Tälıbterdıŋ bilıkke kelgenıne 2 jyldan asty. 2021 jyly, 15-tamyzda Kabulge kırıp, bilıktı aldy. Sol künnen bastam Auǧanstanǧa qatysty aimaq elderınıŋ jaŋa ūstanymy paida boldy. Sebebı kez kelgen memleket kelıssözdı bilıkte otyrǧan küşpen jürgızedı. Al Auǧanstanda bilıkte tälıbter otyr. Demek, qabylda-qabyldama, ūnasyn-ūnamasyn olarmen söilesuge tura keledı. Bızdıŋ Joǧary Sot sonau 2005 jyly şeşım şyǧaryp, tälıbterdı tyiym salynǧan laŋkestık toptardyŋ qataryna qosyp jıbergen. Soǧan qaramastan bız olarmen, olar bızben qarym-qatynas ūstauǧa mäjbür. Onyŋ bırneşe sebebı bar.
Jaqynda sarapşylar jinalyp, Ortalyq Aziiadaǧy su mäselesın talqylap, jaǧymsyz pıkır aitty. Oqyǧan, körgen bolarsyzdar. Eger nazarlaryŋyzdan tys qalsa, osynda bır söilemmen qaitalai salaiyn. Bylai deidı: «2028 jyly Ortalyq Aziia elderındegı su tapşylyǧy orasan zor deŋgeige jetıp, memleketter arasyndaǧy saiasi qatynasqa kerı äser ete bastaidy». Oqu da, qabyldau da qiyn. Bıraq būl jany bar boljam. Al 2028 jyl degenıŋ äne-mıne esıktı qaǧady, bar bolǧany bes-aq jyl qaldy.
Tälıbterge qaita oralaiyq. Olar bilıkke kelgen sätten bastap su saiasatyn qolǧa aldy. Köş-Tepa su qoimasyn salyp jatyr. Alǧaşqy bölıgın jospardan 8 ai erte aiaqtap, ıske qosa bıldı. Jyldam eken. Būl Ortalyq Aziia üşın jaǧymsyz jaŋalyq degen söz. Sebebı būl kanal Ämudariia suynyŋ üşten bırın alyp, su deŋgeiın 30 paiyzǧa azaitady. Demek, Özbekstanda su tapşylyǧy arta tüsedı. Onyŋ bızge de sözsız kerı äserı bolady. Sebebı özbekte su azaisa, olardan bızdıŋ oŋtüstıkke keletın su da azaiady degen söz.
Ökınıştısı özbek bilıgı soŋǧy uaqytta tälıbtermen qyrǧi-qabaq bolyp jür. O basta «Talibanmen» Taşkent jaqsy qatynasta edı. Qazır kerısınşe. Mazari-Şarifke deiıngı aimaqtyŋ temırjol qūrylysyn tälıbter Özbekstanmen kelısıp jasai bastaǧan, artynşa keleŋsızdıkter paida bolyp, ol jobany toqtatyp qoidy. Endı mıne, Köş-Tepa kanaly üşın taǧy kelıspei qaldy. «Taliban» qandai ärekettı dūrys dep tapsa, sony ıske asyratynyn aituda. Söitıp Mirzieev pen «Taliban» tıstesıp qaldy. Būl kanaldyŋ qūrylysy jalǧasqan saiyn, tıstesu de küşeie beretın siiaqty. Qandai da bır halyqaralyq qūjatty moiyndai qoimaityn, qandai da bır konvensiiaǧa qol qoimaǧan, älemnıŋ jartysynda terrorlyq ūiym dep tanylǧan tälıbtermen tıstesıp mäselenı şeşu qiyn-au. Būl tūsta diplomatiia köbırek qajet.
