Ábýbákir Qaıran. Semeı. (tarıhı tanymdyq poema)

02.12.2023

6732

TEBIRENIS

Keýdemde keremet tur myna meniń.

«Ol ne?» dep, eleń etip surar elim.

Men sonda Ata Jurttyń aldyna kep,

Etegin óbip-súıip qular edim.

Býlyqpaı bir ózenge baryp quıǵan,

Bul jerdiń men bir móldir bulaǵy edim!

Bastaýym – Otanymnyń shyǵysynda,

Sóılesem, turar ylǵı til ushynda.

Baılanǵam kindigimnen osy jerge,

Shalqyǵan shabytym da, yrysym da.

Alashtyń astanasy – Semeı barsam,

Taraıǵan ashylady tynysym da.

Men sonda mańaıyma qaraılaımyn,

Tamyzdyń tańyndaı bop araılaımyn.

Shyńdaryn Tarbaǵataı elestetip,

Beınesin kórip turam Qabanbaıdyń.

Shyńǵystaý shym batyryp tereń oıǵa,

Zar-muńyn tyńdatady Uly Abaıdyń.

Álemdik ásem ánniń aqtankeri –

Mynaý jer – Ámireniń ósken jeri.

Kók Ertis – uly uldardyń ómirindeı,

Kónermes Kók Túriktiń kók belbeýi.

Óleńge syımaıdy bul Uly Shahar,

Oraǵan on ǵasyrdy ótkenderi.

O, Semeı! Aınalaıyn men atyńnan,

Mekensiń mereı úshin jaratylǵan!

Qazaqtyń arman, jyryn, zańǵarlyǵyn

Beınelep tur ǵoı búgin dara tulǵań.

Kestesin kemel oıdyń keskindeýmen,

Kelgensiń danalyqtyń záý-zatynan!

Keýdemnen tógildirip kúı bulaǵyn,

Kózime kók nuryńdy sıdyramyn.

Shyrqaǵan shymyrlatyp kúmis kómeı,

Ózińe arnap aıtar móldir ánin.

Qaınarsyń qaınap jatqan býyrqanyp,

Ózińnen órip shyǵyp myń bulaǵyń!..

Jaltyldap janarymda jasyl ǵalam,

Keýdemde keremet tur lapyldaǵan!

Ataǵy Semeıimniń shyrqap kókke,

Altyn Aı, Kúmis Kúnge jaqyndaǵan.

Bul bizge muhıttan da úlken mura,

Alqynbaı asyp kelgen ǵasyrlardan.

Serpilip sezim, oıym, tolǵaǵanda,

Kim bilsin, qyran bolyp qomdanam ba?!

Jańylyp, jańsaq basyp ketpes pe ekem –

Sózbenen Semeı syryn somdaǵanda?

Bastaıyn eń alǵashqy kirpishinen,

Tarıhyn bul shahardyń qozǵaǵanda.

QIMAQIIa

Shyrǵalań, shym-shytyryq tarıh degen,

Jarysar jyldar zýlap jaryqpenen.

Ómirdiń ótip ketken bári ózektes –

Ulyspen, ultpenen, halyqpenen.

Tirshilik Jermen birge dóńgelegen,

Tarıhyn ýaqyt qana termelegen.

Ornynan orman bolyp qaýlap shyqqan –

Osydan myń jyl buryn ólgen emen.

Zamandy máńgilik dep aıta alar kim?

Kóneniń kózderinen baıqalar muń.

Bir áýlet bir el bolyp otyrsa da,

Orny joq keıbir úlken taıpalardyń.

Pármeni bolmasa eger kósemderdiń,

Órkendep urpaqtary óser me eldiń?!

Qadalyp qazsa túbi tym tereńde –

Qazirgi turǵan tiri mekenderdiń.

Turaǵy ertede ótken danalardyń –

Jer bolyp orny jatyr qalalardyń.

Gúldengen órkenıet belgilerin

Sol kezgi beınesindeı taba alar kim?

Bar ǵylym daıyn bolsa bastasýǵa,

Dáýirler beıimdeler astasýǵa.

Kónergen kentterdi keýleı berse,

Túbiri tireledi tas ǵasyrǵa.

Belgili bolsa da aty kóne qala,

Taptyrmaı túp tarıhy joǵala ma?

Ózimiz bilgen kezden kesip, piship,

Tizgindi tez tartamyz nege ǵana?!

Turpatyn qalasynyń tanyp turar –

Tarıhyn tereńdegi halyq surar.

Mysaly, Semeı degen bir qalany –

Myń jasqa kelgen deıdi tarıhshylar.

Eskermeı eskiligin, tereńin de,

Toqtaımyz bergi jaqtyń kemerinde.

Otarlap alǵan eldiń sózin jón dep,

Bas ıip, kóný kerek nege bizge?!

Ataǵy alys ketken osy meken –

Alashtyń bedeli men betine teń.

Búginniń aıtýynsha nyqtap, nusqap –

Úsh júz jyl jasap Semeı otyr eken.

Turmaıdy tarıh biraq aıtpaı derek,

Ashaıyq aqıqatty naqty áıgilep.

Semeıdiń myń jyldyǵyn aıtý úshin –

Aldymen qımaqtardan bastaý kerek.

Altaıdy qımaq eli qonys etken,

Ertistiń qos jaǵasyn óris etken.

Sytylyp Batys Túrik qaǵanynan,

Ózine jer izdegen tóńirekten.

Oıanyp, oılanady, saılanady,

Ertistiń orta tusyn jaılap aldy.

Alakól, Jetisýdyń batysyn ap,

Bir úlken el bolýǵa aınalady.

Ydyrap Batys Túrik qaǵandyǵy,

Ornyna keldi Túrkesh qaǵandyǵy.

Joıylyp bul kezde Uıǵyr qaǵanaty,

Tirligin bir ǵasyrlyq támam qyldy.

Silkiner ýaqyt keldi qımaqtarǵa,

Qolyna qarý ustap, mindi atqa da.

Basyna orda tigip, taq turǵyzyp,

Bir jeke qaǵanat bop turmaq dara.

Qadamy alǵa qaraı qaryshtapty,

Alaryn der kezinde alyp qapty.

Ǵasyrdyń segizinshi ortasynda –

Qımaqtyń qaǵanaty qalyptasty.

Baıtaǵy – keń dalanyń ór tósi edi,

Baısaly – asqar taýdyń órkeshi edi.

Bir sheti – bıik Jońǵar Alataýy,

Bir sheti – Kók Ertistiń orta sheni.

Quramy qaǵanattyń jeti taıpa,

Laýlady qımaqtardyń oty qaıta,

Batysy jetti Oraldyń oń tusyna,

Úlkeıdi aýmaǵy da osylaısha.

Taıpalar – eımur, ıemak, tatar, qypshaq.

Baıandur, lanykalar jáne ajımat.

Qypshaqtar bılikti alyp qoıǵanynsha,

Úsh ǵasyr ómir súrdi bul qaǵanat.

Qımaqtar tańdandyryp tóńirekti,

On alty qala saldy, egin ekti.

Aıbatty astanasy – Qımaqııa,

Salynǵan jeti saraı qudiretti.

Eliniń emen-jarqyn tirligi úshin,

Jasaǵan qaǵan ǵajap bul bir isin.

Turpatty turǵyzylǵan jeti saraı –

Salynǵan jeti taıpa birligi úshin.

Assam dep basqa saraı, ordalardan,

Qımaqtar sáýlet sánin qoldana alǵan.

Anyǵy – aty áıgili Qımaqııa

Qazirgi Semeı turǵan jerde bolǵan!

Ózgege úlgi boldy, ónip te ósti,

San soǵys elin, jerin kúńirentti.

Taǵynan taıǵannan soń qımaq eli,

Tutastaı qypshaqtarǵa sińip ketti.

Kim sóıler joq nárseni alyp kókten,

Kim jazar jalǵan sózdi zerikpesten.

Onynshy ǵasyrlarda-aq tarıhshylar,

Qalasyn Qımaqııa jazyp ketken.

Árıne, derekpen oı qozǵalady,

Dáıeksiz, dámsiz sózden sol baǵaly.

Aıtqanda Qımaqııa jaıly áńgime,

Qashanda Jeti Saraı sóz bolady.

Biliner el tarıhy ókshe izinen,

Biliner jer tarıhy ótkenimen.

Qalanyń turǵan orny – tutas tarıh,

Keıinnen aty ózgerip ketkenimen.

JETI ShATYR – DORJYNKIT

Qazaqqa qalmaq degen ata dushpan,

Jaýlasyp, jan berisip, bas alysqan.

Bir jarym ǵasyrdan da astam ýaqyt,

Bir birin kezek jeńip, qasarysqan.

Boıynda bes qarýyn ázdektegen –

Oırattyń bir butaǵy qalmaq degen.

Bólinip Batys oırat, Shyǵys oırat,

Qyrqysyp, bir-birine jer jetpegen.

Bulardy bulǵaq taǵdyr adastyrdy,

Uıalas tóbetterdeı talastyrdy.

Mońǵoldyń batysynda – qalmaq-oırat

Joshynyń ulysyna qarap turdy.

Oırattyń údese de keselderi,

El týyn erler shyqty kótergeli.

Mońǵoldyń jerin tutas biriktirdi –

Toǵon men Esen degen kósemderi.

Taǵdyry teris jaqqa buryp ákep,

Amal ne, iske aspady bul áreket!

Oırattar tikken orda byt-shyt bolyp,

Qulady jańa týǵan memleket.

Taǵy da batys, shyǵys qaq bólindi,

Jaýlasyp bir-birine jat kórindi.

Qyrqysty, qan josa etti mońǵol jerin,

Bireýi bireýine bókterildi.

Mońǵoldyń shyǵysynan entelegen –

Oırattyń bir taıpasy «qalqa» degen.

Qalmaqty qýyp shyǵyp, qonysynan,

Alastap, ata jaýdaı jelkelegen.

Qalmaqtar qyr arqasyn tosa berdi,

Betke alyp batys jaqty, bosa berdi.

Qazaqtyń qoltyǵyna engen sátte,

Jaýlyǵy ishke búkken qosa keldi.

Er qazaq eńkeıgendi eńseli eter,

Jetimdi jebeı júrse, órkeni óser.

Qańǵyǵan qalmaqtarǵa qonys berip,

Kirgizdi qol astyna han Táýekel.

Osy han oń isterdi bastaǵan kóp,

Qalmaqty qaǵyp betten, jasqaǵan joq.

