Астанада “Жаһандық оңтүстіктің” маңызды оқиғаларының бірі - жалпы халқы шамамен 3,5 миллиард адамды құрайтын елдерді біріктірген Шанхай ынтымақтастық ұйымының (ШЫҰ) саммиті өтті. Бұл іс-шара басталмай тұрып-ақ, соңғы жылдары өзін әлем көшбасшылары арасындағы келіссөздер үшін қолайлы алаң ретінде көрсете білген Қазақстан үшін дипломатиялық табыс деп аталды. Алайда ұйымды әзірге Мәскеу мен Бейжің басқарады. Олар үшін ШЫҰ өзінің геосаяси амбицияларын жүзеге асырудың құралына айналды.
Осы жиын туралы шолу жасаған fergana.agency-дің хабарлауынша, саммит қарсаңында Қазақстанда қауіпсіздік шаралары бұрын-соңды болмаған дәрежеде күшейтілген. Елорданың айналасына тосқауыл қойылған, барлық стратегиялық мекемелер күзетке алынды, жергілікті полиция қызметкерлері күшейтілген қызмет режиміне көшірілген. Саммит кезінде, 3 және 4 шілде күні қалада балабақшалар жұмыс істемеді. Мемлекеттік органдарға аталған күндерде қызметкерлердің 70 пайызын қашықтан жұмысқа ауыстыру ұсынылды.
Сонымен қатар, 2-5 шілде аралығында Астана, Алматы, Қарағанды және Көкшетау қалаларында террористік қауіптің «сары» деңгейі белгіленді. Бұл құқықтық режим адамдар мен көліктердің қозғалысын шектеуге, қосымша тексеруге мүмкіндік береді.
«Сары аймаққа Астанадан басқа Алматы да енгізілген. Елдегі ең үлкен қалалар екені түсінікті. Сонымен қатар, бұл қатарда Қарағанды мен Көкшетау да бар. Неліктен бұлай болды? Мұның бірнеше себебі болуы мүмкін. Басқалармен қатар заманауи технологиялық шындықтарды ескеру қажет. Астанадан Қарағандыға дейін – 217 шақырым, Астанадан Көкшетауға дейін – 308 шақырым. Қазіргі заманғы әскери ұшқышсыз ұшақтар 700 шақырым қашықтықты бағындырады. Біреудің ҚХР Төрағасы Си радиусында қандай да бір арандатушылық жасауға батылы баруы екіталай, бірақ кім білсін, әлемде көптеген қызуқанды адам бар. Сондықтан қосымша сақтық шаралары зиян болмайды», – деп жазды саясаттанушы Ғазиз Әбішев өзінің Telegram-арнасында.
Қазақстандық тәртіп сақшылары саммит күндері барынша қырағылық танытты. Шілденің 2-сі Алматы әуежайында жеке ісімен Астанаға ұшып келген «Оян Қазақстан» оппозициялық қозғалысының белсендісі Бауыржан Әділханов ұсталды. Ол полиция бөлімшесіне жеткізіліп, бес сағаттан кейін босатылды. Әділханов полициядан кеткеннен кейін Instagram желісінде «не болғанын және не үшін ұсталғанын түсінбейтінін» айтты. Белсенділердің айтуынша, «полиция оны басқа адаммен шатастырған немесе саяси себептермен Астанаға ұшатын рейсті әдейі бұзған».
«СІЗ БІЗГЕ ҰНАЙСЫЗ!»
ШЫҰ саммитінің уақыты ҚХР Төрағасы Си Цзиньпиннің Қазақстанға мемлекеттік сапарымен тұспа-тұс келгендіктен, ол Астанаға бірінші болып келді. 2 шілдеде оны әуежайда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев өзі қарсы алды. Мәртебелі қонақ пен ресми делегация мүшелерін құрметті қарауылдан бөлек, екі елдің туын ұстаған балалар қарсы алды. Олар қытайлық танымал «Отанға ода» әнін мейман алдында орындап берді.
