Tuńǵysh ret. 95 jyl buryn Qazaqstan latyn álippesine ótý týraly sheshim qabyldady

2639
Adyrna.kz Telegram

1928 jyly 20 jeltoqsanda Qazaq Ortalyq Atqarý Komıteti qazaq jazýyn latyn álipbıine kóshirý týraly qaýly qabyldap, «Ianalıf» (Jańa álip) álipbıi arnaıy ázirlendi.

Qazaq tiliniń latyn álipbıine kóshý tarıhyn qarastyrǵanda latyn álipbıine kóshý úderisi men jańa grafıka nusqalaryna ǵana emes, arab álipbıinen bas tartýdyń sebepterine de erekshe nazar aýdarý kerek.

Qazaqtar revolıýııaǵa deıin «tóte jazý», ıaǵnı arab grafıkasyn qoldanǵan.

Bolshevıkter bıliginiń ornaýymen burynǵy Reseı ımperııasynyń terrıtorııasyn mekendegen basqa halyqtarǵa qatysty saıasat ta ózgerdi. Jańa basshylyq túrki halyqtarynyń grafıkalyq júıelerin jańa birtutas álipbıge aýystyrýdyń bolashaǵyn kórdi. Latyn álipbıiniń «revolıýııa álipbıi» dep atalýy beker emes.

Keńinen taralǵan latyndandyrý tek tildik maqsatqa saı emes, sonymen birge saıası saldary da boldy. Keńes úkimeti patshalyqtyń orystandyrý saıasatyna qarama-qarsy latyn álipbıi arqyly jańa dúnıetanym qurýǵa, tildi saqtaı otyryp, grafıkasyn ózgertýge, dúnıeniń tildik beınesin ózgertýge umtyldy.

Sonymen qatar, Keńes Odaǵy aýmaǵyndaǵy keıbir halyqtardyń resmı jazý júıesi múlde bolmaǵan, musylmandar arab tilinde jazǵan, bul da bolshevıktik ıdeologııaǵa sáıkes kelmeıtin. Arab grafıkasy onyń qasıetti qyzmetterimen, Quranmen, bolshevıkterdiń ateıstik senimderine qaıshy keletin dinı dogmalarmen tyǵyz baılanysty boldy.

Latynǵa kóshý tek musylman jáne býddıs halyqtarynda ǵana emes, Keńes odaǵynda da kırılıadan aýysý kózdeldi. Bul jobany orys fılology N.F.Iakovlev júrgizdi. Onyń pikirinshe, orys álipbıi jazýdyń kırıllıa túrin saqtap qalǵan elder men Qazan tóńkerisinen keıin latyn álipbıine kóshken shyǵys halyqtaryn ekige bóldi, sonymen qatar kırıllıa Batys Eýropa elderimen ıntegraııaǵa kedergi boldy.

Latyn grafıkasyna kóshý bastamasyn túrki halyqtary da oń qabyldady. Bul baýyrlas túrki halyqtarynyń birigýine yqpal ete alar edi. Latyn álipbıine kóshýdi jaqtaıtyn qozǵalys 1923 jyly kúsheıe bastady.

1928 jyly 20 jeltoqsanda Qazaq Ortalyq Atqarý Komıteti qazaq jazýyn latyn álipbıine kóshirý týraly qaýly qabyldady. Osy maqsatta latyn tańbalary negizinde «Ianalıf» (Jańa álip) álipbıi arnaıy ázirlendi. Jýrnalıstıka latyn álipbıimen shyǵaryla bastady; Balalar jazýdyń jańa túrin tez meńgerý úshin mektepte latyn grafıkasy qoldanyldy. Bul grafıka dıakrıtıkanyń kómegimen keıbir dybystardy bildirý formalarynyń jetispeýshiligi máselesin sheshti, ıaǵnı latyn álipbıinde preedentteri joq jańa biregeı tańbalar jasaldy.

Biraq qazaq tilindegi latyn jazýy uzaq ómir súrmedi. Kóp uzamaı úkimet latyn álipbıine kóshý eń sátti ıdeıa emes degen qorytyndyǵa kelip, úlgi bolǵan Túrkııamen qarym-qatynas nasharlady. 1940 jyly Keńes odaǵy elderi latyn álipbıinen kırıllıaǵa kóshti.

 

Pikirler