Han boldy qalmaqtarǵa sol bir kezde –

Balasy Táýekeldiń Shahmaǵambet.

Birikti tórt taıpasy oırattardyń,

Qazaqtyń ordasyna oılatqan muń.

Kún saıyn keýdelendi, irgelendi,

Mekendep taý jaqtaryn, oı jaqtaryn.

Zoraıdy zorǵa jetken zarlaýyqtar,

Kirme men kelimsekten zor qaýip bar.

Shyǵysyn Tarbaǵataı jaılap aldy –

Oırattyń bir taıpasy – torǵaýyttar.

Basynan keshken qandy soǵystardy –

Dórbitter myqty maqsat kóp ustandy.

Zaısannan tómen qaraı qulash sozyp,

Ertistiń qos jaǵasyn qonystandy.

Taǵy da bir taıpasy shorys degen –

Shynyqqan shaıqaspenen, uryspenen.

Ileniń basqy jaǵyn ıelendi –

Japqandaı jasyl aımaq púlishpenen.

Qalmaqqa qondy baqyt osy ýaqtar,

Tym jaıly mal men janǵa mol shýaq bar.

Mańynan Úrimjiniń oryn tapty –

Qoı aıdap, jylqy baqqan qoshýyttar.

Umytyp biraz ýaqyt dúrbeleńdi,

Oırattar osylaısha irgelendi.

Údedi jyldan jylǵa baılyǵy da,

Beınesi elge uqsaǵan túrge de endi.

Sabat jer, salqyn jaılaý, saıaly jaı,

Mańqıǵan maly semiz, adamy baı –

Oırattyń taıpalaryn biriktirdi –

Shorystan shyqqan dana Harahýlaı.

Toıtardy ol Moǵolstan handaryn da,

Qalqanyń Altan handaı zańǵaryn da.

Budan soń qahar jıyp, qabaq túıip.

Jaý izdep qaraı berdi jan-jaǵyna.

Balasy Harahýlaı Batýr degen,

Ol daǵy jigit boldy aqyldy eren.

Kúsheıtip oırat elin odan saıyn,

Shendesti alyspenen jaqynmenen.

Uıytyp, uıystyryp bar mańaıyn,

Damytty saıasatyn ár kún saıyn.

Jerinde Tarbaǵataı – Ýlan-Býra,

Ótkizdi ol oırattardyń quryltaıyn.

Sol kezde qabyldanyp zańdary da,

Jetipti Batýr taıshy armanyna,

El bolyp oırat – mońǵol taıpalary,

Ataldy osy bastan Jońǵarııa.

Qontaıshy – bul odaqtyń basty adamy,

Moınynda eldiń qamy, taq talaby.

Ulyǵy taıshy, noıan, jaısań degen –

Buljytpaı buıryǵyn atqarady.

Er Batýr qontaıshy bop qomdanady,

Qarýyn qazaqqa arnap qolǵa alady.

Úsh ret shaıqassa da, joly bolmaı,

Ózi óldi, oryndalmaı boljaǵany.

Ornyna Sengen keldi – murageri,

Aldynan baqtalastar shyǵa keldi.

Solarmen bir shaıqasta jazym bolyp,

Jetpesten maqsatyna qulap edi.

Jońǵardyń bulttanyp ashyq kúni,

Ákeldi taqqa Haldan Bushuqtyny.

Soǵysyp Chıń elimen qaıta-qaıta,

Onyń da kúni aqyry batyp tyndy.

Haldan Bushuqty 1697 jyly bul dúnıeden ozǵannan keıin, qazaq dalasy úshin qap-qara túnek, qan aralas qasiret bolyp jaratylǵan Sýan Rabdan jońǵar eliniń qontaıshysy bolyp, yzaly arystandaı mańaıyna yzǵar shashyp, taqqa otyrdy. Onyń yzaly, ashýly bolatyn sebebi – ózinen burynǵy Haldan Bushuqty Qarataý óńiri men Syrdarııanyń boıyndaǵy qazaqtarǵa birneshe ret shabýyl jasasa da, bir-eki ret qana jeńiske jetkeni bolmasa, qaıta-qaıta maıyrylyp, toıtaryla bergen edi. Sýan Rabdan jońǵarlardyń jibergen sol eselerin qaıtaryp qana qoımaı, búkil qazaq jerin basyp-shanshyp, qıratyp, órtep, túgeldeı jaýlap almaqqa belin bekem býdy.

Ol Shyńǵys hanǵa deıin ǵundar men Kók Túrikterdiń, odan beri qypshaqtardyń, naıman men kereılerdiń mekeni bolǵan shúıgin jerlerdi jaılap otyrsa da, bul aımaq ózine tym az kórindi.

Sýan Rabdan syrtqy saıasat qana emes, ishki saıasatqa da tereń mán berip, qaramaǵyndaǵy halyqty býdda dininiń buǵaýymen tyrp etkizbeı ustap turý úshin, XVI ǵasyrdyń basynda, Qazaq Ordasyna qalmaqtardyń baǵynyp turǵan ýaqytynda salynǵan budhanalary men ǵıbadathanalary bar bekinister men qorǵandardy tıimdi túrde paıdalanýǵa tyrysty. Solardyń biri – qazirgi Semeı qalasynyń batys jaǵyndaǵy, Ertis ózeniniń oń jaǵasyndaǵy dóńesteý jerde salynǵan qala.

Tarıhı zertteýlerdiń aıtýy boıynsha, 1600-jyly qalanǵan bul qalanyń aty Dorjynkıt eken. Bulaı atalý sebebi – qalany saldyrǵan adam – Ertis boıyn jaılap otyrǵan dórbitterdiń pirádar lamasy Dorjyn Asma tarhan. («Kıt (kıte)» degen sóz óte úlken, keshendi budhana degen uǵymdy bildiredi).

Qalaǵa erekshe sán berip turǵan, ózderine burynnan etene jeti saraıdyń kúmbezderi qatarlasa tigilgen jeti shatyrǵa uqsap turǵan soń – qazaqtar muny Dorjynkıt demeı, Jetishatyr dep atap ketken.

Osy tusta aıta ketý kerek, qazir Óskemennen alpys shaqyrym jerde Qalba taýynyń etegimen aǵyp jatqan Sibe ózeniniń jaǵasynda turǵan Abylaıkıt budhanasy – Dorjynkıtten jarty ǵasyrdan astam ýaqyttan keıin qalmaq bıleýshisi Abylaı taıshynyń pármenimen salynǵan qamal.

SEMEI – SEMIPALAT

Bir kúdik turǵandaı bop ár tańynda,

Qamyqty qazaq qaýip sarsańynda.

Jondanǵan jońǵar eli tóngen saıyn,

Turǵandaı bir apattyń qarsańynda.

Kezinde toz-toz bolyp ydyraǵan –

Qalmaqtyń qara dúleı túri jaman.

Burymy shoqpardaı bop, tisin qaırap,

Beıne bir shyqqan jyndaı qumyradan.

Qazaqqa qut taratqan qadamdary –

Han Táýke qaýiptendi, alańdady.

Qalaı da el irgesin tynshytam dep,

On oılap, toǵyz tolǵap amaldady.

Jurt qoı dep qalmaqtardy saǵy synǵan,

Kezinde Táýekel han jer usynǵan.

Sol qalmaq shabýǵa endi daıyn otyr,

Estigen el shoshynar dabysynan.

Han Táýke eldiń súrtip qandy jasyn,

Arnady beıbit iske bar muratyn.

Soǵyssyz, beıbit, tynysh jol dep bildi ol –

Qazaqty qabyrǵaly el qylatyn.

Eshqashan jetkizbegen soǵys baqqa,

Kerispeı, kelisimmen óris tapsa.

«Súıensem úlken elge jón bolar» dep,

Aqyry, elshi saldy orys jaqqa.

Bul sátti orystar da, sirá, kútti,

Sibirdiń bas tóresi qup alypty.

Birinshi Petr patsha: «Azııaǵa

Endi men qaqpa asham» dep, qýanypty.

Dúbiri silkindirip el men jerdi,

Reseı bul ýaqytta áldengen-di.

«Qamaldar salynsyn – dep – Ertis boılap» –

Patshasy bir erekshe pármen berdi.

Namysty, nurly aqyldy, nar deneli –

Birinshi Petr patsha zańǵar edi.

Osynyń arqasynda orys órlep,

Ataǵyn ımperııa alǵan edi.

Salyndy qatar-qatar bekinister,

Buljymas buıryq pen kesimdi ister.

Han Táýke kelisse de, tym saqtandy –

Orystar ákeler dep ókinish, sher.

Turǵanda tónip dushpan, qysyp zaman,

Qazaqty qaǵaberis kútipti aran.

Qurylǵan qaqpan emes, or bop shyqty –

Petrdyń saıasaty mysyq taban.

Reseı nyqtap basty tyń qadamǵa,

Bekinis – basty qurylys sol zamanda.

Bar bir jer qaraǵaıly, qalyń nýly –

Zaısannan Ertis tómen quldaǵanda.

Orystar osy jerge jetipti aqyr,

Qaptap kep qaraǵaıyn kesip jatyr.

Kún sanap kóterildi jańa qurlys,

Janynan jońǵar qamal – Jetishatyr.

Atandar aldyryldy arttyrýǵa,

Ógizder aýyr júkti tarttyrýǵa.

Qurlysy bul qamaldyń ońaı tımeı,

Sozyldy ter shubyrtyp alty jylǵa.

Iske asty osylaısha senim, talap,

Úkimet qabyldady bárin sanap.

Qamalǵa at qoıamyz degen kezde,

Ataldy Jetishatyr – Semıpalat.

Janyna jolap ketse qyr qazaǵy,

Bekinis qyrlanady, surlanady.

Qazaqtar «Jeti shatyr» dep atamaı,

«Semeı» dep atap ketti bul qalany.

Kezde de qala bolyp tulǵalanǵan,

Túspedi osy ataýy bir nazardan.

Bireýler «Semeı» degen jaı sóz deıdi –

Orystar qoıǵan attan burmalanǵan.

Tań qalar árkim buǵan aıran-asyr,

Jasyryn turǵandaı bop azǵana syr.

Semeıden bir qozy kósh turǵan anaý –

Semeıtaý tym áriden kele jatyr?

Ár jerdiń, ár taýdyń da aty bolǵan,

Bul shyndyq kókeılerde jatyp alǵan.

Taý aty qala atymen atala ma,

At qoıyp aıyrmaı ma zatyn adam?!

