Qazır qatty tasyp jatqan Aqtöbedegı Elek özenı boiynan 1926 jyly arheologiialyq olja tabylǧan. Alaş kösemı Älihan Bökeihanovtyŋ sol turaly jazǧan, būryn belgısız bolyp kelgen maqalasy tabyldy. Maqalany tapqan – zertteuşı Gülnar Mūqanova.
Onda arheologiialyq olja tabylǧan maŋaidy adamzattyŋ qanşa myŋ jyldan berı mekendegenı jaily joramal keltırılgen. Maqala topşylau, mälımetterge qosa, arheologiia salasynda qazaqy terminderdı qoldanuymen de erekşelenedı. Osy maqalany tapqan zertteuşı Gülnar Mūqanova özınıŋ ǧylymi oljasy jaiynda «Adyrnaǧa» aityp berdı. Sūhbat soŋynan Älihan Bökeihanovtyŋ maqalasy emlesın saqtai otyryp jariialanyp otyr. Maqalaǧa «Bılım qyran ǧoi! Qyran qyraǧy ǧoi! Adam balasynyŋ tas tarihyndaǧy qonysy» degen taqyryp qoiylǧan.
Alaş kösemı Älihan Bökeihanovtyŋ älı tolyq zerttelmegen maqalasy History.kz saitynda jariialandy. Gülnar Mūqanova atalmyş maqalany 1926 jylǧy gazetten tapqan.
- Bökeihanovtyŋ maqalasyn qalai taptyŋyzdar?
- Şoqan Uälihanov atyndaǧy tarih jäne etnologiia institutynyŋ ǧalymdary Joǧary Ǧylym jäne bılım ministrlıgınıŋ arnaiy grant jobasy boiynşa jūmys ısteidı. Bızdıŋ top Alaş azamattarynyŋ mūrasyn, ömırın zertteidı. Sol zertteude maǧan Bıläl Süleevtı tapsyrdy. Men ol kısı turaly qaŋtar men aqpan ailarynda zertteu jürgıze bastadym. Bıläl Süleev qoǧam qairatkerı, aqyn, aǧartuşy, jurnalist, dramaturg bolǧan. Süleev Orynborda şyqqan “Qazaq” gazetınde qosymşa jūmys ıstep, gazet betınde “Matai“, “Qaptaǧai” degen bürkenşık atpen bırneşe öleŋ, maqalalaryn jariialady. Tatardyŋ “Şura” jurnalynyŋ 1916 jyly 3-sanynda tatar ūltşyldaryna qarsy “Nauşirvan efendı maqalasy jaily” atty ǧylymi maqalasyn jariialaǧan. Onyŋ ömırbaianynda 1926 jyly onyŋ Aqtöbede qyzmet etkenı aitylady. Ol guberniiada halyqtyŋ bılım bölımın basqarǧan. Men sol baǧyt boiynşa zerttei bastadym. Söitıp Almatyda Ūlttyq kıtaphananyŋ sirek qorynan Aqtöbede 20-şy jyldary jariialanǧan maqalalardy qarap şyqtym. Gazet betterınen men Süleevtıŋ jazǧandaryn ızdep otyrǧanda taǧy bır maqala nazar audartty. Älıpbi reformasyna deiın töte jazumen jazylǧan būl maqalanyŋ avtory «Qyr balasy» dep belgılengen eken. «Qyr balasy» atanynan jariialanǧan Qazaqstannan tabylǧan materialdyq mädeniet eskertkışterıne degen tereŋ qyzyǧuşylyqty köruge bolady. Būl maqala Aqtöbede şyqqan «Kedei» gazetınıŋ 1926 jyly 29 şılde küngı sanynda jariialanǧan.
Barşaǧa belgılı, osy maqala jariialanǧan tūsta Alaştyqtar jappai qudalauǧa ūşyrai bastaǧan bolatyn. Sol kezde olardyŋ problemalyq maqalalarynan bölek, tıptı ziiansyz ǧylymi maqalasyn da jariialau da erekşe oqiǧa bolatyn.
- Osynyŋ sebebın qalai tüsındırer edıŋız?
- Sätı tüsken boluy kerek, osy kezde «Kedei» gazetın Alaş qairatkerı Älihan Bökeihanovtyŋ serıgı Janūzaq Jänıbekov basqarǧan. Ol kezınde Orynbordaǧy «Qazaq» gazetınde jūmys ıstegen. Bıraq «Kedeidıŋ» Älihan maqalasy jaryq körgen küngı sanyna şyǧaruşy redaktor retınde «Abdullin Q. (Qaldybai)» esımı körsetılgen.