«Құрметті Си Цзиньпин ата, Астанаға қош келдіңіз! Сізбен танысқанымызға қуаныштымыз және сіз бізге ұнайсыз!» - деді он жастағы Әмірхан Қытай төрағасымен кездескен кезде.
Қазақстандық БАҚ Әмірханның Қытай төрағасын «ата» деп атағанын жарыса көрсетті. Ал Си Цзиньпин күлімсіреп, балалардың қытай тілін меңгергенін мақтап, ҚХР-ға оқуға шақырды.
«Қытай университеттеріне түсулеріңді қош көрер едім. Бейжің, не Цинхуа университетіне түсуге болады. Екеуі де керемет университеттер», - деді Си Цзиньпин.
Айта кетсек, Бейжің тіл және мәдениет университетінде мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев білім алған.
Мәртебелі мейманды қарсы алу рәсімі кезінде Қазақстан Әуе қорғанысы күштерінің жойғыш ұшақтары Қытай туының түстері – қызыл және сары іздерді қалдырып, президент сарайының алдынан ұшып өтті. Салтанатты рәсімнен кейін Тоқаев Си Цзиньпинге сапар қарсаңында ҚХР төрағасының мақаласын жариялаған «Казахстанская правда» газетінің бір данасын сыйға тартты. Онда Қытай басшысы, Қазақстанды «тамаша ел» деп атаған.
Си Цзиньпиннің сапары алдында «Синьхуа» агенттігі Қазақстан басшысымен сұхбатын жариялады. Онда Тоқаев Қытай басшысын “досым, көрнекті басшы, дана саясаткер” деп атаған.
Қазақстан басшылығының шығыстағы көршісіне “Қытай еліміздің - тірегі” деген риторикасы экс-президент Нұрсұлтан Назарбаев билік құрған уақыттан бері өзгерген жоқ. Алайда бірнеше жыл бұрын ресми мәлімдемелер мен ҚХР-ның белсенді экономикалық экспансиясын мүлде ұнатпайтын қарапайым қазақстандықтардың пікірі арасында айтарлықтай алшақтық болды. 2016 жылы Қытайға қарсылық «жер реформасына» қарсы жаппай наразылықтармен аяқталды. Бұл іс жүзінде Қазақстан президентін жер заңнамасына өзгерістер енгізуге мораторий жариялауға мәжбүр етті. 2019 жылы Қытайдың 55 зауытын елге беру туралы WhatsApp хабарламасына байланысты бүкіл Қазақстанды шарпыған наразылық толқыны болды.
Десек те, Тоқаев бұл толқынды бір ретке келтіре алғанға ұқсайды. Ал Си Цзиньпиннің Астанадағы кездесуі кейбіреулерге тым салтанатты болып көрінгенімен, шын мәнінде бұл мемлекеттер мен олардың басшылары арасындағы достық қарым-қатынасты көрсетуді көздейді.
Си Цзиньпин бұған дейін де ҚХР Қазақстанның тәуелсіздігі, егемендігі мен аумақтық тұтастығын қорғауда қолдау көрсететінін бірнеше рет атап өткен.
Осы сапарында ол: «Қытай даналығы достарына айтқан әрбір сөзді орындау керегін айтады», - деді.
«Қытай сөзінде тұра алатынын Корея соғысы кезінде, яғни америкалық әскерлер басып алғанда корей коммунистер олардан көмек сұраған кезде көрсетті. Нәтижесінде қару-жарақ пен техникасы бар 500 мың қытайлық ерікті шекарадан өтіп, генерал Макартурдың әскерін жеңіп, оны Пхеньяннан 38-ші параллельге кері шегіндіріп үлгерді.