At qoımaı qalmas qazaq, jańylmasa,

Ár ataý turar jerdiń mánin de asha.

Ataýsyz qalar ma edi bul shoǵyr taý,

Bir qala Semeı degen salynbasa?!

Qala aty taý atynan tómen turar,

Jerdi aıtsaq, aýmaq penen kólem turar.

Kim bilsin, osy qala turǵan aımaq –

Buryńǵy zamandardan Semeı shyǵar!

Ejelden Semeı jerdiń tóresi edi,

Syrǵyǵan san taıpanyń sóresi edi.

«Kıeli meken» degen maǵynasy –

Bul «semeı» – sary uıǵyrdyń kóne sózi.

Shyǵys Túrik qaǵandyǵy qojyrap turǵan kezderde Ortalyq Azııanyń shyǵys bóligindegi toǵyz oǵyz, on uıǵyr taıpalary odaq quryp, derbes memleket qurýǵa talpynǵandyqtan, qaǵanatqa qarsy shyqty. Bul odaq jyldar boıy qaıta-qaıta shabýyl jasap, aqyrynda, VIII ǵasyrdyń orta sheninde Shyǵys Túrik qaǵandyǵyn qulatyp, onyń ornyna Uıǵyr qaǵandyǵy dep atalatyn jańa memleket ornatty.

Selenga, Orhon, Tola ózenderiniń boıyn jaılaǵan bul qaǵandyq bir ǵasyrǵa jeter-jetpes qana ómir súrip (745-840), bılikke talasýdan, ózara qyrqysýdan ábden álsiregen kezinde, Enesaı qyrǵyzdary bul memleketti qulatyp tyndy.

Shapqynshylyqqa ushyraǵan uıǵyrlardyń úlken bóligi Altaı men Tarbaǵataı aımaǵyna, Shyǵys Túrkistan men Gansý ólkelerine qaraı tóńkerilip, jergilikti taıpalardyń arasyna sińisip ketti. Uıǵyr qaǵandyǵynan mura bolyp onyń jazýy (álipbıi) ǵana qaldy. Bul jazýdy Naıman memleketi óz jazýy retinde ıemdendi. Shyńǵys han naımandardy jaýlap alǵannan keıin, uıǵyr jazýyn memleket isterin júrgizýge paıdalanyp, joıylyp ketýden aman saqtap qaldy.

Mońǵolııa bul jazýdy osy kúnge deıin paıdalanyp keledi.

Tarbaǵataıǵa aýyp kelgen uıǵyrlardyń qazirgi Semeı jerinde bir talaı ýaqyt turaqtap qalýy ábden múmkin. «Kıeli meken» degen uǵymdy bildiretin «Semeı» ataýynyń sol kezderde paıda bolǵanyna sengimiz keledi. Óıtkeni, tarıhı kezeńderge baılanysty «Barqytbel» Tarbaǵataı bolyp, «Naıman-kúre» Shyńǵystaý bolyp ózgerip ketkeni ózimizge aıan ǵoı.

Bekinis qala boldy qorǵany bar.

Jan-jaqtan japyrlasyp el de aǵylar.

Jazıra – Kók Ertistiń soltústigi,

Ońynda qaraǵaıly ormany bar.

Qaqpasy qahar tógip bederlengen,

Ishi – dý, syrty syzdap, bezergenmen.

Qoqıǵan qos zeńbirek úńireıip,

Orysty tanytyp tur kemeldengen.

Qabaryp, qars túıilip qabaqtary,

Qaz moıyn at minipti kazaktary.

Shoshaıyp myltyqtary ıyǵynda,

Qylyshy belderinde salaqtaýly.

Osylar orys úshin otandy ustar,

Kórsetpes bosbelbeýlik, bosańdyqtar.

Kep jatty qalmaqtarmen qabattasyp,

Saýdager buqarlyqtar, qoqandyqtar.

Qyzyǵyp, túzemdikter mán berse dep,

Semeıge ákelingen ár nárse kóp.

Bazarǵa salynatyn mal matalyp,

Qalanyń mańy ketti jármeńke bop.

Ertistiń oń jaǵasyn basyp dúbir,

Semeıge malyn aıdap asyqty qyr.

Saýdany jónge salyp keden turdy,

Baǵynǵan gýbernııaǵa Batys – Sibir.

Iamyshev kedeni bul – bir jańalyq,

Aqysyn saýdagerden turǵan alyp.

Ótkizip taýarlardy retimen,

Turmaıtyn boldy syrtta mal qamalyp.

Mekendep mańaıdaǵy shurattardy,

Kók Ertis kelimsekke unap qaldy.

Semeıge, orystarmen qoltyqtasyp,

Úı salyp, tatarlar da turaqtandy.

Tatardyń uqsaǵan soń túri orysqa,

Ilesip kelgen syndy bul qonysqa.

Qazaqtar qarap tursa, sózi uǵymdy,

Jaqsy ǵoı kelimsektiń tilin uqsa.

Tatarlar túrkilik el týmysynda.

Taǵdyry taıǵaq bolyp, turdy synda.

Jartylaı kóshpendilik ómir súrgen –

Baıqaldyń oń jaǵalaý, shyǵysynda.

Shyńǵys han bulardy da dal-dul etken,

Ańyrap, ósken jerden máńgi ketken.

Baıqaldyń tunyǵynan bir-bir urttap,

Kóldetip kózdiń jasyn móldiretken.

Ótti olar Eýropa aýmaǵyna,

Qapqazdyń bıik-bıik taýlaryna.

Turaqtap Edil boıyn qaldy sonsoń,

Tyrp etpeı Altyn Orda qarmaǵynda.

Baılamdy bolmaǵan soń jerleri de,

Tarady Orta Azııa elderine.

Solardyń sonarlaǵan urpaqtary –

Semeıge meken izdep kelgeni de.

Osqyryp o jaǵyna, bu jaǵyna,

Jaılasyp jatty bular turaǵyna.

Ózinen tómen tutyp qyr qazaǵyn,

Tushtııar shapanyna, tymaǵyna.

Kórshi bop bir-birimen orys, tatar,

Semeılik – jerles bolyp qonystasar.

«Túzemdik», «jabaıy» dep qazaqtardy,

Túıesin anadaıdan kórip qashar.

Qazaqqa qaıǵy tónip qasiretti,

Resseı belden basyp, ókim etti.

Semeıdiń irge tasy qalanǵaly –

Otyz bes, qyryq jyldaı ýaqyt ótti.

«SLOBOTKALAR»*

Ertistiń oń jaǵasy qala bolyp,

Kóp úıler ózen boılap barady órip.

Quryldy polıııa basqarmasy,

Bul halyq otyrsyn dep shara kórip.

Tileýin bergendeı bop kókten, osy,

Orystyń órshı berdi kóp dámesi.

Ýezdik qala boldy Semeı endi –

Jylynda myń jeti júz seksen eki.

Shyǵardy keń óriske bul ataǵy,

Kózderi orystardyń nur atady.

Qalanyń kórkeıýin, damýyn da –

Barlyǵy jaqsy kórip, unatady.

Semeıdiń dabysy men artady úni,

Jyl saıyn zoraıady mol qarymy.

Salynyp saraı syndy eńseli úıler,

Ornady «Ákimshilik ortalyǵy».

Bul aımaq saltanatty, tym shyraıly,

Esigi keńselerdiń tynshymaıdy.

Shendengen páýeskeli sheneýnikter

Umytyp ketken syndy bir Qudaıdy.

Bir ulyq bir baıqusty synap turar,

Synalǵan sólbireıip shydap turar.

Keńseni kóleńkelep otyrǵany –

Zaryqqan bóriktiler, tymaqtylar.

Qaptaǵan aǵash úıler bul alapta,

Aýlasy aınalǵandaı gúl abatqa.

Ekinshi bir aýmaǵy bul qalanyń –

Atalǵan «Kazachıa slobodka».

Entelep orysy bar, kazagy bar.

Qazaqtyń aza boıyn qaza qylar.

Kóp keıin «Kazachıa» «Zaton» boldy,

Qaıyqqa minýge eldiń bári aǵylar.

Osy tus arǵy betke jol ashady,

Salshy men qaıyqshyǵa qol asady.

Qazaqtar bul arany «Zaton» demeı,

Ejelden «Qaıyq aýzy» dep atady.

Úshinshi «slobodka» – tatardiki,

Úılerin úılestirip qatar ǵypty.

Bul aýmaq keıinirek sál ózgerip,

«Tatarskıı kraı» dep atalypty.

Taǵy bir slobodka boldy paıda,

Qazaqtar keldi saýlap oryn, jaıǵa.

«Taraqty» dep ataldy munyń aty –

Kelgen soń taraqtylar belin baılap.

Osylar qala boldy oń jaǵynda,

Túzeldi sándi qala, mándi qala.

Maılanyp aýyzdary qyr malymen,

Kerilip kelimsekter maýjyraýda.

Jatqan joq sol jaqtaǵy jaǵa bosqa,

Aıyby – qaraıtyny dala jaqqa.

Munda da azyn-shaǵyn el jınalyp,

Ataldy «Zarechnaıa slobodka».

Bul jaqqa saýdager men mal aǵylar,

Qarsy alyp kerýen saraı tura qalar.

Taýardy aıyrbasqa salatuǵyn –

«Menovyı dvor» degen bazary bar.

Qytaıdan kelgen kerýen áýel basta,

Sonan soń ózbek keldi bul aýmaqqa.

Qazaqtyń teri-tersek, jún, malyna

Salady taýarlaryn aıyrbasqa.

Kópester túrli zatty molyqtyrdy,

Qazaqqa saýda jaıyn kóp uqtyrdy.

Ótkende shırek ǵasyr «Zarechnaıa» –

«Tinibaı slobodkasy» bolyp turdy.

Tinibaı* kópes edi áleýetti,

Aýzyna qaratatyn áleýmetti.

Ózine keń saraıdaı úı saldyryp,

Aqshasyn, baqshasyn da máýeletti.

Qulashyn saýdasynyń keń sermetip,

Tynbady qalashyǵyn órkendetip.

Dúr kópes din musylman jolyn ustap,

Turǵyzdy saltanatty úlken meshit.

Sol meshit áli de tur synyn buzbaı,

Jumada jurt jıylar burynǵydaı.

Maqtaýly aty qalǵan el aýzynda –

Eshqashan umytylmas bul Tinibaı.

Kóbeıip qazaqtar da shoǵyrlandy,

Sóıtse de, mal, dúnıesi kóp urlandy.

