Qazir qatty tasyp jatqan Aqtóbedegi Elek ózeni boıynan 1926 jyly arheologııalyq olja tabylǵan. Alash kósemi Álıhan Bókeıhanovtyń sol týraly jazǵan, buryn belgisiz bolyp kelgen maqalasy tabyldy. Maqalany tapqan – zertteýshi Gúlnar Muqanova.
Onda arheologııalyq olja tabylǵan mańaıdy adamzattyń qansha myń jyldan beri mekendegeni jaıly joramal keltirilgen. Maqala topshylaý, málimetterge qosa, arheologııa salasynda qazaqy termınderdi qoldanýymen de erekshelenedi. Osy maqalany tapqan zertteýshi Gúlnar Muqanova óziniń ǵylymı oljasy jaıynda «Adyrnaǵa» aıtyp berdi. Suhbat sońynan Álıhan Bókeıhanovtyń maqalasy emlesin saqtaı otyryp jarııalanyp otyr. Maqalaǵa «Bilim qyran ǵoı! Qyran qyraǵy ǵoı! Adam balasynyń tas tarıhyndaǵy qonysy» degen taqyryp qoıylǵan.
Alash kósemi Álıhan Bókeıhanovtyń áli tolyq zerttelmegen maqalasy History.kz saıtynda jarııalandy. Gúlnar Muqanova atalmysh maqalany 1926 jylǵy gazetten tapqan.
- Bókeıhanovtyń maqalasyn qalaı taptyńyzdar?
- Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy tarıh jáne etnologııa ınstıtýtynyń ǵalymdary Joǵary Ǵylym jáne bilim mınıstrliginiń arnaıy grant jobasy boıynsha jumys isteıdi. Bizdiń top Alash azamattarynyń murasyn, ómirin zertteıdi. Sol zertteýde maǵan Bilál Súleevti tapsyrdy. Men ol kisi týraly qańtar men aqpan aılarynda zertteý júrgize bastadym. Bilál Súleev qoǵam qaıratkeri, aqyn, aǵartýshy, jýrnalıst, dramatýrg bolǵan. Súleev Orynborda shyqqan “Qazaq” gazetinde qosymsha jumys istep, gazet betinde “Mataı“, “Qaptaǵaı” degen búrkenshik atpen birneshe óleń, maqalalaryn jarııalady. Tatardyń “Shýra” jýrnalynyń 1916 jyly 3-sanynda tatar ultshyldaryna qarsy “Naýshırvan efendi maqalasy jaıly” atty ǵylymı maqalasyn jarııalaǵan. Onyń ómirbaıanynda 1926 jyly onyń Aqtóbede qyzmet etkeni aıtylady. Ol gýbernııada halyqtyń bilim bólimin basqarǵan. Men sol baǵyt boıynsha zertteı bastadym. Sóıtip Almatyda Ulttyq kitaphananyń sırek qorynan Aqtóbede 20-shy jyldary jarııalanǵan maqalalardy qarap shyqtym. Gazet betterinen men Súleevtiń jazǵandaryn izdep otyrǵanda taǵy bir maqala nazar aýdartty. Álipbı reformasyna deıin tóte jazýmen jazylǵan bul maqalanyń avtory «Qyr balasy» dep belgilengen eken. «Qyr balasy» atanynan jarııalanǵan Qazaqstannan tabylǵan materıaldyq mádenıet eskertkishterine degen tereń qyzyǵýshylyqty kórýge bolady. Bul maqala Aqtóbede shyqqan «Kedeı» gazetiniń 1926 jyly 29 shilde kúngi sanynda jarııalanǵan.
Barshaǵa belgili, osy maqala jarııalanǵan tusta Alashtyqtar jappaı qýdalaýǵa ushyraı bastaǵan bolatyn. Sol kezde olardyń problemalyq maqalalarynan bólek, tipti zııansyz ǵylymı maqalasyn da jarııalaý da erekshe oqıǵa bolatyn.
- Osynyń sebebin qalaı túsindirer edińiz?
