Túrkııadaǵy prezıdent pen parlament saılaýy qatar ótkenimen, prezıdent saılaýynda eshbir kandıdat 50 paıyzdan astam daýysty eńsere almady. Alaıda qazirgi prezıdent jáne prezıdenttikke kandıdat Rejep Taıyp Erdoǵan basqaratyn Ádilet jáne damý partııasy bastaǵan respýblıkalyq alıans jeńiske jetti. Bul prezıdenttik saılaýdyń ekinshi kezeńine áser ete ala ma?
14 mamyrda Túrkııada ótken prezıdent jáne parlameent saılaýynan soń Erdoǵandy quttyqtap jatqandar bar. Tolyq jeńiske jetpese de, onyń parlament saılaýy boıynsha jınaǵan upaıy túgel. Al prezıdent saılaýy endi ekinshi týrǵa jalǵasatyn boldy. Onda qazirgi prezıdent Rejep Taıyp Erdoǵan men "Halyq alıansy" oppozıııalyq birlestiginiń ortaq kandıdaty Kemal Qylyshdaroǵly baq synaıdy. 28 mamyr kúni ótetin saılaýda qaı qandıdat jeńiske jetýi múmkin? Osy jáne ózge de suraqtardy saıasattanýshy Dos Kóshimge qoıdyq.
– Erdoǵan - 49, al Qylyshdaroǵly 45 paıyz daýys aldy. Ekinshi týrda saılaýda ekinshi oryn alǵan Qylyshdaroǵlynyń jeńip ketý múmkin be?
– Árıne, árıne. Óıtkeni ekeýine berilmegen 5 paıyz daýys talasqa túsedi. Eger sol 5 paıyz oppozıııalyq ustanymdaǵy kandıdatqa beriletin bolsa, Kemal Qylyshdaroǵly jeńip ketýi múmkin. Mundaı jaǵdaı álemdik praktıkada bolǵan.
– Úshinshi kandıdat "Ata alıansy" saıası blogynyń atynan synǵa túsken Sınan Oǵan 5,23 paıyz daýys aldy. Ultshyldyq ustanymdaǵy kandıdattyń az daýys alýyna ne sebep boldy?
– Túrkııada «Hareket» degen ultshyldardyń partııasy bar. Olar Erdoǵannyń Ádilet jáne damý partııasymen birge koalıııa qurǵan. 1960-1970 jyldary ultshyldar 15 paıyz daýysty erkin alyp júrgen bolatyn. Keıin álsireı bastaǵan soń koalıııanyń ishine enip ketti. Sınan Oǵandy eldegi barlyq ultshyldar qoldap shyqqan joq. Ultshyldardyń bir toby Erdoǵannyń partııasyn qoldasa, qalǵan bóligi óz aldyna bólek áreket etip jatyr.
– Erdoǵandy synaýshylar elde dinshildikke basymdyq berip ketti dep aıyptap jatady. Atatúrik negizin qalaǵan partııanyń ókilderi óz pozıııalarynan qalaı aıyrylyp qaldy?
– Meniń oıymsha, bul barlyq kezeńdegi ulttyq dinı baǵytty ustanǵan memleketterdiń basyna túsetin jaǵdaı. Ásirese, Eýropa terrıtorııasynda otyrǵan ýaqytta bir jaǵy soıal-demokratııalyq ustanymdaǵy pozıııany qoldaıtyn adamdar kóbeıedi. Kezinde Túrkııada soıal-demokratııalyq partııalar óte myqty boldy. Ekinshi jaǵynan ózderiniń dinı jáne ulttyq ustanymyn saqtap qalý úshin áreket etti.