Úırenip shıki kirpish quıýdy da,

Bir-bir tam asar jasap soǵyp aldy.

Úı salyp, jan baǵýǵa jaraǵandar,

Turaqtap bul Semeıde qala da alar.

Ertistiń qalaǵa ener bir tusynda

Deıtuǵyn «Túıemoınaq» bir aral tur.

Bul aral úlken emes, shaǵyn ǵana,

Tym jaıly demalýǵa, damyldaýǵa.

Kazaktar qoıǵan aty – «Polkovnık»,

Solarǵa jaqsy boldy daryldaýǵa.

Qazaqtar qatty syılap, qurmet qylǵan,

Saýdasy sol kezderi dúrlep turǵan –

Jolaman* degen kópes osy araldyń

Sol jaq bet qarsysyna úı saldyrǵan.

Joly bop syrttan kelgen kóp adamnyń,

Sany ósti úı-jaı menen qoralardyń.

Bul jerde boı kótergen slobodka –

Ataldy atymenen Jolamannyń.

Kóp qazaq aýyldardan kóship bardy,

Qalashyq qarapaıym ósip qaldy.

Jolaman Tinibaıdan qalmaımyn dep,

Qıdyryp qaraǵaıdan meshit saldy.

Osylaı zyrlaı berdi qý tirshilik,

Jarly jurt jaqsylyqqa kúnde umtylyp.

Sol meshit asharlyq bastalǵanda,

Órtenip ketken eken, júz jyl turyp.

Myń segiz júz elý bir – jyl jyr, ándi,

Óziniń Semeı bul jyl gerbin aldy.

Reseı «osy ózimniń qalam ǵoı» dep,

Menshiktep, tańba basyp, enin saldy.

Gerbtiń tóbesine tájin qoıdy,

Osy táj otar eldiń nanyn jeıdi.

Túıe tur júk artylǵan – táj astynda,

Quldyǵyn qazaqtyń bul málimdeıdi.

Aq patsha nazar saldy bul qalaǵa,

Qaramas qaraǵandaı túz – dalaǵa.

Saýdanyń ortalyǵy – osy qala.

Al, munda eń bir úlken tur maǵyna.

Paıdasyn paıymdy oımen bile sala,

Oblys qurdy orystar ile-shala.

Semeı bop ortalyǵy oblystyń,

Ornady mekemeler – sala-sala.

Shattandy jergilik te, kelimsek te,

Dál bulaı kóterilmes kóńil kókke –

Baıtaq el bir Semeıge basyn ıdi –

Sol jyly – myń segiz elý tórtte.

Bıligi bútin júrip oblysqa,

Semeıdiń ózi – tóre, ózi – nusqa.

El jurtyn keń dalanyń shyrq ıirip,

Tur, mine, Peterbordyń sózin ustap!

Jańǵyrtyp jarlyqtary dala, taýdy,

Basqardy bes okrýg – san ataýly –

Semeıdiń óz ólkesin, Aıagózdi,

Kókpekti, Qapal menen Alataýdy.

Málim bop jańa ómirmen qaýyshqany,

Kapıtal úrdisine aýysqany.

Qalanyń ár tusynan oryn tepti –

Teri, maı, sabyn, kirpish zaýyttary.

Saýdasy mundaı kezde tosylmaq pa –

Ashyldy qos jármeńke osy shaqta.

Dýyldap biri jazda, biri qysta,

Dúrildep dańqy ketti atyrapqa.

Kez keldi shuǵa jaýar aspannan da,

Sórede jibek, torǵyn, almurt, halýa.

Barlyǵy kelip jatyr ishki jaqtan,

Sháýeshek, Qulja menen Qashqardan da.

Úkimet pash etti bir isin mándi,

Tosynnan tań qaldyryp búkil jandy –

Turǵyzdy úlken meshit qos kúmbezdi,

Esirkep eskergendeı musylmandy.

Jaılandy jaınamazǵa bas urǵany,

Saırady jyrǵa qosyp aqyndary.

Bir jarym ǵasyr jasap, áli de tur,

Bul meshit Ánet Baba atyndaǵy.

Tóselip sheneýnikter sóz ben iske,

Umtyldy qara halyq kún kóriske.

Taǵy da bir jaqsylyq – esik ashty

Arnalǵan áıelderge ýchılıe.

Bilimge betin tósep, bas urǵan da,

Mánine mádenıet jaqyndar da –

Shat bolyp, shapalaqtap qolyn soqty,

Mýzeıi ólketaný ashylǵanda.

Arnaǵan óz eline jyryn, janyn –

Uly Abaı tym hosh kórdi munyń bárin.

Ashylǵan sol mýzeıge alǵashqy bop

Ótkizdi jádigerlik buıymdaryn.

Osyndaı eleńdetti jaı kóp eldi,

Jigitter jigerlendi saıly, ónerli.

Ǵajaby – sol mýzeıdiń dál janynan

Qoǵamdyq kitaphana paıda boldy.

Ashylyp baspahana «Járdem» atty,

Ózine búkil jurtty sol qaratty.

Oqýǵa sál de bolsa jaqyndatty ol –

Kitaptan kende qalǵan qor qazaqty.

Ar etip armanyn da, ańsaýyn da,

Qınaldy el bodandyqtyń sarsańynda.

Bul kezde Reseıdiń quty qashyp,

Tur edi tóńkeristiń qarsańynda.

Kúni erteń eńirerin kóp danasy,

Erlerdiń baılanaryn oqqa basy –

Bilgen joq beıbit eldiń keń dalasy,

Bilgen joq Kók Ertistiń qos jaǵasy.

Qazaqqa jaıylsa dep bir kerege,

Táýelsiz aınalsaq dep irgeli elge,

Alashtyń kósemderi qýǵyn kórip,

Qamaldy bir neshe ret túrmege de.

Halyqty qysyp, qınap turdy otarlyq,

Sheginen shyǵa berdi tym qataldyq.

Bul azdaı bir alapat taǵy soqty –

Birinshi soǵys edi bul jahandyq.

Mundaıda kúnniń kózi turmas kúlip,

Semeıde údep ketti qymbatshylyq.

Dem almaı jumysshylar eńbek etti,

Qınalys, jınalyspen kún batyryp.

Bul soǵys zor taýqymet álemdegi,

Ne túrli máseleler tereńdedi.

Semeıde sol bir shaqta qaptap ketti –

Áskerı tutqyndardyń lagerleri.

Kún saıyn úkimettiń zańy da údep,

Dań boldy dalanyń da jany júdep.

Mal men jún, teri, kıiz bárin de aldy,

«Berińder – bul soǵystyń salyǵy» dep.

Qańǵytty qara shyǵyn kedeılerdi,

El kezgen qaıyrshylar kóbeıdi endi.

Jyrtyǵyn Reseıdiń jamaımyn dep,

Bárinen kóp qınalǵan Semeı boldy.

Qazaqty qaıta-qaıta tóńirektep,

Jeti jut birdeı keldi, bárin úptep.

Patshanyń pármenimen «Jarlyq» shyqty,

Maýsymda, jyǵylǵanǵa judyryq bop.

Soǵystyń soıqandary sanany arbap,

Otar el qala almady jan amaldap.

On alty, otyz bir jas arasynda –

Soǵysqa qazaqtan da adam almaq.

Bul jarlyq kókten túsken jaıdaı boldy,

Qaharyn, qamshysyn da saılaı keldi.

Órimdeı bozbala men jas jigitti

Shubyrtyp jer qazýǵa aıdaıdy endi!

Qaıǵy men qaýip-qater qosaqtasyp,

Maıdanǵa attanady bosap, jasyp.

Qolyna qarý da almaı, qara quldaı,

Kún kesher kúrek ustap, okop qazyp.

Bulqyndy el bul jarlyqqa qarsy amaldap,

Siresip turyp aldy jer tabandap.

Az ǵana oqyǵandar, kózderi ashyq,

Mundaıda jurttyń júgin arqalamaq.

Jantaıyp jatpas kórpe tóseı salyp,

Is qylmaq, shappasa da atoı salyp.

Patshaǵa aryz jazdy Peterborda –

Qosylyp Baıtursynov, Bókeıhanov.

Shyqpady esh nátıje odan daǵy,

El men jurt kókke ulydy, ozandady.

Bozdaǵan bozdaqtaryn bul qaterden

Qalaı da alyp qalý – bar armany.

Aq soıyl azamttar atqa mindi,

Jınalyp ár taraptan aqtaryldy.

Bolystyq aýyldardy basyp alyp,

Órtteı bop ókimetti jasqandyrdy.

Qaınaǵan yza jeńip bar aqylyn,

Tappady dala tynym, qala tynym.

Ordasy tóńkerilip bolystardyń,

Jyrtyldy neshelegen «qara tizim».

Ashýly oı qabattasyp tilegimen,

Lapyldap kektiń oty júreginen –

Jetpis myń adam shyqty sol bir shaqta

Tek qana bir Semeıdiń ýezinen.

Antalap kóterilis qatty órledi,

Bul qımyl biraq elge baq bermedi.

Aqyry qanǵa boıap, basyp tyndy –

Qarýly kazak-orys áskerleri.

Jer qushyp alpys jigit baılandy oqqa.

Órtenip, aýyldar da aınaldy otqa.

Áskeri kazak-orys aıanǵan joq,

Búkil el boldy sol kez oıran-botqa.

Toqtady dabyldaǵan qaladaǵy ún,

Birinshi kedeı tartty jan azabyn.

Jaǵalap ulyqtardy baı-shonjarlar,

Maıdannan alyp qaldy balalaryn.

Olardyń orynyna kedeı ketti,

Pıǵyly pasyqtardyń úreılentti.

Maıdanǵa aıdalǵandar jaıaýlatyp,

Ombyǵa súıretilip áreń jetti.

Qoshtasqan úıindegi kárimenen,

Shıetteı balasymen, jarymenen –

Sol shaqtyń umytylmas kýási bop,

Án qaldy «On altynyń zary» degen.

«Samal taý, asqar belim, shalqar kólim,

Ne bolar soldat bolyp kórgen kúnim,
Esime qaıta-qaıta túse berdiń,
Kir-jýyp, kindik kesken qaıran jerim.

Atty emespiz, jaıaýmyz,
Jaıaýdan da baıaýmyz,
On bes kúndeı bolǵanda,
Omby jaqqa taıaýmyz.

