. Atap aıtqanda, Belarýs prezıdenti Aleksandr Lýkashenko sóz sóılep, «Vashıngton-London gegemony álemge óziniń menshigi retinde qaraıdy jáne ol jahandyq kóppolıarly júıeniń bolashaǵyna rıza emes» dedi.
Túrkııa prezıdenti Rejep Taıyp Erdoǵan óz sózinde terrorızmmen kúres taqyrybyna, sondaı-aq Gazadaǵy jaǵdaıǵa toqtalyp, Izraılge qysymdy kúsheıtýge shaqyrdy.
«16 myńnan astam jazyqsyz bala qaza tapqan qırandylar, shyn máninde, zańdylyǵyn joǵaltqan halyqaralyq júıeniń qırandysy. Izraıldi toqtatyp, ony turaqty atysty toqtatý týraly kelisimge májbúrleý kerek. Bul úshin Izraıl basshylyǵyna qysymdy kúsheıtýdi qoldaý qajet», - dedi Túrkııa prezıdent.
Iran prezıdentiniń mindetin atqarýshy Mohammad Mohber ShYU elderin «serpindi tehnologııalarǵa negizdelgen ortaq valıýta qurýdy» talqylaýǵa shaqyrdy.
Al óz kezeginde Gýrbangýly Berdimuhamedov Túrkimenstan uıymǵa múshe eldermen transulttyq kólik dálizderin damytý boıynsha yntymaqtastyqqa daıyn ekenin aıtty. «Turkmenistan Today» memlekettik agenttiginiń habarlaýynsha, Halyq maslıhaty tóraǵasy da «ShYU-ǵa ótken jyldyń qyrkúıeginde Túrkimenstannyń prezıdenti Serdar Berdimuhamedov (Gýrbangýly Berdimuhamedovtyń uly) usynǵan jahandyq qaýipsizdik strategııasyn qalyptastyrý jónindegi bastamasyn qoldaý múmkindigin talqylaýdy usyndy.
Sammıt sońynda uıym aıasyndaǵy yntymaqtastyqqa qatysty barlyǵy 25 qujatqa qol qoıyldy. Onyń negizgisi ShYU-ǵa múshe memleket basshylary keńesiniń Astana deklaraııasy boldy. Onda Shanhaı yntymaqtastyq uıymyna Qazaqstannan keıingi tóraǵalyq Qytaı tarapyna ótetini aıtylǵan. Qaýymdastyqtyń kelesi sammıti 2025 jyly Qytaıda ótedi.
Anna Kozyreva