Tälıbterge ne qajet, sony beru jäne özımızge qajet resursty alu. Mıne, qazırgı qysqa merzımdegı mındet osy. Al «Talibanǧa» köp dünie qajet emes. Olarǧa eŋ bırınşı astyq qajet. Bızde ol bar. Auǧanstan ışınde aştyq bolsa, bosqyn aǧylady. Ol Ortalyq Aziianyŋ qauıpsızdıgıne ülken qater. Sol sebeptı astyq satamyz, keide jeŋıldıkpen beremız. Auǧanstan ışındegı radikalizmdı säl bolsa da azaitu üşın Auǧanstan studentterın älemdegı köptegen elder oqytyp jatyr, solardyŋ qatarynda bız de barmyz. Sebebı bılım ǧana soqyr senım, qaraŋǧy radikalizmnen qūtqarady. Onyŋ üstıne Qazaqstanda oqyǧan auǧanstandyq student keiın qandai da bır jolmen bilıkke jetse, onymen kelıssöz jürgızu äldeqaida oŋai bolady. Jer sılkınısınde qol ūşyn sozdyq, ūdaiy gumanitarlyq kömek beremız degendei. Būnyŋ bärı jaidan-jai emes.
Bız üşın Auǧanstannyŋ qajettılıgı su tapşylyǧy artqan saiyn ūlǧaia bermek. Köş-Tepa kanaly boiynşa da mäselenı OA boiynşa bız retteuge üles qosa alamyz. Būl aldaǧy jyldary su üşın kemı saiasi alaŋda teketırıs boluy mümkın sätte öte qajet dünie. Bızdıŋ qazır jasap jatqan äreketımız, bolaşaqta bolatyn auyr da qiyn kelıssözderge salynǧan investisiia dep tüsınu maŋyzdy.
Su üşın talas-tartys bolmaidy deseŋız qatelesesız. Biyldyŋ özınde bırtuǧan sanalatyn qyrǧyz aǧaiynmen su üşın säl renjısıp qaldyq. Qyrǧyzstannan keletın su toqtap, Jambyldaǧy şarualarymyz zardap şektı. Būl bızge jasalǧan saiasi qysym boldy ma, Mäskeudıŋ aitqanymen su beru toqtatyldy ma, älde rasymen su tapşy ma, ol jaǧyn bılmedım. Bılerım, būl naqty signal boldy. «Prezident Qyrǧyzstanǧa resmi saparmen barǧan sätte, qazaqstandyq «Tūran» suyn alyp baryp, artynşa su mäselesı retteldı» dep te jazdy keiın kei sait. Ne bolsa da, Qyrǧyzstanmen su mäselesınde kelısım jasaldy.
Auǧanstanmen kelısım jasau üşın, olarmen ūdaiy jaqsy qatynastyŋ boluy maŋyzdy. Tälıbter bırese renjısıp, bırese dostasa salatyn qyrǧyz aǧaiyn emes. Olarmen ortaq şekara da joq. «Taliban» su mäselesınde tıptı körşıles İranmen köktemde atysyp ta alǧany bar. Sol sebeptı olarmen qatynasta qataŋdyq emes, diplomatiia maŋyzdyraq. Qazırgı bızdıŋ olarmen qarym-qatynas dūrys baǧytta. Eŋ bastysy tälıb-Taşkent, tälıb-Duşanbe, tälıb-Aşhabad qatynastaryn da rettei alatyn jaǧdaidamyz. Öitkenı atalǧan taraptardyŋ barlyǧymen jaqsy qarym-qatynas bar. Būl maŋyzdy ma, maŋyzdy. Su tapşylyǧy kün sanap jyljyp kele jatqanda tıptı maŋyzdy.
Jaqynda «Talibandy» laŋkestık ūiym dep tanyǧan şeşımderın älem elderı bırtındep alyp tastai bastaidy. Qazaqstan da laŋkestık ūiymdar tızımınen tälıbterdı şyǧaryp tastauy ǧajap emes. Būl İrandaǧy qazırgı bilıktıŋ ssenariiıne ūqsas desek bolady. Radikaldar İranda bilıkke kelgende köptegen elder olarmen qarym-qatynasty üzgen, al qazır köptegen elderdıŋ Tegeranmen türlı salada bailanysy bar. Tälıbter de sol siiaqty bolady-au. Olar būryn «laŋkestık ūiym» dep sipattalsa, endı tolyqqandy «Auǧanstan bilıgı» degen därejege jettı. Jaqsy ma, jaman ba, bıraq qazırgı şynaiylyq osyndai.
Ashat Kasengali
Ūqsas jaŋalyqtar