Бүгін, геосаяси тұрақсыздық дәуірінде, біз жаңалықтардан әлемнің әртүрлі аймақтарында соғыс өртіне оранған қалаларды көргенде, көмекке келуден қорықпайтын күшті одақтастардың болуы - бұл жағдайды қамтамасыз етудегі өте маңызды трамплин. Қазақстанның ғана емес, бүкіл аймақтың қауіпсіздігі» – деп жазды Қытай зерттеулері орталығының директоры Әділ Кәукенов Telegram арнасында.
3 шілдеде Си Цзиньпинмен келіссөздерден кейін Қасым-Жомарт Тоқаев елде шешімін таппаған мәселе жоқ екенін тағы да мәлімдеді. Кездесу нәтижесінде экономика, көлік, энергетика және ғарышты игерудегі ынтымақтастық салаларында барлығы 30-дан астам құжатқа қол қойылды.
Солардың бірі – «ҚазМұнайГаз» бен Қытай ұлттық мұнай-газ корпорациясы (CNPC) арасындағы ынтымақтастықты тереңдету жөніндегі негіздемелік келісім. Бұл туралы қытайтанушы Әділ Кәукенов «Қазақстанның газ саласындағы жаңа белесі» деп атады.
Қытай — қазір республиканың ең ірі сауда серіктесі және оның негізгі экспорттық бағыты. Елдер арасындағы екіжақты тауар айналымы 2023 жылы 41 миллиард долларға жетті. Бейжің, жалпы Орталық Азия, атап айтқанда Қазақстан үшін «Белдеу мен жол» халықаралық инфрақұрылымды дамыту жобасының маңызды буыны болды.
3 шілдеде Тоқаев пен Си Цзиньпин бірлесіп, бұл желі үшін Каспий теңізі арқылы өтетін жаңа бағытты ашты. ҚХР басшысы ШЫҰ саммиті қарсаңында екі ел президенттерімен кездесу барысында Қытай, Қырғызстан және Өзбекстан арасындағы жаңа теміржол желісінің құрылысын жеделдетуге уәде берді.
Бейжің соңғы жылдары Орталық Азиядағы позициясын дәйекті түрде нығайтып келеді. Hurriyet (Түркия) газеті ол Мәскеу мен Украина арасындағы соғыс басталғаннан кейін аймақта пайда болған «бос кеңістікті толтыруға» тырысып жатқанын, бұрынғы кеңестік республикалар арасында «Ресей соғысының күшеюіне» алаңдағанын жазған.
Тәуекелдерді бағалау тобының директоры Досым Сәтбаев та Украинадағы қақтығыс басталғаннан кейін аймақтағы геосаяси жағдайдың күрт өзгергеніне сенімді.
«ҰҚШҰ әскери-саяси құрылым ретінде дағдарысқа ұшырап, ЕАЭО сұр импорттың арнасына айналды. Осындай жағдайларда Қытай ШЫҰ-ны өзінің экономикалық және әскери-саяси мүдделерін алға жылжыту алаңы ретінде пайдаланып, өз ұстанымын белсенді түрде нығайтып жатыр», - деді ол «Независимая газета» басылымына.
ШАНХАЙ ОНДЫҒЫ
Айта кетсек, Шанхай ынтымақтастық ұйымын 2001 жылы Қытай, Ресей, Қазақстан, Тәжікстан, Қырғызстан және Өзбекстан басшылары құрған. 2017 жылы ұйымға Үндістан мен Пәкістан, ал бірнеше жылдан кейін Иран мүше болды.
ШЫҰ-ға мүше елдердің басшылары мен жоғары лауазымды тұлғалары Астанаға 3 шілде күні Қытай төрағасы келгеннен кейін ертеңіне келді.
Саммитте ұйым мүшелерінің басым көпшілігі президенттер болды: Өзбекстан басшысы Шавкат Мирзиеев, Қырғызстан президенті Садыр Жапаров, Тәжікстан президенті Эмомали Рахмон. Ресей президенті Владимир Путин Мәскеуден келді. Ал Үндістанның атынан кім келетіні соңғы уақытқа дейін белгісіз болды. Нәтижесінде кездесуге елдің сыртқы істер министрі Субрахманям Джайшанкар ұшып келді. Премьер-министр Нарендра Моди іс-шараға қатыспады.