Jasym bar eki múshel, jylym – sıyr.
Taǵdyrdyń aıdaýymen kettim qıyr.
Samal taý, qaıran elim, qaldyń artta,
Adasqan órisinen biz bir úıir.

Áke-sheshem bar edi,
Jasy jetken kári edi,
Osynaý ánge saldyrǵan,
On altynyń zary edi...»

Muńaıtyp myndaǵan úı, oshaqtardy,

Jastardan aýyl bitken bosap qaldy.

Úsh jyldaı kúnge kúıip, aıazǵa úsip,

Maıdanda júz myń qazaq okop qazdy.

Bilmesten – jaýy qaısy, dushpany kim,

Júdetti júrekterdi, qystady muń.

Reseı estigen joq bul erlerdiń –

Tunshyǵyp, nazalanyp shyqqan únin.

Ushyrap basqynshy eldiń daýylyna,

Joǵaldy jastyq shaqtyń saýyǵy da.

Amaldap, aman qalǵan beıbaq jandar

Oraldy dertti bolyp aýylyna.

TÓŃKERIS TÓŃIREGINDE

Baz keship baq-dáýletten batyr dala,

Muqalyp, maıyryldy asyl, dana.

Qaıǵysy qaınap ishte qaıran qazaq,

Ilindi jıyrmasynshy ǵasyrǵa da.

Bozdady bodandyqtyń tusaýynda,

Qystyǵyp, qınaldy jan qusa-muńǵa.

Qaltyrap, qany qatyp, táni tońdy,

Mup-muzdaı Reseıdiń qushaǵynda.

Kózinen byr-byr ushyp kórikti aımaq,

Qor boldy el qara jurt pen qonysty oılap.

Kóshirip qazaqtardy qý dalaǵa,

Quıqaly jerlerdi aldy orys jaılap.

Orystan bárin kórdi kúlli azaptyń,

Qolynan bılik ketti bul qazaqtyń.

Oıazdyń, ulyqtardyń pármeni – zil,

Bı, bolys – beınesindeı qur mazaqtyń.

Qazaqty kóndirem dep qul ómirge,

Myjydy minezin de, jigerin de,

Talady taý, dalasyn, malyn, janyn,

Tonady tirshiligin, tiregin de.

Jasytty jarqyn júzin, júrekke uryp,

Setinep salt-sana men ádet-ǵuryp.

Jaǵyndy jurt dúmdisi ulyqtarǵa,

Shabyndy, el men jurtyn álek qylyp.

Muńdanyp qaıǵylanyp kedeı-jarly,

Bastary pana tappaı shyr aınaldy.

Keıbiri mal tabam dep, jan baǵam dep,

Súıretip silikpesin Semeı bardy.

Tańdaıǵa tatar dám joq tóńirekte,

Qor kedeı qarǵys aıtty ómir ıtke.

Istedi qara jumys, las jumystar –

Kirgender zaýyt penen fabrıkke.

Alystan arsalanyp, aryp-talyp,

Qazaqtar kelip jatty aǵyp-tamyp.

Jumysshy qazaqtardy mujyq ta ılep,

Qorlaıdy túıip qalyp, salyp qalyp.

Namysy nazalanǵan, nalasy kóp –

Qazaqtyń kúresýge shamasy joq.

Kergıdi kelimsekter qarq-qarq kúlip,

«Sempalat – bul orystyń qalasy!» dep.

Esirip eldi qorlaý, adamdy uryp –

Ádeti basqynshynyń aram, buzyq.

Basynyp qazaqtardy balasy da,

Osylaı qalyptasy nadan ǵuryp.

Sor qaptap Reseıdiń zor basyna,

Kómildi ol nadandyqtyń qordasyna.

Jaýyzdyq, jalmaýzydyq aralasyp,

Uqsady aıdahardyń ordasyna.

Bolǵan soń búkil elge áýresi muń,

Sáni ne saraı, taqtyń sáýletiniń?!

Úsh ǵasyr bosatpaǵan patsha taǵyn –

Máni ne Romanov áýletiniń?!

El bolyp qalanǵaly irgesi de,

Eshkimniń bólengen joq qurmetine.

Mańaıyn matap, butap, aýlap, jaýlap,

Aınaldy ol «halyqtardyń túrmesine».

Mastandy mansabyna bólengender,

Maqtandy baılyǵyna kenelgender.

Osynyń bárin kórip, qarsy shyqty –

Orystan shyqqan dana, kemengerler.

Dep oılap: «Túnek túnniń atsa tańy»,

Astyrtyn bir-birimen astasady.

Halyqty kótergende, úndep erler,

Qaltyrap, teńseldi endi patsha taǵy.

Burmaq bop zamananyń kóshin shuǵyl,

Silkindi jumysshylar tótenshe bir.

Sharýa men soldattar da kóterildi –

Basynda myń toǵyz júz besinshi jyl.

Bul «Qandy jeksenbiden» bastaldy da,

Qamtydy qańtardy da, aqpandy da.

Sozylyp eki-úsh jylǵa, jaza tartyp,

Kóp erler batqan qanǵa, batqan muńǵa.

Keýdesi órekpidi Semeıdiń de,

Umtylyp, úmit artyp keler kúnge.

Poshta men telegraf adamdary,

Bas qosyp shyqty on bes kún ereýilge.

Kózi ashyq qazaqtar da urandady,

Patshaǵa ses bildirmeı tura almady.

Joldady «Qarqaraly quzyrhatyn».

Bolashaq Alash Orda qyrandary.

Jazylǵan «quzyrhatta» qazaq muńy –

Jer jaıy, teńdik jaıy, azattyǵy.

On tórt myń bes júz adam qolyn qoıyp,

El bolyp, birinshi ret talap qyldy.

ALASh ORDA

Qashannan qazaq halqy nurǵa qushtar,

Shaqyrǵan tym alystan bir jaryq bar.

Alashty el qylam dep erler shyqty –

Álıhan, Ahmet pen Mirjaqyptar.

El dese keýdesinen kúı aǵylar,

Belsenip shyqty ne bir zııalylar.

Bastaýdan bastalatyn bulaqtardyń

Ómirsheń ózenderge quıary bar.

Úzsem dep ústemdiktiń shynjyrlaryn,

Arnady alashyna muń jyrlaryn.

Qozǵalys baspasózsiz bolmaıdy dep,

Shyǵardy «Aıqap» degen bir jýrnalyn.

Gazetter – «Qazaq» penen «Birlik týy»,

«Saryarqa» kúnge umtyldy, nurǵa umtyldy.

Aqyry bolyp aqpan tóńkerisi,

Qıratyp patsha taǵyn, túndi túrdi.

Zamannyń shaldyqsa da bul órinde,

Qazaqtyń ot tutandy júreginde.

Ataldy avtonomdy el Alash jurty –

Ekinshi jalpy qazaq sıezinde.

Bar qazaq shat bop kúlip, mereılendi,

Úmitin bul bostandyq jebeı berdi.

Qımyly Oryndbordan bastaý alǵan –

Alashtyń astanasy Semeı boldy.

Semeı qalasy (Ertistiń sol jaǵalaýy – Zarechnaıa slobodka) Alashtyń astanasy mártebesin alǵannan soń biraz ýaqyt ótkennen keıin, 1918 jyldyń kókteminde Alash Orda avtonomııasyn qurýǵa qatysqan adamdar bas qosty. Úkimet tóraǵasy Álıhan Bókeıhanuly bastaǵan sol zııalylylar mynandaı adamdar boldy:

Alashorda tóraǵasy – Álıhan Bókeıhan.

Alash-orda músheleri – Muhametjan Tynyshbaev, Halel Ǵabbasov, Álimhan Ermekov.

Alashorda múshelerine orynbasarlar – Muqysh Poshtaev, Seıdázim Qadyrbaev.

Alashordanyń oqý komıssııasynyń músheleri – Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatov, Eldes Omarov, Bıahmet Sársenov.

Eldiń kurmetti adamdarynan – Shákárim Qudaıberdiuly, Turaǵul Abaıuly, Mekaıyl Abaıuly, áıgili aqyn Kókbaı Janataıuly, palýan Qajymuqan Muńaıtpasov.

Semeılik zııalylyr – Raıymjan Mársekov, Júsipbek Aımaýytov, Muhtar Áýezov, Shenje Kereıbaev, Álıhannyń inisi Smahan Bókeıhanov, Imambek Tarabaıuly, Mustaqym Maldybaev, Mánnan Turǵanbaev, Seıitbattal Mustafın, Ahmetjan Qozybaǵarov, Jubandyk Bolǵanbaev, Imam Álibekov.

Semeı óńirindegi Alashqa tilektes azamattar – Jumeke Orazalın, Ánıar Moldabaev, Qarajan Úkibaev, Abdrahman Júsipov, Qarshyǵa bolysy Jańabaı Ádikuly, Ulan bolysynyń dáýletti azamaty Muzapar Ábdiuly, Muqan Jákejanuly.

Alash avtonomııasy ornaı salysymen osy bir umytylmas uly jańalyqqa jan júregimen qýanyp, óleń sózben urandaǵan Sultanmahmut Toraıǵyrov boldy. Ol 1917 jyly 21 qarashada Semeıden shyǵyp turǵan «Saryarqa» gazetinde «Alash urany» atty tarıhı óleńin jarııalady.

TOLǴANYS

Alash júdep...

Aınaldyrǵan basyn muń,

Taptalǵan Ol –

Tabynynda tasyrdyń.

Erler shyqty,

El namysyn oıatty,

Bas kezinde-aq jıyrmasynshy ǵasyrdyń.

«Bolamyz – dep – Alashorda derbes el!»,

Jarqyldady asyldary asyldyń.

Dedi narlar:

«Tún túrilsin, tań atsyn,

Kózi ashylsyn,

Kóńili óssin qazaqtyń!».

Myń toǵyz júz on jetinshi jyl kelip,

Alǵash týy kóterildi Alashtyń.

«Aq pen «qyzyl» arasynda –

Dal qylyp,

Turyp aldy tunshyqtyryp, qamap muń!

Tóńkeriste –

Otty, oqty, jalyndy.

Jut –

Azamat soǵysy da qaǵyndy.

Alashorda arystary –

Erleri,

Eńselenip,

El janynan tabyldy.

Astana etip alashyna Semeıdi,

Úmitpenen, kúdikpenen saryldy.

Áz Álıhan –

Alashorda kósemi –

Betin – Kúnge,

Tósin – jelge tósedi.

Al, Ahmet –

Ol – ulttyń ustazy,

Danalardyń darabozy, kesegi...

