Kiız üi men oiu-örnek – qazaq halqynyŋ ejelgı zamannan berı qalyptasqan dästürlı körkem önerınıŋ körınısı. Şyn mänısınde qazaq halqy ejelden oiu-örnek arqyly oiyn jetkızıp, kiız üidı qasiet sanaǧan. Tıptı «keregeŋ keŋ, şaŋyraǧyŋ biık bolsyn» degen aqjarma tılekter de kiız üidegı jabdyqtarmen bailanysty aitylǧan.
Kiız üi – köşpelı ömırdıŋ tūrmysyna laiyqtap jasalǧan jyljymaly baspana. Kiız üidı jinau, qaita qūru, onymen köşıp-qonu da yŋǧaily.
Tarihymyzǧa köz jügırtsek, kiız üidıŋ jabdyqtary, bezendırıluıne qarai bırneşe türlerı bolǧan. Olar: aq üi, aq orda, boz üi, alty qanatty, tört qanatty syndy.
Kiız üidıŋ bölıkterı qandai?
Kiız üi kerege, uyq, şaŋyraq atty üş elementten tūrady.
Kerege – jyljymaly tor köz. Qazaq tılınde «kerege» sözı — kiız üidıŋ aǧaştan jasalǧan eŋ negızgı bölıgı, qabyrǧasy ekenı anyq. «Qabyrǧa» bolmasa üi de bolmaityny belgılı. Demek, kiız üide eŋ maŋyzdy bölşektıŋ bırı – kerege.
Kerege basy men şaŋyraqty jalǧastyratyn aǧaş bolady. Ol – uyq. Onyŋ sany üige bekıtıletın kerege basynyŋ sanyna teŋ bolady.
«Şaŋyraǧyŋ berık bolsyn», «Şaŋyraǧyŋ şaiqalmasyn», «kielı, qasiettı şaŋyraq» söz tırkesterı qazaq tılınde keŋınen qoldanylyp keledı. Kiız üidıŋ töbesı – şaŋyraq. Şaŋyraq – atadan balaǧa mūra retınde qalyp otyratyn kiız üidıŋ kielı bölıgı.
Kiız üidıŋ būlai ataluy kiızdıŋ jabyluyna bailanysty. Kerege, şaŋyraq, qabyrǧalar bır-bırımen matasa bailanǧan soŋ, üstıne kiız jabylyp, üidıŋ negızın qūraidy. Keiınnen kiız üi sändelıp, oiu-örnekpen äşekeilenedı. Tūrmystyq jabdyqtar men esık, syqyrlauyq bolady.
Kiız üi men oiu-örnektıŋ bailanysy
Qazaq bolmysynan öte önerlı, ısmer bolǧandyqtan ūlttyq oiu-örnekpen oidy bıldırgen halyq. Oiu-örnek salasy - bırneşe ǧasyrdan berı atadan balaǧa, ūrpaqtan-ūrpaqqa mūra bolyp, qoldanystan eşqaşan şyqpaǧan öner türı.
Mädeni ömırde önerdıŋ öşpes asyl mūrasy bolǧan oiu-örnek kiız üide, körpe-jastyqtarda, jihaz jabdyqtary men äşekei, kiımderde beinelengen.
Oiu arqyly molşylyqty, äsemdıktı, sūlulyqty jetkızuge mümkındık bolǧan. Küibeŋ tırşılıktıŋ ızın, baitaq dalanyŋ äsemdıgın, salt-dästürdı kündelıktı tūrmys būiymdaryna oiumen naqyştap, äşekeilep, qaldyryp otyrǧan.
Tarihşylar men oiu-örnektı zertteuşıler, mädeniettanuşylardyŋ aituynşa, ejelgı zamannan berı tūrmysta qoldanǧan oiu-örnekterdıŋ mänınıŋ astarynda halqymyzdyŋ tabiǧattan alǧan äserı men sol kezdıŋ tūrmysyn sipattap, tamaşa suretter men oiu arqyly dälme-däl tüsıruge degen ūmtylysy jatyr.
Belgılı zertteuşı Zeinolla Sänık öz eŋbekterınde ärbır örnekke jeke toqtalyp, astarynda jatqan qūpiiany aşuǧa tyrysqan. Zertteuşınıŋ pıkırınşe, qarapaiym aibalta - küş-qairattyŋ, susyn ışuge arnalǧan torsyq – toqtyqtyŋ qūpiia belgılerın bıldırgenın aitady.
Oiu-örnek nenı bıldırgen?
Jas qyzdar men jıgıtterdıŋ kündelıktı kiımıne, jaŋa otauǧa, kiız üige oiudyŋ qūsmūryn belgıler köp tüsırılgen. Sebebı «Qūsmūryn» oiuy - ūşqan qūstai samǧai berudı, erıktı, baqytty boludy bıldırse kerek-tı.
Halqymyzda keŋınen taraǧan oiudyŋ bır türı – tüietaban. Olar keruenge, maldyŋ jabularyna beinelenıp, alys joldy meŋzegen. Al «İtqūiryq» oiuy jaqyn mekendı bıldırgen.
Halyq arasynda eŋ qadırlı oiudyŋ bırı ol – qoşqarmüiız. Tıptı būl oiu türın barlyq jerge kesteleidı: kiız üige, üi jabdyqtaryna, kiımge.
Qazaq halqy üşın kiız üi – bostandyqtyŋ simvoly sanalsa, oiu-örnek – mädeniettıŋ mäiegıne ainalǧan.