Үндістандық БАҚ Нарендра Модидің келмеуіне қатысты бірнеше нұсқаны алға тартты - саммитте айтылуы мүмкін «антиамерикандық мәлімдемелердің бір бөлігіне айналуды» қаламаудан бастап, Үндістанмен қарым-қатынасы шиеленіскен, ШЫҰ-ға мүше Пәкістанның Премьер-министрімен кездесуден жалтаруға дейін.
Жергілікті The Hindu газеті ақпарат көздеріне сілтеме жасап, Нарендра Моди Үндістан парламентінің алдағы сессиясына байланысты шетелдік әріптестерімен кездесу өткізіп жіберуге шешім қабылдағанын хабарлады.
Келіссөздерге Пәкістан атынан 3 наурызда парламенттік сайлау нәтижесінде жаңадан сайланған премьер-министр Шехбаз Шариф қатысты. Иран президенті міндетін атқарушы Мохаммад Мохбер Астанаға Тегераннан келді.
Саммиттің кеңейтілген форматында ұйымға серіктес елдердің басшылары да қатысты. Олардың арасында Әзірбайжан, Катар, БАӘ, Түркия және Түркіменстан бар. Оны бұрынғы президент, қазіргі Халық мәслихатының төрағасы Гурбангулы Бердімұхамедов таныстырды. Ол 4 шілдеде Қазақстан астанасында алғаш рет өтіп жатқан ШЫҰ+ форматындағы кездесуге қатысу үшін келді.
Соңында саммитке БҰҰ Бас хатшысы Антониу Гутерриш бастаған халықаралық ұйымның өкілдері келді.
«Әлемдегі ең ірі аймақтық ұйым – Шанхай ынтымақтастық ұйымының күші бар және бейбітшілікке қол жеткізуі керек» деп БҰҰ-ның ресми сайты Гутерриштің сөзін келтіреді.
Дегенмен, қазір ШЫҰ-ны тек аймақтық ұйым деп санайтын сарапшылар аз.
«Қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастыққа бағытталған Орталық Азия форумы ретінде басталған шара жаһандық амбициялары кеңейіп, өсіп келе жатқан клубқа айналуда», - деп жазады The Diplomat.
Бұл Беларусь ұйымының қатарына кіруді растайды. Ағымдағы саммитте ол ресми түрде ШЫҰ-ның оныншы мүшесі және оған қосылған алғашқы еуропалық мемлекет болды.
Қазір ШЫҰ мүшелері әлемдік экономикалық өнімнің шамамен 25%-ын және планета халқының жартысына жуығын құрайды. Бұл оны Бейжің мен Мәскеудің геосаяси амбицияларын жүзеге асыру үшін барған сайын еліктіретін құралға айналдырады, деп жазды басылым.
2022 жылы Украинамен соғыс басталғаннан бері Мәскеу Еуропадан тыс серіктестерді қарқынды іздеуге мәжбүр болды. Ал Кремль қазір ШЫҰ-ны мұндай іздеулер үшін қолайлы алаң ретінде қарастырады. Бейжің бұл саммитке АҚШ жетекшілік ететін институттарға балама ұсыну және өзін жаһандық оңтүстікте көшбасшы ретінде көрсету мүмкіндігі ретінде мүдделі, деп есептейді мақала авторы.
Шынында да, 4 шілдедегі саммитте ҚХР басшысы ШЫҰ елдерін «биік қоршауы бар шағын аула» тәжірибесін пайдаланудың нақты тәуекелдері жағдайында даму құқықтарын қорғауға шақырды. Си Цзиньпин ұйым мүшелері «бірлікті нығайтып, сыртқы араласуға бірлесіп қарсы тұруы керек» деп атап өтті.