Uranyn da,

Shyraǵyn da kótergen

Abzaldardyń aty qalaı óshedi?!

Aqyn, batyr –

Ol Mirjaqyp, ol – mirdeı.

Ótti, ketti –

Órt júregin sóndirmeı.

Qurban boldy,

Týǵan eldi tý etti Ol,

Alash úshin ajaldy da kózge ilmeı.

Ataǵy ólmes –

Aqyndyq pen batyrlyq,

Jyry tiri –

Júrektegi sher kúıdeı!

Qansyratyp,

Qanyn iship barshanyń,

Qamalady –

Qansha qaıǵy, qansha muń!

Susy qandaı –

Úńireıgen myltyqtyń,

Mysy qandaı –

Kóterilgen baltanyń?!

Uran ot bop lapyldady,

Laýlady –

Júrekteri Halel menen Janshanyń!

Qas batyrlar –

Qarańǵyda jol bastar –

«Alash!» dedi,

Azap shekti bozdaqtar.

Júrek, tirek – Júsipbekter

Maǵjandar,

Solar elge boldy bulaq,

Boldy asqar.

Olar óldi –

Ý sher iship, qan jutyp,

Úrkip ketti úrgedekter qorqaqtar.

Rýh – shyraq –

Jabylmaıdy kórmenen.

Órshı túser –

Órtteı bolyp órlegen,

Alashtyqtar –

Alǵash ret halqyna –

«Aıqap» degen jýrnal bolyp sóılegen.

«Qazaq» penen «Birlik týy», «Saryarqa»,

«Aqjol» degen gazetter de «El!» degen.

AShARShYLYQTAR

Qazaqqa qara zulmat kózin tigip,

Qorlandy, qos úreımen ómir súrip.

Azamat soǵysynyń azaby zor,

El ishi ebil-debil, búlinshilik.

Shaıqalǵan jyldar boıy tunyǵy da,

Tarqaǵan toıy menen qyzyǵy da –

Sendelip Semeı turdy, senimi joq,

Dirildep tóńkeristiń quzyrynda.

Bul shaqta baı men kedeı tym dúrdaraz,

Ejelden orys, qazaq, ol daǵy araz.

Arsıyp «aq» pen «qyzyl» arasynda,

«Ýaqytsha úkimet» te turdy biraz.

Tonady tek qazaqty munyń bári,

Kóbeıdi kúnnen-kúnge zulymdary.

Shyqqanda «Azyq-túlik otrıady» –

Qyrdaǵy el qyzǵysh qustaı shyryldady

Ekpini «otrıadtyń» taý buzatyn,

Elirse, eldi esinen tańdyratyn.

Jesirdiń jetekke alyp bir sıyryn,

Jarlynyń tartyp aldy jalǵyz atyn.

Kóńilin kekti ashý men qusa basyp,

Baılardyń kóbi ketti Qytaı asyp.

Kedeı de keter edi qosyn súırep,

Ol jaqta kim tur deısiń qushaq ashyp.

Baz keshti qazaq kúnniń jaryǵynan,

Qutylmaı «Azyq-túlik salyǵynan».

Ystyq bop ala jazdaı, jańbyr jaýmaı,

Qosyldy qurǵaqshylyq taǵy buǵan.

Qudaı da estimedi eldiń muńyn,

Tamyry óspeı jatyp soldy gúldiń.

Alapat asharshylyq bastaldy endi –

Jazynda – myń toǵyz júz jıyrma birdiń.

Amaldap, aman qalyp sanaýlylar,

Qyryldy tutasymen keı aýyldar.

Túıir joq tiske basar túz dalada,

Ketkendeı jerge sińip jan-janýar.

Búlinip Reseıdiń zor alaby,

Kózinen orystyń da sor aǵady.

Qadalyp qanyn iship, malyn talap,

Qazaqtyń baı dalasyn tonap aldy.

Qańǵyryp, qazaq qaıyń saýyp ketti,

Keıbiri nesibesin taýyp jepti.

Sendelip súıekterin súıretkender

Semeıdiń qalasyna talyp jetti.

Qalaǵa jetpegender dalada óldi,

Súıegi kómilmesten qala berdi.

Qalanyń aty – qala, el ortasy –

Sol kezde kóp ashtarǵa pana boldy.

Apat jut aýyr tıdi kóshpendige,

Zar aldy betkeıdi de, tóskeıdi de.

Shetelge aýyp ketti jol tapqandar,

Qosh aıtyp atameken, ósken jerge!

1921-1922 jylǵy asharshylyq ısi qazaqtyń tarıhynda bolyp ótken aqsúıek juttardyń bárinen asyp tústi.

1923 jyly Semeı gýbernııalyq partııa komıtetiniń birinshi hatshysy bolyp Nıkolaı Ejov keldi. Bul baryp turǵan qatigez, jaýyz adam qazaq halqyna qamqorshy bolmaq túgil, kerisinshe, otarshyldyq ústem kózqaraspen qaraıtyn body. Keıinnen búkil odaqtyq NKVD-nyń bastyǵy bolyp turǵan ýaqytynda, jaýyzdyqtyń eń surapyl túrlerin kórsetkendikten, el esinde jaman atymen saqtalyp qaldy. Bul kezde Semeı gýbernııalyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy Ábilqaıyr Dosov bolatyn. Óte jastyǵyna qaramaı, budan keıingi ýaqyttarda da kóptegen joǵarǵy bılik tórinde qyzmet atqarǵan Á. Dosov 1938 jyly 39 jasynda naqaq jala jabylyp, atylyp ketti.

1925 jyly 12 qyrkúıekte Qazaqtsan Ólkelik Komıtetiniń birinshi hatshysy bolyp bekitilgen Fılıpp Isaevıch Goloekın Qyzylorda qalasyna keldi. Osy jyldyń kókteminde ǵana Qyzylorda qalasy Qazaqstannyń astanasy bolyp, onyń burynǵy Aqmeshit degen aty ózgertilgen edi.

Bul qala, negizinen, Qamysqala dep atalatyn eldi mekenniń jerine Qoqan handyǵy saldyrǵan Aqmeshit degen bekinis bolatyn. 1853 jyly osy qalany jaýlap alǵan orys generaly Perovskııdiń qurmetine Perovsk degen ataý aldy. 1922 jyly Aqmeshit ataýy keri qaıtarylǵanymen, Qyzylorda bolyp ózgerip, sol atymen máńgi qaldy.

Respýblıkany qurap otyrǵan ult ókili retinde Qazaq Ortalyq Atqarý komıtetiniń tóraǵasy bolyp Eltaı Ernazarov, Qazaq Ólkelik Komıtetiniń ekinshi hatshysy bop Oraz Isaev taǵaıyndaldy.

Jaý izdep ózimenen kúresetin,

Qamdandy, qaharlandy Goloekın.

«Bolmaǵan revolıýııa bul jerde» dep,

Doldandy, kórmese de aýyl shetin.

Alaqtap o jaqqa bir, bu jaqqa bir,

«Qazaqqa kerek – dedi – «Kishi Oktıabr!».

Ashtyqtan súıretilip zorǵa shyqqan,

Taǵy da bult tóndi qazaqqa bul.

Halyqqa kósem bolyp kórinsem dep,

Sóıledi Goloekın qolyn sermep:

«Joq eken munda Keńes úkimeti,

Al baılar baıaǵysha ómir súrmek.

Munda joq jańasha ómir súrýshilik,

Kórsetip ústemdik tur túrin sumdyq.

Bul jerde – nadandyq pen saýatsyzdyq,

Áli de sol qalpynda rýshyldyq!

Qaýip kóp qaı tarapqa qarasań da,

Bul degen – Keńes úshin qara tańba.

Jikshildik, ultshyldyq údep turǵan,

Júr bári yqpalynda Alash Orda...».

Fılıpptiń árbir sózi tyń, naqyshty,

Dattady ol Jandosovty, Nurmahovty.

Qojanov, Sádýaqasov, Meńdeshevter –

Túbine topshyldyqtyń shym batypty.

«Kúnahar» – Rysqulov, Tórequlov,

Kórmeıdi eldiń jaıyn kóre turyp.

Osylaı shyn erlerdi qaralady ol,

Aýzynan aq ıt kirip, kók ıt shyǵyp.

Menmendik, yza kernep kókiregin,

Tapsyndy ol, túkirgendeı betine eldiń.

Ózinen artyqtyǵyn bilgennen soń,

Kúndedi ol barlyǵyn da asyl erdiń.

Dese de men osy elge tań attyram,

Asyqty qutylýǵa sanattydan.

Sert berdi ol – «Kishi Oktıabr jasaımyn da,

Eńbekshi buqarany azat qylam!».

Júrgen soń qara nıet jeteginde,

Bilgen joq neden azat eterin de.

Jaýyzdyq, qanisherlik boıyn býdy,

Aýnaqshyp, uıyqtaı almaı tóseginde.

Jasynan ý tundyryp júregine,

Qurt túsken qap-qara bop ózegine.

Jetken ol, otbasymen túgel qyryp,

Ekinshi Nıkolaıdyń túbine de.

Sóılese ol, úreı kezer el arasyn,

«Kósem» dep oılaıdy eken qara basyn.

Kezinde orysyn da kóp jylatqan,

Qaıdaǵy qazaqty bul nege aıasyn?!

Kún saıyn oıyna oı qosylypty,

Kóshpendi tirshilikke óshigipti.

Kóterdi bir bastama tótesinen –

Qazaqty el qylam dep otyryqshy.

«Taýdy da, dalany da basyp kóship,

Júrgen el ań sııaqty josyp, bosyp.

Ujym qyp úlken-úlken sharýa istetip,

Iirý kerek bárin basyn qosyp.

Ortaǵa salý kerek malyn túgel,

Sol kezde soıalıstik ómir súrer.

Ujymǵa kirmegender jazalanyp,

Jaýapqa tartylady kóńilsizder.

Bul halyq tyńnan solaı jol sap kórsin,

Múlki de, múddesi de ortaq bolsyn.

Minekı, kommýnızm qurylysshysy

Júredi adam qusap sol shaqta erkin!

Sııaqty burynǵydaı – el tiregi,

Qazirgi baılar nege jelpinedi?!

Úı múlkin, malyn túgel tartyp alyp,

Tezirek bastaý kerek tárkileýdi!

Ortasha, kýlak penen baıdy áıgilep,

Órelep, tusaý salyp baılaý kerek!

Jasaǵan kedeılerge zorlyǵy úshin –

Aıamaı sottaý kerek, aıdaý kerek!..».