Al Älihannyŋ osy şamada Aqtöbede bolǧany turaly mynandai derek bar. Ol 1926 jyly SSSR Ǧylym akademiiasynyŋ Antropologiialyq ekspedisiiasynyŋ qūramynda Adai uezınde bolǧan. Sol jyly qyrküiekte osy ekspedisiia qūramynda statistikalyq – ekonomikalyq zertteu jasap jürgen kezınde ūstalyp, Mäskeuge aparylǧan. Sonda 5 kün Butyrka türmesıne qamalǧannan keiın qaita bostandyqqa şyqqan.
Älihan Nūrmūhamedūlynyŋ 1926 jylǧy maqalasy Qazaqstandaǧy arheologiialyq oljalardy BAQ-ta alǧaşqylardyŋ bırı bolyp jariialanǧandyǧymen qūndy.
- Älihannyŋ maqalasy jariialanǧan soŋǧy reaksiia qandai bolyp jatyr?
- Material jariialanǧan soŋ maǧan Janūzaq Jänıbekovtıŋ nemeresı bailanysqa şyqty. Alaş ardaqtysynyŋ nemeresı Miiaş maǧan öz alǧysyn aitty. «Eger taǧy ızdeseŋız, suretterın tabuǧa tyryssaŋyz» degen bolatyn. Menıŋ bıluımşe, nemerelerı kıtap jazuǧa, material daiyndamaq. Sebebı Janūzaq Jänıbekov te öz zamanynda öte tanymal adam boldy. Ol «Kedei» gazetınıŋ redaktory boldy. Alaşqa qarsy repressiia jürgen soŋ ony da qudalau bastalǧan...
- Sūhbatqa uaqyt bölgenıŋızge rahmet!
"Kedei" gazetınde jariialanǧan Älihan Bökeihanovtyŋ maqalasynan üzındı. E-history.kz suretı
BILIM QYRAN ǦOI! QYRAN QYRAǦY ǦOI! ADAM BALASYNYŊ TAS TARİHYNDAǦY QONYSY
Jer bılımın jerdıŋ jasyn qabatyn qarastyryp siyrdyŋ jasyn müiızınen, jylqynyŋ jasyn tısınen tabylǧandai tabady. Jerdıŋ tarihy bır neşe müşelge bölınedı. Bızdıŋ müşel on ekı jyl bolǧanda, jerdıŋ müşelı jüz-jüz myŋ jylmen sanalady.
Jerge adam balasy kelgen müşel jer tarihynda törtınşı müşel dep atalady. Jerdıŋ bū tarihy bastalǧaly ekı jüz myŋǧa jaqyn jyl ötken. Jer bılımı jerdıŋ qabatyn kıtabtyŋ betındei oqydy. Jerdıŋ jaŋada jas qabaty özımız tabtab jürgen jer. Jerdıŋ ışıne qarai qazyp qabatyn aşa bersek, boilaǧan saiyn eskı qart qabat bola beredı. Jer bılımın jerdıŋ qabatyn teŋızdıŋ, özennıŋ jaryn baqylap synap bıledı. Özennıŋ qabaǧy sudan qyrǧa satylap, basqyştap, köterılıp ketedı. Būrynǧy zamanda myŋ jyl ma, jüz myŋ jyl ma özen osy küngı qyr qabaqqa aqqan, arnasyn soiia-soiia osy künge ūltanǧa tüsken.
Etıkşınıŋ jūrtynda bylǧarynyŋ kesındısı, oişynyŋ jūrtynda joŋqa, ūstanyŋ jūrtynda kömır qalady. Özennıŋ, teŋızdıŋ basqasy qabaǧynda, qūmynda jailaǧan januarlardyŋ, balyqtyŋ, adamnyŋ, at aunaǧan jerde tük qalady. Qaldyǧy, ūstanǧan qaruy saimany – belgısı qalady.
Aq-töbeden 3 şaqyrymda Elektıŋ qūm jaǧynda tas müşelı adam tarihynyŋ adamynyŋ qonysy tabyldy. Mūny tapqan Akademiia qazaq jerın, şaruasyn ızdep zertte dep jıbergen bılgış qūstyŋ adamy Būlǧaq balasy.
Bılım adam balasyn özge januarmen atalas dep bıledı. Jer tauysyp barǧanda adam balasy özge januardan aqyly men, aqylynyŋ, qaruy, qolynyŋ şeberlıgı men aiyrylady. Aqyl jetelep josparlap, qol qūjusyrady. Adam qolynan ötıp özgerılgen zat madeniat müşesı bolady...