Ресей президенті Владимир Путин өз кезегінде ШЫҰ-да өзіндік төлем және есеп айырысу механизмін құру туралы ұсынысты еске салды. Ол сондай-ақ Шанхай ынтымақтастық ұйымы мен БРИКС «жаңа әлемдік тәртіптің негізгі тірегі» екеніне сенім білдірді.
«Дәл осы бірлестіктер жаһандық даму үдерістері мен шынайы көпполярлықты орнатудың қуатты локомотиві ретінде әрекет етеді», - деп атап өтті Ресей басшысы.
Путин саммитке қатысушылар мақұлдаған Қазақстан ұсынған «Әділ бейбітшілік пен келісім үшін әлемдік бірлік» бастамасын көп полярлылыққа қадам деп атады. Қасым-Жомарт Тоқаев бұған дейін түсіндіргендей, ШЫҰ бүкіл Еуразия құрлығында бейбітшілік пен қауіпсіздіктің кепілі ретінде әрекет етуге қабілетті.
Саммитте Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиеев ШЫҰ-ға мүше елдерді өзара сауда рәсімдерін жеңілдету туралы келісім әзірлеуге шақырды. Ол сондай-ақ қор мен ШЫҰ даму банкін құру мәселесін қайта қарауға шақырды. Осыған ұқсас – ұйым аясында жобаларды қаржыландыратын арнайы институт құруды Қырғызстан басшысы Садыр Жапаров та ұсынды.
Ұйымның негізгі саммитінен кейін ШЫҰ+ саммиті басталды. Оған қатысушы елдер ғана емес, бақылаушылар мен серіктестер де қатысты. Атап айтқанда, Беларусь президенті Александр Лукашенко сөз сөйлеп, «Вашингтон-Лондон гегемоны әлемге өзінің меншігі ретінде қарайды және ол жаһандық көпполярлы жүйенің болашағына риза емес» деді.
Түркия президенті Режеп Тайып Ердоған өз сөзінде терроризммен күрес тақырыбына, сондай-ақ Газадағы жағдайға тоқталып, Израильге қысымды күшейтуге шақырды.
«16 мыңнан астам жазықсыз бала қаза тапқан қирандылар, шын мәнінде, заңдылығын жоғалтқан халықаралық жүйенің қирандысы. Израильді тоқтатып, оны тұрақты атысты тоқтату туралы келісімге мәжбүрлеу керек. Бұл үшін Израиль басшылығына қысымды күшейтуді қолдау қажет», - деді Түркия президент.
Иран президентінің міндетін атқарушы Мохаммад Мохбер ШЫҰ елдерін «серпінді технологияларға негізделген ортақ валюта құруды» талқылауға шақырды.
Ал өз кезегінде Гурбангулы Бердімұхамедов Түркіменстан ұйымға мүше елдермен трансұлттық көлік дәліздерін дамыту бойынша ынтымақтастыққа дайын екенін айтты. «Turkmenistan Today» мемлекеттік агенттігінің хабарлауынша, Халық маслихаты төрағасы да «ШЫҰ-ға өткен жылдың қыркүйегінде Түркіменстанның президенті Сердар Бердімұхамедов (Гурбангулы Бердімұхамедовтың ұлы) ұсынған жаһандық қауіпсіздік стратегиясын қалыптастыру жөніндегі бастамасын қолдау мүмкіндігін талқылауды ұсынды.
Саммит соңында ұйым аясындағы ынтымақтастыққа қатысты барлығы 25 құжатқа қол қойылды. Оның негізгісі ШЫҰ-ға мүше мемлекет басшылары кеңесінің Астана декларациясы болды. Онда Шанхай ынтымақтастық ұйымына Қазақстаннан кейінгі төрағалық Қытай тарапына өтетіні айтылған. Қауымдастықтың келесі саммиті 2025 жылы Қытайда өтеді.
Анна Козырева
