Kıiz úı men oıý-órnek – qazaq halqynyń ejelgi zamannan beri qalyptasqan dástúrli kórkem óneriniń kórinisi. Shyn mánisinde qazaq halqy ejelden oıý-órnek arqyly oıyn jetkizip, kıiz úıdi qasıet sanaǵan. Tipti «keregeń keń, shańyraǵyń bıik bolsyn» degen aqjarma tilekter de kıiz úıdegi jabdyqtarmen baılanysty aıtylǵan.
Kıiz úı – kóshpeli ómirdiń turmysyna laıyqtap jasalǵan jyljymaly baspana. Kıiz úıdi jınaý, qaıta qurý, onymen kóship-qoný da yńǵaıly.
Tarıhymyzǵa kóz júgirtsek, kıiz úıdiń jabdyqtary, bezendirilýine qaraı birneshe túrleri bolǵan. Olar: aq úı, aq orda, boz úı, alty qanatty, tórt qanatty syndy.
Kıiz úıdiń bólikteri qandaı?
Kıiz úı kerege, ýyq, shańyraq atty úsh elementten turady.
Kerege – jyljymaly tor kóz. Qazaq tilinde «kerege» sózi — kıiz úıdiń aǵashtan jasalǵan eń negizgi bóligi, qabyrǵasy ekeni anyq. «Qabyrǵa» bolmasa úı de bolmaıtyny belgili. Demek, kıiz úıde eń mańyzdy bólshektiń biri – kerege.
Kerege basy men shańyraqty jalǵastyratyn aǵash bolady. Ol – ýyq. Onyń sany úıge bekitiletin kerege basynyń sanyna teń bolady.
«Shańyraǵyń berik bolsyn», «Shańyraǵyń shaıqalmasyn», «kıeli, qasıetti shańyraq» sóz tirkesteri qazaq tilinde keńinen qoldanylyp keledi. Kıiz úıdiń tóbesi – shańyraq. Shańyraq – atadan balaǵa mura retinde qalyp otyratyn kıiz úıdiń kıeli bóligi.
Kıiz úıdiń bulaı atalýy kıizdiń jabylýyna baılanysty. Kerege, shańyraq, qabyrǵalar bir-birimen matasa baılanǵan soń, ústine kıiz jabylyp, úıdiń negizin quraıdy. Keıinnen kıiz úı sándelip, oıý-órnekpen áshekeılenedi. Turmystyq jabdyqtar men esik, syqyrlaýyq bolady.
Kıiz úı men oıý-órnektiń baılanysy
Qazaq bolmysynan óte ónerli, ismer bolǵandyqtan ulttyq
oıý-órnekpen oıdy bildirgen halyq. Oıý-órnek salasy - birneshe ǵasyrdan beri atadan balaǵa, urpaqtan-urpaqqa mura bolyp, qoldanystan eshqashan shyqpaǵan óner túri.
Mádenı ómirde ónerdiń óshpes asyl murasy bolǵan oıý-órnek kıiz úıde, kórpe-jastyqtarda, jıhaz jabdyqtary men áshekeı, kıimderde beınelengen.
Oıý arqyly molshylyqty, ásemdikti, sulýlyqty jetkizýge múmkindik bolǵan. Kúıbeń tirshiliktiń izin, baıtaq dalanyń ásemdigin, salt-dástúrdi kúndelikti turmys buıymdaryna oıýmen naqyshtap, áshekeılep, qaldyryp otyrǵan.
Tarıhshylar men oıý-órnekti zertteýshiler, mádenıettanýshylardyń aıtýynsha, ejelgi zamannan beri turmysta qoldanǵan oıý-órnekterdiń mániniń astarynda halqymyzdyń tabıǵattan alǵan áseri men sol kezdiń turmysyn sıpattap, tamasha sýretter men oıý arqyly dálme-dál túsirýge degen umtylysy jatyr.
Belgili zertteýshi Zeınolla Sánik óz eńbekterinde árbir órnekke jeke toqtalyp, astarynda jatqan qupııany ashýǵa tyrysqan. Zertteýshiniń pikirinshe, qarapaıym aıbalta - kúsh-qaırattyń, sýsyn ishýge arnalǵan torsyq – toqtyqtyń qupııa belgilerin bildirgenin aıtady.
Oıý-órnek neni bildirgen?
Jas qyzdar men jigitterdiń kúndelikti kıimine, jańa otaýǵa, kıiz úıge oıýdyń qusmuryn belgiler kóp túsirilgen. Sebebi «Qusmuryn» oıýy - ushqan qustaı samǵaı berýdi, erikti, baqytty bolýdy bildirse kerek-ti.
Halqymyzda keńinen taraǵan oıýdyń bir túri – túıetaban. Olar kerýenge, maldyń jabýlaryna beınelenip, alys joldy meńzegen. Al «Itquıryq» oıýy jaqyn mekendi bildirgen.
Halyq arasynda eń qadirli oıýdyń biri ol – qoshqarmúıiz. Tipti bul oıý túrin barlyq jerge kesteleıdi: kıiz úıge, úı jabdyqtaryna, kıimge.
Qazaq halqy úshin kıiz úı – bostandyqtyń sımvoly sanalsa, oıý-órnek – mádenıettiń máıegine aınalǵan.
