Buǵaýly beıbaq

Beıtanys tanystar

Qoǵamda shyrkóbelek aınalyp júrgen adamnyń otbasy, týystarynan basqa qyzmettes, kórshi, birge oqyǵan degen tanystarynan basqa "banktegi kezektes" degen jańa tanystyǵy bastalǵaly qaı zaman.

Basqa jerde kórispese de, aı saıyn bank ǵımaratynda kezdese bere kádimgi beıtanys tanysqa aınalasyń. Alǵashynda tosyrqaǵanmen aılar, jyldar óte amandasa bastaısyń. Shubatylǵan kezekte tura kele adam bolǵan soń tildesesiń. "Kisi tildeskeshe" degendi atam qazaq tekke aıtpasa kerek. Tipten, jyldar óte jaqyndasyp ketip jatqandar da az emes.

Sebebi, búginde bankten kredıt almaǵan otbasy kemde-kem. Egemendikpen ere kelgen tegeýrini eń myqty qylbuǵaý – bank beretin keredıt ekeni jasyryn emes. Paıyzy eń tómeni 15, joǵarysy 28-30%. Shetelden tómen paıyzben kirgen aqsha, halyqqa aspandatqan paıyzben berilip, bankter qarapaıym halyq esebinen ómir súredi.

O basta 500 myń teńgeni 28%-ǵa alyp, tap bir tegin bershindeı qýanasyz. Qysylyp turǵanda sonsha aqshany bankten basqa kim bere qoısyn. 48 aıdan soń, 1mln 500 myń teńge ǵyp qaıtarasyz. Yshqynasyń. Aı saıynǵy tólep jatqan 29 myńnan yńyrshaǵyń aınalady.

Lajyń joq. Tólemeseń, kún saıyn ósetin paıyz, odan beter jep qoıady. Baryńdy sypyryp alady. Sypyryp alǵandy bylaı qoıǵanda, abaqtydan bir-aq shyǵyp jatqandar qanshama. Kóbine urynatyn kópbalaly áıelder men qarııalar. Kópbalaly áıel úı alýǵa, balasyn úılendirýge alsyn delik. Qarııalar she?

Búkshıgen beıbaq

Qolyndaǵy taıaǵyna súıenip áreń basqan keıýana kelip kezektiń sońyn suraǵanda, tańyrqaǵan jan bolmady. Qalypty jaıt. Kezegin anyqtap alyp, jan-jaǵyna qarady. Bos oryndy kórip, jáımen aıaǵyn ilbı basa baryp jaıǵasty. Ońtústiktiń shyjyǵan kúnimen taıaqqa súıene júrý ońaıǵa soqpasa kerek.

Sharshaǵan keıýana ýhileı demalyp, qolyna ustaǵan betoramalymen quıylǵan terin súrtindi. Aýyr tynystaı, únsiz qaldy. Osy kezde bankke asyǵa kirgen erkek, órt tıgendeı janyǵyp óte bere shette otyrǵan keıýananyń taıaǵyna súrinip ketip, bar salmaǵymen ústine qulady.

Aınala turǵandar dóńkıgen erkekti keıýananyń ústinen súırelep turǵyza bastady. Keıýanadan keshirim suraýǵa murshasy joq erkek kezektiń sońyn surap úlgerdi. Keıýana: "Kezektiń sońy menmin..." dedi álsiz únmen. "Sizden soń menmin..." degen erkek, keıýananyń arqa tusyndaǵy bos orynǵa jalp etti.

Zińgitteı erkeketiń ústine salmaqpen qulaǵanyn aýyrsynyp qalsa kerek, keıýananyń qabaǵy kirtıgen boıy únsiz otyr. Kezekte turǵan egdeleý jastaǵy áıel áligi erkekke jaqtyrmaı qarady. Óziniń ne istegenin endi túsingendeı bolǵan erkek, keıýananyn jelke tusynan ne sebepti asyqqanyn aıtyp, barynsha aqtalyp jatyr.

"Aqtalma. Bárimiz taǵdyrlaspyz"

Qysyla aqtalǵan erkekke aıtqan keıýananyń aıtqan sózi turǵandardy selk etkizgendeı. Jańa uǵymnyń salmaǵy bárine zildeı batqandaı ishteı únsiz moıyndasty. Bankke qaryzdar...