Jalpy, ýaqyt ótken saıyn qoǵamnyń ekige bólinýi mindetti túrde bolady eken. Biraq eki ustanymdaǵylardyń qaısysy jeńip shyǵaty belgisiz. Bir jaǵy zaıyrly memleket bolýǵa umtylsa, ekinshi tarap ulttyq konservatorlyq baǵytty alyp júrgisi keledi. Osy eki máselege kelgende eki tarapta bitispes talas bar. Aldaǵy ýaqytta mundaı qaıshylyq bizdiń basymyzǵa da túsetin sekildi.
– Saılaýda Erdoǵan 49 paıyz daýyspen birinshi oryn aldy. 20 jyl bılikte bolǵan adamnan halyqtyń jalyqpaı, ony osynsha qoldaýy neni kórsetedi? Álde gáp ol basqaratyn partııada ma?
– Meniń oıymsha, bul jerde másele ol basqaratyn partııada emes, onyń jeke basynda bolyp otyr. Onyń jeke basyndaǵy saıası salmaǵy men harızmasy ról atqaryp tur. Iaǵnı, partııanyń bedelinen góri óziniń jeke qadyr-qasıeti halyqtyń aldynda onyń áli de bolsa bedeli bar ekenin kórsetip otyr. Ol Túrkııada bolsyn nemese álemdik deńgeıde bolsyn ózin jarqyn ustaıdy.
– Jalpy, Erdoǵannyń bıliktegi kezeńine qandaı baǵa beresiz?
– Erdoǵannyń jaqsy jaǵy da, úlken kemshilikteri de bar. «Bárekeldi» deıtin tusy, onyń ulttyq dinı baǵyttaǵy pikirdi batyl aıta alatyn prezıdent bolǵandyǵy der edim. Naqtyraq aıtsam, musylman jáne túrki halyqtaryna baılanysty ózekti máseleni batyl aıta alatyn basshy boldy. Alaıda onyń dıktatorlyq ustanymy bar ekenin moıyndaýymyz kerek. Jalpy Erdoǵan týraly aıtqanda bir jaqty pikir bildirý óte qıyn.
– Erdoǵannyń partııasy saılaýda joǵary daýys aldy. Eger ekinshi týrda Kemal Qylyshdaroǵly jeńiske jetse, bul oǵan kedergi bolmaı ma?
– Mundaı jaǵdaı Amerıkada da bolyp turady. Mysaly onda prezıdent demokrat bolýy múmkin, biraq Kongresste respýblıkalyq partııa basym bolýy múmkin.
Eger elde prezıdenttik basqarý júıesi bolsa, onda parlamenttiń basymdyǵy asa áser ete qoımaıdy. Biraq parlamenttiń quzyrynda qandaı múmkindikter bar ekenin eskerý kerek.
– Áleýmettik jelide qazaq qoǵamy Túrkııadaǵy saılaýdy jiti baqylap otyrǵanyn baıqadyq. Bizdiń keıbir azamattardyń arasynda «Qandaı da bir qaýip tónse, Túrkııa qol ushyn sozady» degen pikir bar. Bul realdy jaǵdaı ma, joq álde azamattardyń jeke kózqarasy ma?
– Joq, olaı emes. Turǵyt Ozal nemese Súleımen Demıreldiń túrki memleketterine degen kózqarasy óte jaqsy boldy. Túrkııa naqty kómektese alatynyn Ázerbaıjan men Armenııa arasyndaǵy soǵysta kórsetti. Ótken soǵysta Túrkııa saıası ekonomıalyq tipti áskerı jaǵynan baýyrlas elge kómektese alatynyn ańǵartty.
Jalpy týstyq, túrkilik baǵytty Túrkııanyń barlyq deńgeıdegi basshylyǵy ustanyp kele jatyr. Osyǵan baılanysty bizdiń de Túrkııa memleketine degen jaǵymdy kózqarasymyz qalyptasty. Buǵan tańǵalýǵa bolmaıdy. Bul eshqandaıda oıyn emes, naqty túrki memleketteriniń shynaıy kórinisi.
– Suhbat bergenińizge rahmet.
Serik Joldasbaı