Alǧaşqy adam balasynyŋ adabietı adam tastan qaru qoldanǧanda bastalady. Adam balasy pyşaq, bız, ine, balta, masaq, qyzǧyş, qasyqty tastan qoldanyp talai zamanda basynan ötkeredı. Adam balasynyŋ tasty qaru jaraq etken tarihyn tas müşel deidı. Adamyn, tas müşelınıŋ adamy deidı. Tas müşelınde adam tarihy ekı jüz myŋ jylǧa sozylǧan. Tasta madaniiatty kuldendırıp şeberlene kele adam qaru-jaraqty mysqa, qolaǧa audarǧan. Adam balasynyŋ mys qoldanǧan tarihyn mys müşelı deidı.
Perǧauyn, Mūsadan berı adam balasy qaru-jaraqty temırge (şoiyn, bulat temırge jatady) ainaldyrdy. Bızdıŋ zamanymyz tarihta temırdıŋ müşelı delınedı. Osy küngı adamdy qūstan ūşqyr, Suleimennen şeşen, şeberge pırı etken madaniiattyŋ süiengenı temırden qaru-jaraq. Tas müşelde de adam balasy özınşe madaniiatqa ie bolady. Sonda da pıldei aidyn, aiudai qaruly januardy soǧyp etın jeidı. Osylardyŋ süiegı tas müşelındegı adamnyŋ qonysynan etınıŋ basynan tabylady.
Elektıŋ jaǧasynan Būlǧaq balasy tapqan tas müşeldegı adamnyŋ jūrtynan qyrǧyş, pyşaq, masaq taǧy da neşe qaru jaraq aspaptar tabyldy. Bärı de şaqpaq tastan ıstelgen. Üişınıŋ jūrtyndaǧy joŋqa men kesındı aǧaştai ana qaru-jaraqty ıstegende synyp tüsken tastan joŋqa tabyldy. Bū taǧyn būtan alǧanda qalǧan aǧaştyŋ tomaryndai juan qaldyq tas tabyldy. Būǧan qarap bal aşsaq, Būlǧaq balasynyŋ tapqany tas müşelındegı adamnyŋ qonysynda ūstasynyŋ dükenınıŋ orny bolady, tapqan närseler 4 jüzden asady. Bū närseler Leningrad baryp synǧa salynyp at qoiylyp Qyzylordada bolatyn Qazaqtyŋ Ūlt muzeiıne tapsyrylady.Tas müşelınıŋ qaru jaraǧymen aralas mys masaq tabyldy. Bū masaqty mys müşelınıŋ batyry ma, mergenı me, joǧaltty demesek, Būlǧaq balasy tapqan qonys, tas müşelınde de, mys müşelınde de adam balasynyŋ qonysy bolǧan bolady.
Bū syqyldy adam balasynyŋ tas müşelındegı qonys bızdıŋ qazaqtyŋ jerınde Qostanaida ǧana būryn tabylǧan edı.
Mūndai qonys ızdei kele qazaqtyŋ jaiynda talai jerden tabylmaq.
Adam balasy osy bızdıŋ jaidy jailaǧaly 2 jüz myŋ jyl bolǧan bolyp tabylyp tūr.
Symbat Nauhan
«Adyrna» ūlttyq portaly
"Kedei" gazetınde jariialanǧan Älihan Bökeihanovtyŋ maqalasynan üzındı. E-history.kz suretı
BILIM QYRAN ǦOI! QYRAN QYRAǦY ǦOI! ADAM BALASYNYŊ TAS TARİHYNDAǦY QONYSY
Jer bılımın jerdıŋ jasyn qabatyn qarastyryp siyrdyŋ jasyn müiızınen, jylqynyŋ jasyn tısınen tabylǧandai tabady. Jerdıŋ tarihy bır neşe müşelge bölınedı. Bızdıŋ müşel on ekı jyl bolǧanda, jerdıŋ müşelı jüz-jüz myŋ jylmen sanalady.
Jerge adam balasy kelgen müşel jer tarihynda törtınşı müşel dep atalady. Jerdıŋ bū tarihy bastalǧaly ekı jüz myŋǧa jaqyn jyl ötken. Jer bılımı jerdıŋ qabatyn kıtabtyŋ betındei oqydy. Jerdıŋ jaŋada jas qabaty özımız tabtab jürgen jer. Jerdıŋ ışıne qarai qazyp qabatyn aşa bersek, boilaǧan saiyn eskı qart qabat bola beredı. Jer bılımın jerdıŋ qabatyn teŋızdıŋ, özennıŋ jaryn baqylap synap bıledı. Özennıŋ qabaǧy sudan qyrǧa satylap, basqyştap, köterılıp ketedı. Būrynǧy zamanda myŋ jyl ma, jüz myŋ jyl ma özen osy küngı qyr qabaqqa aqqan, arnasyn soiia-soiia osy künge ūltanǧa tüsken.