Kezektiń uzaq bolatynyn bilgendeı salqyn sýyn ala shyqqan kelinshek, sómkesinen sýyn shyǵaryp, keıýanaǵa usyndy. Alǵashynda kidirip qarap baryp, jáımen qolyn sozdy. Ydystyń aýzymen ishýge yńǵaısyzdanǵandaı kelinshekke qarady. "Ishe berińiz. Mende taǵy bireýi bar..." degen kelinshektiń qoldaý sózinen soń, bótelkeniń aýzyn jáımen asha bir urttady.

Aýyr salmaqtan janshylyp qalǵan aıaǵyn aýyrsyna qabaǵyn shytty. Jelke tusynda yrsyldaı demalyp otyrǵan erkek:

– Apa, aıyp etpeńizshi, menen ne qajet, aıtyńyz? – dedi. Suraqtan sál únsiz qalǵan keıýana:– Kredıtim taýsylǵansha tiri tura turǵanym qajet... – dep, myrs etti.

Aýyr jaýaptan aınala turǵandar únsiz qalysty. Erkekti jaqtyrmaı turǵan egde áıel aýyr kúrsindi. Mańaıyndaǵylardyń ózimen tildesýge bata almaı turǵanyn túsingendeı:

– Balam kredıtke mashına aldy. Sý jańa. Dúkennen aldy. Aı saıyn 80 myń teńge tóleıdi, – dep toqtady.

– Qutty bolsyn?! Sheteldik mashınamen shalqyp júrgenge ne jetsin?! – dep, jelke tusyndaǵy erkek áńgimege qosyla ketti. Taǵy sol únsizdik ornady. Kúttirgen kezek alma-kezek almasýda. Qujynaǵan adamdarǵa qarap, kóz aldyńa inge tamaǵyn tasyǵan qumyrsqa tirshilik eriksiz kelgendeı.

Sálden soń keıýana yńǵaısyzdyqty jeńildetkisi kelgendeı:

– Ulym men kelinim shalqyp júr. Aı saıynǵy kredıtin meniń pensııamnan tóleıdi. Áli tórt jyly bar. Sondyqtan, qudaıdan meniń tórt jylǵa deıin tiri tura turǵanym qajet, – dep, tap bir tileýin kókke jetkizgisi kelgendeı basyn joǵary kótere, kózderin banktiń tóbesine qadady.

Buryn kelgender keıýanadan estigen sózdiń salmaǵynan únsiz qalysty. Keıin kelgender kezekke janyǵa turysýda. Bir qaraǵan kózge asyǵys adamdardyń bir-birimen jumysy joqtaı kórinedi. Áıtse de, esikten kkirgenshe beıtanys jandar, shyn máninde taǵdyrlastar keıin jyly sózben, keıi ashý-yzamen bólisýge jaqyn turady.

Jarqyn ómir jat elde

Gollandııada úı salamyn deýshilerge kredıtti nebári 2%-ben beredi eken. Otbasyndaǵy bala sany úsheýden kóp bolsa, qaryzynyń sońǵy jylyn bank óz esebinen jaýyp beredi. Ne degen bizge tańsyq qamqorlyq?! Bank, bala sanyna qaıyrymdylyq jasaıdy deý – bizder úshin ertegi ispettes.

Búginde on balasymen páter alýǵa bankten kredıt alyp, qaryzyn óteı almaı aqyr sońy abaqtyǵa qamalǵan áıelder qanshama?! "On balasy bar áıel qalaısha?!" dep tańqalarsyz. Iá, bizde on balaly "Batyr Anany" bankke qaryz bolǵany úshin esh qınalmastan sottaı salady.

Artynda eńirep qalǵan on balanyń taǵdyry bizdiń bank pen sot júıesin esh tolǵandyrmaıdy. Qaryz ekensiń, tóle. Tóleı almaıdy ekensiń, sottalasyń. Basqa jol joq. Egerde, Gollandııadaǵydaı tómen aqymen kredıt berilip, qamqorlyq jasalsa, qazaqtyń esh áıeli bala-shaǵasymen shubyrmas edi-aý?..

Endi mine, tórinen – kóri jaqyn qarııalar da bank buǵattaýyna tústi. Árıne, bul – basqa án... Perzenttiń qatygezdigi. Ómir boıy tyrnaqtap jıǵanyn qartaıǵanda óz qajettiligine jumsaýyna múmkindik bermeıtin uldy qudaıdan tilemegeni anyq.