Osylaı burǵanymen ómir kóshin,

Qulqy joq qazaqtardyń kórer betin.

Jatyp ap Qyzylorda qalasynda,

Kiristi tótenshe iske Goloekın.

Bul daýyl kelip jetti Semeıge de,

Júgirdi baı kýlaktar úreılene.

Kópester, saýdagerler zeńip qaldy,

Bul pármen unamady kedeıge de.

Baılar bar el qurmettep, túsinetin,

Shýaǵyn kedeılerge túsiretin.

Atyldy sondaılardyń birnesheýi,

Qoldaǵan Alash Orda úkimetin.

Mysaly, Alash Orda kósemderimen syrlas, muńdas, nıettes bolǵan, úkimetke qarjylaı jáne zattaı kóp kómek kórsetken Qarajan Úkibaevtyń 1927 jyly mal múlki, úı jaıy túgel tárkilenip, ózi atý jazasyna kesildi.

Qarajannyń mańaıyndaǵy dáýletti adamdar – Jumjuma Aımaǵambetov, Rústem Abylǵazın, aǵaıyndy Buǵybaı jáne Nesiphan Aǵybaevtar da Semeı qalasynda atyldy.

Óz kezinde el jaqsylarynyń biri bolǵan, Tobyqtynyń Motysh rýynan shyqqan Ike Ádilov alashshylardyń eń jaqyn, eń qamqor adamynyń biri boldy. Ol Sultanmahmut Toraıǵyrovty ókpe aýyrynan jazyp almaq bolyp, óz aýylynda bir aı boıy qymyzben emdegen.

Ol 1929 jyly Shyńǵystaý kóterilisine qatysqany úshin qýǵyn kórip, jan saýǵalap, Qytaıǵa ótip ketedi de, kóterilisshilerdi jazalaý naýqany aıaqtaldy-aý degende, eline qaıtyp oralady.

Ike Ádilovty 1930 jyly ustap, sol jyly Semeı túrmesinde biraz qamap, aqyrynda ólim jazasyna kesken.

Qazaqtyń uly aqyny Shákárim Qudaıberdiuly Alash Orda qaıratkerlerine qoldaý kórsetti. Shyńǵystaý kóterilisshileri men bılik basyndaǵylardy kelisimge keltirýge umtylýmen júrip, jazalaýshylar qolynan opat boldy, máıiti aıdaladaǵy qudyqqa tastaldy.

Shákárimniń uly Zııat Qytaı jerine ótkennen keıin, sol jaqtaǵy kommýnıstter ustap, solardyń túrmesinde aýyr azappen kóz jumdy.

Zamannyń ýyn, zárin keselegen –

Arystar opat boldy neshelegen.

Qazaqqa taǵy da bir sor taıady –

Tysqary Qudaı jazǵan pesheneden.

Alapat ashtyq keldi keń dalaǵa,

Bul apat qazaqqa tán jerde ǵana.

Ul qyzyn ardaqtaǵan uly meken,

Uqsady ataqty shól – Kerbalaǵa!

Bul kelgen asharshylyq – aty jaman,

Tózbeıtin tozaǵyna batyr adam.

Bir sátte talyp tústi ana – dala –

Balasyn emshegimen asyraǵan.

Osydan on jyl buryn bolǵan ashtyq,

Jaıpady kózdin jasyn sorǵalatyp.

Tapsyrar janyn endi qazaq bitken,

Berse de qoradan mal, qoldan astyq.

Bul ashtyq qara seldeı basyp jurtty,

Alǵashqy ashtyqtan da asyp tústi.

Qyryldy qatyn-bala shybyndaı bop,

Qarǵaýmen jaýyzdyqty, pasyqtyqty.

Ózender kóz jasy bop saýlady da,

Tunjyrap turdy bıik taýlary da.

Súıretip súıekterin kóp semeılik,

Ótipti qytaı, orys aýmaǵyna.

Halyqtyń qaıdan uqsyn zulym muńyn,

Tek Máskeý bilip otyr syryn munyń.

Tarıhta máńgi qaldy tańba bolyp –

Jasaǵan Goloekın «qyzyl qyrǵyn».

Er qazaq erden erek boldy kúıki,

Qalmady qalada da eldiń sıqy.

Eń ozbyr qyrǵyn osy álemdegi –

Atalǵan «Goloekın genoıdi».

Semeıdiń bazarynyń mańaıynda,

Ólikter borsyp jatty, jaz aıynda.

Ertiske qarǵyp óldi kóp adamdar,

Qap-qara qarǵys tunyp janarynda.

Fılıppti qarǵys atty, jibermedi.

Zaýaly keýdesine tireldi endi.

Azapty tozaqty da birdeı kórip,

Sonan soń qara jerge kirer me edi!

Qazaqstanda bolyp ótken surapyl asharshylyqtan keıin týra on jyl ótken soń Goloekın saıası qylmysker retinde tutqyndalyp, uzaq tergeýden keıin atý jazasyna kesildi.

1941 jyldyń 28 qazanynda Berııanyń tikeleı buıryǵmen Kýıbyshev oblysynyń Barbysh kentinde atý jazasy oryndalyp tyndy.

EKINShI DÚNIEJÚZILIK SOǴYSTA

Adamnyń aqqan sýdaı bolyp qany,

Maıdanda kóp halyqtyń toǵysqany,

Tarıhta bolǵan emes – qandy qyrqys

Ekinshi jer-jahandyq soǵystaǵy.

Sol shaqta Kún de kúlmeı, toryǵypty,

Jer Ana – jerkenipti, qorynypty.

Myń tórt júz on segiz kún kózin ashpaı,

Qap-qara qasiretke kómilipti.

Adamzat kómek kórmeı esh aıladan,

Aspandy túnek basyp, ot oınaǵan.

Eskerip erteńin de, búginin de,

Alpys bir memleket atoılaǵan.

Soǵysqa attansa da erdiń nary,

Júregin aýyrtsa da eldiń zary,

Ertiske betin shaıyp, ense tiktep,

Qasqaıyp Semeı turdy sol jyldary.

Árbir kún, árbir saǵat synǵa aınaldy,

Búgil jurt tek eńbekke yńǵaılandy.

Daıarlap azyq-túlik, kıim-keshek,

Semeıde qaınap turdy tyl maıdany.

Kúndiz-tún aýysymmen, tyń arynmen,

Soǵysqa qural-jabdyq shyǵarýmen,

Zaýyt pen fabrıka, kásiporyn –

Óndiris qalpyn saqtap tura bilgen.

Qajymas qaıratyna basty ıdirip,

Áıelder eńbek etti shart túıinip.

Shıneldiń ishine orap yqylasyn,

Tilegin jipke qosyp jatty ıirip.

Qarttar men jetkinshikter tirek bolyp,

Qarysty qabylandaı bilektenip.

«Barlyǵy maıdan úshin!» dep urandap,

Talpyndy taza nıet, tilekke erip.

Sol jyldar Semeı kópten eren shyǵyp,

Eshqandaı kórsetpegen tómenshilik.

Tıelgen maıdan úshin kerek-jaraq –

Sostavtar jatty kúnde jóneltilip.

Bolsyn dep Otan tynysh, aspan nurly,

Myńdaǵan jaýyngerin attandyrdy.

Erlerin maıdandaǵy maqtan etip,

Arnady aqyndar da dastan, jyrdy.

Oılasań kókirekke tolar zary,

Soldy ǵoı Semeıdiń de kóp ardaǵy!

Attanǵan sol jaýynger arystardyń

Maıdannan kópshiligi oralmady.

ÓNER – ÓMIR SÁÝLESI

Alty Alash qansha solyp, kógermegen,

Tamyry tereńdegen, kónermegen.

Emendeı eńsesine eńse qosyp,

Jebegen qıyn sátte óner degen.

Darıǵa-aı, ásemdik joq ánnen ótken,

Dúnıeni kóz aldyńda dóńgelentken.

Ánmenen tirilgen ǵoı kózin ashyp,

Keń dala kezderinde qanǵa bókken.

Júrekpen, júıkemen án pernelengen,

Sazbenen, sezimmenen zerdelengen.

Áýenmen jetkizipti alǵash ret

Adamzat mahabbatyn Jerge degen.

Serpilip taý qaıǵydan, orman muńnan,

Ańdardy adam úni tań qaldyrǵan.

Ǵashyqqa aıta almaǵan qupııasyn

Ánmenen áshkere etken armandy jan.

Táńirden túsken nurdaı aıan – jaryq

Tamyrmen aǵar bir saz taramdalyp.

Sezimniń sózge sımas sıpattary

Jatady ánmen ǵana baıandalyp.

Qalamnyń, dombyranyń kómegimen

Alysar aqyn bitken óz oıymen.

Shyn ánshi shyrmap alar bir-aq sátte,

Ǵajaıyp áýen tógip kómeıinen.

Sondyqtan, ánshi kóktem samalyndaı,

Jansýsar jazdyń kórkem janaryndaı.

Sondyqtan, naǵyz ánshi kim bolsa da,

Ózińniń eń bir jaqyn adamyńdaı.

Ánshiniń kózderine Kún uıalar.

Kúmis kól keýdesine sııa qalar.

Daýaly daýysynan juldyz balqyp,

Qorǵalap qap-qarańǵy tún uıalar.

Ánshiniń tań atady kirpiginen,

Aspanmen syrlasady ún tilimen.

Asqardyń astasady bıigimen,

Jas taldyń jarysady búrshigimen.

Ol jutar jasyl otyn naızaǵaıdyń.

Ol ótkir óren tutqan naızadaıyn.

Ol – sábı meıirimge shóldep turar,

Kóńili súrtip qoıǵan aınadaıyn.

Ánshiniń arýaǵy bar mereıi ústem.

Ómirin ótkizbes ol eregespen.

Qashanda án men ánshi bıik turar –

Zulymdyq, saıqaldyq pen qara kúshten.

Án barda qazaq bolar ógeı nege?!

Ol ortaq baı-baǵlan, kedeıge de.

Án nury shalqyp turdy sol bir jyldar –

Taǵdyry tarǵyldanǵan Semeıde de.

Júrýge shama da joq masaırap kóp,

«Aq», «qyzyl» azap saldy atoılap kep.

Sańlaqtar sahnalyq tobyn quryp,

At qoıdy úıirmege «Es – aımaq» dep.

Darynyn Qudaı bergen alǵa súırep,

Ámire, Isa shyqty alǵash ret.