- Sáti túsken bolýy kerek, osy kezde «Kedeı» gazetin Alash qaıratkeri Álıhan Bókeıhanovtyń serigi Januzaq Jánibekov basqarǵan. Ol kezinde Orynbordaǵy «Qazaq» gazetinde jumys istegen. Biraq «Kedeıdiń» Álıhan maqalasy jaryq kórgen kúngi sanyna shyǵarýshy redaktor retinde «Abdýllın Q. (Qaldybaı)» esimi kórsetilgen.
Al Álıhannyń osy shamada Aqtóbede bolǵany týraly mynandaı derek bar. Ol 1926 jyly SSSR Ǵylym akademııasynyń Antropologııalyq ekspedıııasynyń quramynda Adaı ýezinde bolǵan. Sol jyly qyrkúıekte osy ekspedıııa quramynda statıstıkalyq – ekonomıkalyq zertteý jasap júrgen kezinde ustalyp, Máskeýge aparylǵan. Sonda 5 kún Býtyrka túrmesine qamalǵannan keıin qaıta bostandyqqa shyqqan.
Álıhan Nurmuhamedulynyń 1926 jylǵy maqalasy Qazaqstandaǵy arheologııalyq oljalardy BAQ-ta alǵashqylardyń biri bolyp jarııalanǵandyǵymen qundy.
- Álıhannyń maqalasy jarııalanǵan sońǵy reakııa qandaı bolyp jatyr?
- Materıal jarııalanǵan soń maǵan Januzaq Jánibekovtiń nemeresi baılanysqa shyqty. Alash ardaqtysynyń nemeresi Mııash maǵan óz alǵysyn aıtty. «Eger taǵy izdeseńiz, sýretterin tabýǵa tyryssańyz» degen bolatyn. Meniń bilýimshe, nemereleri kitap jazýǵa, materıal daıyndamaq. Sebebi Januzaq Jánibekov te óz zamanynda óte tanymal adam boldy. Ol «Kedeı» gazetiniń redaktory boldy. Alashqa qarsy repressııa júrgen soń ony da qýdalaý bastalǵan...
- Suhbatqa ýaqyt bólgenińizge rahmet!
Symbat Naýhan
«Adyrna» ulttyq portaly
"Kedeı" gazetinde jarııalanǵan Álıhan Bókeıhanovtyń maqalasynan úzindi. E-history.kz sýreti
BILIM QYRAN ǴOI! QYRAN QYRAǴY ǴOI! ADAM BALASYNYŃ TAS TARIHYNDAǴY QONYSY
Jer bilimin jerdiń jasyn qabatyn qarastyryp sıyrdyń jasyn múıizinen, jylqynyń jasyn tisinen tabylǵandaı tabady. Jerdiń tarıhy bir neshe múshelge bólinedi. Bizdiń múshel on eki jyl bolǵanda, jerdiń músheli júz-júz myń jylmen sanalady.
Jerge adam balasy kelgen múshel jer tarıhynda tórtinshi múshel dep atalady. Jerdiń bu tarıhy bastalǵaly eki júz myńǵa jaqyn jyl ótken. Jer bilimi jerdiń qabatyn kitabtyń betindeı oqydy. Jerdiń jańada jas qabaty ózimiz tabtab júrgen jer. Jerdiń ishine qaraı qazyp qabatyn asha bersek, boılaǵan saıyn eski qart qabat bola beredi. Jer bilimin jerdiń qabatyn teńizdiń, ózenniń jaryn baqylap synap biledi. Ózenniń qabaǵy sýdan qyrǵa satylap, basqyshtap, kóterilip ketedi. Burynǵy zamanda myń jyl ma, júz myń jyl ma ózen osy kúngi qyr qabaqqa aqqan, arnasyn soııa-soııa osy kúnge ultanǵa túsken.