Taıaqty tekke súıenbese kerek. Súıretilgen aıaǵyn arnaıy emhanalarǵa aparyp emdetýge óz zeınetaqysyn jumsasa, qınalǵan janyna daýa tabar edi, tek... Aı saıyn bankke balasy minip júrgen mashınanyń qarzyn tóleýge jumsamaǵanda.

Qorǵansyz qarııalardy banktiń qazabatynan qalaı qutqarýǵa bolaýdy. Oılana kele esh jaýabyn tappadym. Bank aqymaq emes. Jasy zeınetkerliktiń belortasynan aýyp ketkenderge úlken somada qaryz bermeıdi. Qartaıǵan jannyń qaryzyn tóleýge tiri bop júre berýine bank te kúmándanady.

Ókinishke qaraı, ata-ana qadirin bilmeıtin keı urpaq óz atyna tirkelgen qaryzyn zeınetker áke-sheshesiniń zeınetaqysyna eseptep alýda. Qasyna áıelin otyrǵyzyp shalqyp júredi. Aıaǵy aýrý anasy taıaǵyna súıenip, terezege telmirip otyrady. Mine, búgingi kúnniń ay da aýyr shyndyǵy.

Zýlaı zymyraıtyn sheteldik mashınanyń keıýanaǵa qajeti bar ma? Iá, eger sol mashınamen emdelý ortalyqtaryna aparsa. Shıpasý men dárýmendi balshyqtarǵa aparyp aýrý aıaǵyn emdetse. Átteń, qarapaıym ǵana qamqorlyqtyń ornyna banktegi qaryzyna buǵalyqsyz buǵattalǵan qarttyq...

Bank pen úkimettiń qarapaıym halyqtyń áleýmettik jaıyna beıtarap qaraıtynyna etimiz óldi desek, artyq aıtpaspyz. Bálkim: "Ebin tap ta, jónge sal..." tásilin qoldaný arqyly halyqtyń óz qamyn ózi jeýine daǵdylandyryp jatyr ma eken.

Qınalǵanda tyǵyryqtan shyǵaryp bergeni úshin ósimi joǵary bankke qýanatynymyz ras. Álbette, halyqtyń basym paıyzy "óz qotyryn – ózi qasýdy" úırendi. Úkimetke qol sozbastan qamdanýda. Áıtse de, arasynda kezdesetin "ashkóz urpaqtan" qarııalarymyzdy qorǵaýdyń qandaı joly bar?..

Qadiri qashqan qarttyq. "Jasymda – beınet, qartaıǵanymda – zeınet bere gór" dep syıynatyn qazaqtyń urpaǵy ne sebepti azyp barady? "Anańdy arqalap úsh ret jaıaýlata Mekkege aparsań da perzenttik qaryzyn óteýge jetpeıdi" degendi estip ósken urpaq edik. Qartaıǵan anasynyń esebinen mashına minetinder qaıdan paıda boldy?..

Ár otbasy óz aldyna kishigirim memleket dep alsaq, kishigirim memlekettiń ózindik taýsylmaıtyn qaqtyǵysy men shytyrmany mol ekeni daýsyz. Qajyry qaıtqan qarııasyn qorǵaı almaǵan kishigirim otbasy - úlken memlekettiń shirigen bir ýyǵy bop qadalyp jatqanyna mán beremiz be?

Shiriginen ýyqtar qadalǵan shańyraqtyń ortaǵa kúırep túseri anyq. Sonda biz, shańyraǵymyzdyń shaıqaltpaýdyń qamyn qaı kezde jasaýymyz kerek. Ýildegen sábıine besik jyryn aıtyp otyrǵan kezden be, álde... "Men kımegendi, men ishpegendi balam kórsin"-men yńyrshaǵy aınala jetildirip júrip, bastysy meıirimdi ege almaı qalyp jatyrmyz ba?..

Álde, eshteńeden taryqpaı, ata-anasy bárin daıyndap bergenge eti ólip, qalypqa aınaldyryp alǵan urpaq kináli me?.. Qarapaıym ǵana "qadirleý" degen uǵymǵa sanasy jetpeıtin uldardan qurala bastaǵan qoǵamda ómir súrýdiń ózi qorqynyshqa aınalǵandaı.

Jandy egeıtin sansyz suraqqa ár urpaq jaýapty ózi tapsa, odan asqan baqyt bolmas edi...