Júsipbek, Manarbekter jarq-jurq etip,

Qyrandaı qanat qaǵyp, samǵady údep.

Semeı qalasynda 1920 jyly mádenı-aǵartýshylyq maqsatta dramalyq trýppa quryldy. Resmı túrde “Qyrǵyz (qazaq) mádenı aǵartý úıirmesi” dep atalǵan bul trýppaǵa Qazaq ólkelik saıası-aǵartý komıtetiniń teatr bólimshesi basshylyq etti.

“Es – aımaqty” qaladaǵy túrli mekemelerdiń qyzmetkerleri, muǵalimder men pedagogıka tehnıkýmynyń joǵary kýrsynda oqıtyn stýdent jastar uıymdastyrdy. Trýppa sahna ónerine beıim daryndy jastardyń, ánshi-kúıshilerdiń, basqa da ónerpazdardyń basyn qosyp, Qazaqstandaǵy teatr óneriniń, dramatýrgııa janrynyń jandanýyna eleýli yqpal etti.

Trýppanyń kórkemdik jetekshisi jáne alǵashqy uıymdastyrýshysy Seıit Toqymbaev boldy. Ol qaıtys bolǵan soń, jetekshilik jáne rejısserlik jumystaryn Ýálı Turlybekov júrgizdi.

Trýppa quramynda 30-ǵa jýyq adam boldy. Olar: Q.Qulǵarın, J.Sálmenov, Á.Jaýlyqbaev, O.Beısenov, I.Saqataev, S.Aryqova, Á.Beısenbaev, A.Shıkibaev, S.Ámzın, A.Áýezov, T.Ospanov, t.b. qyzmetkerler jáne Ǵ.Tórebaev, D.Esenjolov, L.Áshkeev, K.Mahmudov, Mahmudova, G.Táýekelova sııaqty muǵalimder. Olardyń ishinen Tórebaev, Áshkeev, Esenjolov keıin kásibı teatrǵa aýysyp, akter, rejısser bolyp qyzmet atqardy. Qazaq óneriniń kórnekti ókilderi Á.Qashaýbaev, I.Baızaqov, J.Shanın, Q.Baıjanov, J.Elebekov, M.Erjanov alǵashqy óner saparlaryn osy trýppadan bastady.

M.Áýezov pen J.Aımaýytov trýppa jumysyna belsene aralasyp, rejısser tujyrymdamalar men sahnalyq sheshimderdi qadaǵalap otyrǵan. Trýppanyń repertýarynan Áýezovtiń “El aǵasy”, “Báıbishe-toqal”, “Eńlik — Kebek”, “Qarakóz”, Aımaýytovtyń “Jebir bolys”, “Qanapııa — Shárbaný”, “Shernııaz”, Shanınniń “Arqalyq batyr”, Q.Kemeńgerulynyń “Altyn saqına”, S.Seıfýllınniń “Baqyt jolynda”, “Qyzyl suńqarlar”, B.Maılınniń “Betim-aý, qudaǵı”, t.b. sol ýaqytta jaryq kórgen pesalar oryn alǵan bolatyn.

«Es – aımaq» dramalyq trýppasy baspa betinde jaryq kórmegen kóptegen pesalardy da qoıyp otyrǵan. Spektaklder men oıyn-saýyqtar jumysshylar ortasynda, qaladaǵy túrli klýbtarda, orys teatrynyń sahnasynda ótkizilgen.

“Es – aımaq” túrli sıpattaǵy oıyn-saýyq keshterin uıymdastyrý arqyly jergilikti halyqtyń saýatyn ashyp, bilim dárejesin kóterýge eleýli yqpal etti.

Trýppa 1923 jyldyń sońynda “Gýbernııalyq qazaq trýppasy” bolyp qaıta qurylyp, ulttyq memlekettik teatr ashylǵanǵa deıin (1925) jumys istedi.

ÓZ KÓZIMMEN...

Jazsam dep jan – júrektiń jahut jyryn,

Keýdemde kóp terbettim ýaqyt syryn.

Oqydym Semeıimde ottaı jaınap,

Sondyqtan, bul ómirde baqyttymyn!

Asaý em aq bulaqtaı atqyp aqqan,

Qııalmen taý qoparyp, tas qulatqan.

Esimnen máńgi ketpes, arman qýyp,

Semeıge kelgen kezim Aqsýattan.

Ýaqyt bul – ýysymen nur usynǵan,

Kóńilden kógershindeı jyr ushyrǵan.

Júregim lúp-lúp etip, alǵash ret,

Semeıdiń kirip edim shyǵysynan.

Bul sheti «Jolaman» dep atalatyn,

Jasymnan kóp estigem ataq, atyn.

Jolaman degen kópes qonysy eken –

Saýdasyn jer shetine aparatyn.

Jataǵan jappa tamdar tizbektelgen.

Qyrdaǵy el bul qonysty izdep kelgen.

Semeıdiń shetindegi qazaqy aýyl,

Sol úshin tym erekshe qurmettelgen.

Men bolsam Semeıge shyn shóldep keldim,

Kúndiz-tún úmitimdi tertbetkenmin.

Qalaǵa ornyqqan soń, keıin bildim –

Kóp eken Jolamanda jerlesterim.

Qalanyń kep barady sánin kórgim,

Arman, oı alqynady alym-berim.

Kóńilim ketti biraq tym qulazyp,

Kórgende qaptap jatqan qalyń qorym.

Keýdemniń ystyq oty salqyndady,

Ótkenniń eles berdi san syrlary.

Urpaqqa bolashaqty tabys etken –

Semeıde jatyr munda márt uldary.

Mundaı kóp zırat buryn kórmegenmin,

Oımenen balaǵa tán sendelemin.

Qabirler tomsyraıyp, tompaıady –

Qushaqtap ólgen dana, ólgen erin.

Muńaıdym qalyń qorym kóńil shaıyp,

Shalqyǵan shabytym da tym ortaıyp.

Qazaqtyń boztorǵaıy, bozdaq uly –

Osynda jatyr Sábıt Dónentaev.

Men bilgem bul aqyndy – «danamyz» dep,

Taýyp em topyraǵyn qarap, izdep.

Keıinnen bir kún boıy eńbektendik,

Barar jol zıratyna salamyz dep.

«Bul qazaq bezgen be – dep – qymbatynan?!»,

Qalǵymaı qapalanyp, tańdy atyrǵam.

Zırattyń qorshaýy da tym jupyny –

Bákene bir qulpytas ornatylǵan...

Kórgenim odan keıin – et kombınat,

Ataǵy alystarǵa jetti aǵyndap.

Máskeýdi jarty ǵasyr toıyndyrǵan,

Shujyǵyn, shuraılysyn kóp tyǵyndap.

Qaǵyldyq ózimizdiń nesipten biz,

Itteı bop syǵaladyq esikten biz.

Osy bir et kombınat salynypty –

Jyldarda otyz jeti, otyz segiz.

Bul jyldar – ótken ǵasyr qara daǵy,

Máńgilik óshpes sumdyq sanadaǵy.

Eshqashan esten ketpes, umytylmas –

Naqaqtan ketkenderdiń nazalary.

Ókimet Stalındeı «erge» sengen,

Ash kózi zırat penen kórge tóngen.

Qorymdy qordadaı ǵyp sypyrtqyzyp,

Ornyna et kombınat boı kótergen.

Atylyp, aıdalǵanda tirileri,

Qalyń el shybyn jannan túńilgen-di.

Sol azdaı zırattardy kúregende,

Semeıdiń aspan, jeri kúńirendi.

Sol kezde solyp Semeı gúl baqtary,

Qalany qara qaıǵy qundaqtady.

Eles bop kóshelerdi kezip júrdi –

Kúrelgen múrdelerdiń arýaqtary.

Óleńniń tapqan mııat, órisin de,

Kóp kórgen qý tirliktiń keıisin de –

Kúrsinip, kúńirenip jyr shyrqaǵan –

Kúredi Kempirbaıdyń beıitin de.

Zamanda zaty jaman, aty jaman,

Múrdesiz múldem ketti asyl adam!

Bul jaıly «Kókala úırek» dep jyrlady,

Nesipbek Aıtulyndaı aqyn aǵam.

Oılantyp oqyrmanyn, dos, týǵanyn,

Osylaı óleń sózdi tóksin daryn.

Eskertkish qoıdy aqynǵa ol dastan jazyp,

Minekı, oqyńyzdar bes shýmaǵyn:

«Qaınatqan qasirettiń taıqazanyn,

Semeıge qulaǵyń sal, eı, qazaǵym!

Astynda qasaphana kúńirengen,

Daýysyn estımisiń beımazanyń?

Ómirdiń səýle tókken saraıyna,

Bir mezet arýaqtardy al oıyńa.

Semeıge jolyń túsip kele qalsań,

Soǵa ket qasaphana mańaıyna.

Mezgilsiz sary ýaıym shaqyrdym ba,

Batyrsa kinəlama aqyn muńǵa.

Aıyrylǵan molasynan Kempirbaıdyń

Arýaǵy arpalysyp jatyr munda.

Ketti ǵoı qııapatty qıyn zaman,

Sapyryp qara shańdy quıyndaǵan.

«Duǵa qyl Kempirbaıdaı bısharaǵa»,

Ózine óz qabyry buıyrmaǵan.

Jan edi ónersizdi dos etpegen,

Óleńsiz tamaǵynan as ótpegen.

«Semeıde topyraǵym bolar bilem», –

Dep edi aryzdasyp Əsetpenen.».

Semeıge arman qýyp alǵash ret kelgen kezimdi, tek qazaqtar ǵana turatyn Jolaman aýylyn, odan keıin qalanyń shyǵys betindegi qalyń qorymdy kórgen sátimdi, et kombınatynyń salyný tarıhyn óleńge túsirip otyryp, sol bir shaqtardy búgin kórgendeı esimde qalǵanyna tań qaldym.

Oralsam stýdent shaqtaryma,

Kelgendeı jastyq shaǵym tap janyma.

Semeıdiń serisi bop kóp júrip em,

Barýshy em dostarymmen baqtaryna.

Aldymda araıly úmit kúlimdegen,

Sanam da, sezimim de búlinbegen.

Men úshin jan dos edi kitap degen,

Men úshin maqsat edi bilim degen.

Janyma nur tógedi ár qadamym,

Lapyldap janyp turǵan bar talabym.

Oqysam, jazsam daǵy jalyqpaımyn,

Bilinbes eshqashanda sharshaǵanym.