Etıkşınıŋ jūrtynda bylǧarynyŋ kesındısı, oişynyŋ jūrtynda joŋqa, ūstanyŋ jūrtynda kömır qalady. Özennıŋ, teŋızdıŋ basqasy qabaǧynda, qūmynda jailaǧan januarlardyŋ, balyqtyŋ, adamnyŋ, at aunaǧan jerde tük qalady. Qaldyǧy, ūstanǧan qaruy saimany – belgısı qalady.
Aq-töbeden 3 şaqyrymda Elektıŋ qūm jaǧynda tas müşelı adam tarihynyŋ adamynyŋ qonysy tabyldy. Mūny tapqan Akademiia qazaq jerın, şaruasyn ızdep zertte dep jıbergen bılgış qūstyŋ adamy Būlǧaq balasy.
Bılım adam balasyn özge januarmen atalas dep bıledı. Jer tauysyp barǧanda adam balasy özge januardan aqyly men, aqylynyŋ, qaruy, qolynyŋ şeberlıgı men aiyrylady. Aqyl jetelep josparlap, qol qūjusyrady. Adam qolynan ötıp özgerılgen zat madeniat müşesı bolady...
Alǧaşqy adam balasynyŋ adabietı adam tastan qaru qoldanǧanda bastalady. Adam balasy pyşaq, bız, ine, balta, masaq, qyzǧyş, qasyqty tastan qoldanyp talai zamanda basynan ötkeredı. Adam balasynyŋ tasty qaru jaraq etken tarihyn tas müşel deidı. Adamyn, tas müşelınıŋ adamy deidı. Tas müşelınde adam tarihy ekı jüz myŋ jylǧa sozylǧan. Tasta madaniiatty kuldendırıp şeberlene kele adam qaru-jaraqty mysqa, qolaǧa audarǧan. Adam balasynyŋ mys qoldanǧan tarihyn mys müşelı deidı.
Perǧauyn, Mūsadan berı adam balasy qaru-jaraqty temırge (şoiyn, bulat temırge jatady) ainaldyrdy. Bızdıŋ zamanymyz tarihta temırdıŋ müşelı delınedı. Osy küngı adamdy qūstan ūşqyr, Suleimennen şeşen, şeberge pırı etken madaniiattyŋ süiengenı temırden qaru-jaraq. Tas müşelde de adam balasy özınşe madaniiatqa ie bolady. Sonda da pıldei aidyn, aiudai qaruly januardy soǧyp etın jeidı. Osylardyŋ süiegı tas müşelındegı adamnyŋ qonysynan etınıŋ basynan tabylady.
Elektıŋ jaǧasynan Būlǧaq balasy tapqan tas müşeldegı adamnyŋ jūrtynan qyrǧyş, pyşaq, masaq taǧy da neşe qaru jaraq aspaptar tabyldy. Bärı de şaqpaq tastan ıstelgen. Üişınıŋ jūrtyndaǧy joŋqa men kesındı aǧaştai ana qaru-jaraqty ıstegende synyp tüsken tastan joŋqa tabyldy. Bū taǧyn būtan alǧanda qalǧan aǧaştyŋ tomaryndai juan qaldyq tas tabyldy. Būǧan qarap bal aşsaq, Būlǧaq balasynyŋ tapqany tas müşelındegı adamnyŋ qonysynda ūstasynyŋ dükenınıŋ orny bolady, tapqan närseler 4 jüzden asady. Bū närseler Leningrad baryp synǧa salynyp at qoiylyp Qyzylordada bolatyn Qazaqtyŋ Ūlt muzeiıne tapsyrylady.Tas müşelınıŋ qaru jaraǧymen aralas mys masaq tabyldy. Bū masaqty mys müşelınıŋ batyry ma, mergenı me, joǧaltty demesek, Būlǧaq balasy tapqan qonys, tas müşelınde de, mys müşelınde de adam balasynyŋ qonysy bolǧan bolady.
Bū syqyldy adam balasynyŋ tas müşelındegı qonys bızdıŋ qazaqtyŋ jerınde Qostanaida ǧana būryn tabylǧan edı.
Mūndai qonys ızdei kele qazaqtyŋ jaiynda talai jerden tabylmaq.
Adam balasy osy bızdıŋ jaidy jailaǧaly 2 jüz myŋ jyl bolǧan bolyp tabylyp tūr.
Ūqsas jaŋalyqtar