Etikshiniń jurtynda bylǵarynyń kesindisi, oıshynyń jurtynda jońqa, ustanyń jurtynda kómir qalady. Ózenniń, teńizdiń basqasy qabaǵynda, qumynda jaılaǵan janýarlardyń, balyqtyń, adamnyń, at aýnaǵan jerde túk qalady. Qaldyǵy, ustanǵan qarýy saımany – belgisi qalady.
Aq-tóbeden 3 shaqyrymda Elektiń qum jaǵynda tas músheli adam tarıhynyń adamynyń qonysy tabyldy. Muny tapqan Akademııa qazaq jerin, sharýasyn izdep zertte dep jibergen bilgish qustyń adamy Bulǵaq balasy.
Bilim adam balasyn ózge janýarmen atalas dep biledi. Jer taýysyp barǵanda adam balasy ózge janýardan aqyly men, aqylynyń, qarýy, qolynyń sheberligi men aıyrylady. Aqyl jetelep josparlap, qol qujýsyrady. Adam qolynan ótip ózgerilgen zat madenıat múshesi bolady...
Alǵashqy adam balasynyń adabıeti adam tastan qarý qoldanǵanda bastalady. Adam balasy pyshaq, biz, ıne, balta, masaq, qyzǵysh, qasyqty tastan qoldanyp talaı zamanda basynan ótkeredi. Adam balasynyń tasty qarý jaraq etken tarıhyn tas múshel deıdi. Adamyn, tas músheliniń adamy deıdi. Tas múshelinde adam tarıhy eki júz myń jylǵa sozylǵan. Tasta madanııatty kýldendirip sheberlene kele adam qarý-jaraqty mysqa, qolaǵa aýdarǵan. Adam balasynyń mys qoldanǵan tarıhyn mys músheli deıdi.
Perǵaýyn, Musadan beri adam balasy qarý-jaraqty temirge (shoıyn, býlat temirge jatady) aınaldyrdy. Bizdiń zamanymyz tarıhta temirdiń músheli delinedi. Osy kúngi adamdy qustan ushqyr, Sýleımennen sheshen, sheberge piri etken madanııattyń súıengeni temirden qarý-jaraq. Tas múshelde de adam balasy ózinshe madanııatqa ıe bolady. Sonda da pildeı aıdyn, aıýdaı qarýly janýardy soǵyp etin jeıdi. Osylardyń súıegi tas múshelindegi adamnyń qonysynan etiniń basynan tabylady.
Elektiń jaǵasynan Bulǵaq balasy tapqan tas músheldegi adamnyń jurtynan qyrǵysh, pyshaq, masaq taǵy da neshe qarý jaraq aspaptar tabyldy. Bári de shaqpaq tastan istelgen. Úıshiniń jurtyndaǵy jońqa men kesindi aǵashtaı ana qarý-jaraqty istegende synyp túsken tastan jońqa tabyldy. Bu taǵyn butan alǵanda qalǵan aǵashtyń tomaryndaı jýan qaldyq tas tabyldy. Buǵan qarap bal ashsaq, Bulǵaq balasynyń tapqany tas múshelindegi adamnyń qonysynda ustasynyń dúkeniniń orny bolady, tapqan nárseler 4 júzden asady. Bu nárseler Lenıngrad baryp synǵa salynyp at qoıylyp Qyzylordada bolatyn Qazaqtyń Ult mýzeıine tapsyrylady.Tas músheliniń qarý jaraǵymen aralas mys masaq tabyldy. Bu masaqty mys músheliniń batyry ma, mergeni me, joǵaltty demesek, Bulǵaq balasy tapqan qonys, tas múshelinde de, mys múshelinde de adam balasynyń qonysy bolǵan bolady.
Bu syqyldy adam balasynyń tas múshelindegi qonys bizdiń qazaqtyń jerinde Qostanaıda ǵana buryn tabylǵan edi.
Mundaı qonys izdeı kele qazaqtyń jaıynda talaı jerden tabylmaq.
Adam balasy osy bizdiń jaıdy jaılaǵaly 2 júz myń jyl bolǵan bolyp tabylyp tur.
«Kedeı» gazeti (Aqtóbe). 1926. 29 shilde.
