Qazaqtyń jaqyn baýyry noǵaılar

3382
Adyrna.kz Telegram

Baıaǵyda, (15 - 16 ǵasyr) parsynyń arap saıahatshysy ıbn Rýzbıhan bizdiń ońtústik óńirge kelip óz kórgenderin hatqa túsirip ketken eken. Ol eńbek bizge "Buhar qonaǵynyń jazbalary" degen atpen belgili. Sonda ol bylaı deıdi "Shyńǵyshannyń úsh jurty bar, onyń biri Sháıbanıdiń ózbegi, ekinshisi - jaýynger qazaq halqy, úshinshisi - mańǵyttar edi" deıdi, ıaǵnı mańǵyttar bılegen noǵaıdy aıtqany. Sosyn bul arap sol kez osy Sháıbanıdyń, qazaqtyń sultany - bizdiń Jánibek hannyń uly Janysh sultannyń aýylyn shapqanyna kýá bolady. Sonda qazaqtar aldaryna myńǵyrǵan malyn salyp Syrdyń boıyn en jaılap arbamen kıiz úı súırep kóship júredi eken. Odan erterekte Batý da solaı kóship júripti, ony Rýbrýk 13 ǵasyrda jazdy. Batýdyń Ordasy arbamen súıretilip kóship kele jatqanda tutas qala jyljyp kóship kele jatqandaı áser beredi eken (sýrette).


Bul arap, sol zaman qazaq pen ózbek handarynyń ózara qyrqysyna qarap otyryp tańǵalypty "aý sender túr - pishiniń, salt - dástúriń, tiliń diniń bip - birdeı bir halyq emessińder me, ne jetpeıdi senderge" dep han - sultandy aqylǵa keltirmek bolsa, ábden "Ejenniń áýleti", "Shıbannyń áýleti", "Toqaı Temir uryǵy" bop bólinip alǵan han sultandar "araptyń dala isterine basy jete qoımas" dep olar buny túsinbepti. Jalpy Shyńǵystan keıingi ulys qýalaǵan han - sultandardyń tutas eldi jyrmalaýǵa kelgende ábden zııany tıdi, ol aqıqat. Sol ózbek Sháıbanımen sart jaǵalap, aqyry Sovet zamany sart bop ketti.
Sonda Edil boıyn jaǵalap mańǵyt Edigeniń bek - myrzalarynyń qol astynda bolǵan qazaqtyń et jaqyn baýyrynyń biri osy noǵaılar edi.
Sýrette Anadolydaǵy noǵaı qaýymdastyǵynyń tóraǵasy Cemil Sütbaş aǵamyz.

"Túrkııada 2 jarym mıllıon noǵaı barmyz" deıdi bul kisi, "noǵaı túrikpiz" dep ataıdy eken ózderin.
Buǵan "apyraı, bul bir qaýym el ǵoı, tipti bir memlekettiń halqy ǵoı!" dep tańǵaldym. Bul baıaǵy shejireli jurttyń bir jurnaǵy ǵana. Jalpy Noǵaı Ordasy, óz zamanynda sany men qudireti jaǵynan Qazaq Ordasynan asyp túspese esh kem bolmaǵan. Ony 16 ǵasyrdaǵy lıtva saıahatshysy Mıhalon Lıtvınnan kórýge bolady. Sol qazaq ishki eseppen asharshylyq bolmaǵanda 70 - 80 mıllıon bolar edi desek, noǵaı da sonsha bolar edi. Al bul álemdegi bolmaı qalǵan eki iri memleket.
"Ulttyq kıimderińiz álem jálem bop ketipti, shejire, til, tarıh, jalpy rýhanı jaǵdaılaryńyz ne bop jatyr aǵa?" dep mazalap júremin bul kisini.
"Shejireni úsh - tórt ataǵa sheıin ǵana bilemiz" deıdi Jemil aǵamyz. Umytylady ǵoı árıne, túrik rý sanamaıdy.
"Noǵaı tilin, dástúrin saqtap qalýǵa qazaqtyń kómegi bolmas pa" dep qoıamyn, "eki tildiń aıyrmasy joq, bolsa da pálendeı emes, noǵaı halqy úshin egizdiń syńaryndaı bolatyn qazaqta til men salt - dástúr saqtaldy, saqtalamyz degen maqsattaryńyz bolsa, sol dátterińizge qýat bolmas pa eken" desem, aǵamyz kúmiljip "ony ýaqyt kórsetedi, men mynda qazaqtarmen kezdesip turamyn" deıdi.
Qazaqstan keleshekte latyn álibpıine kóship jatsa, bul baýyrlarymyz óz ulttyq mektepterin ashatyndaı nıet tanytsa, bizdiń memleket olarǵa óz oqýlyqtaryn usyna alady. Basqa jaǵynan da bizdiń memlekettiń bul halyqqa bereri kóp.
Jalpy, noǵaılardyń negizgi rýlary da tap bizdiń rýlar. Burynǵy geografııalyq jaǵdaıda noǵaılarǵa syrttan qosylǵan halyqtar da bar. Solardyń biri osetın - alandardan qosylǵan rýlar. Olardy Batý Ordasy "astar" dep ataǵan eken kezinde, qazir de as dep atalady bul rý, Batý Ordasyna adal qyzmet etip bul alandar keıin noǵaılanyp ketti. Endi qazir Reseıdegi azǵantaı noǵaıdy osylar ábden shatastyryp otyr aý degen oıdamyn. Reseı noǵaılary qazir sonyń áserimen lezgınka bılep kavkaz bop barady. Áıtpese, bul noǵaı bir kezde birge dombyra sabalap, jyr tógip, besik terbetken, asyq oınaǵan, shejire jattaǵan baýyrymyz edi.


Kúnderdiń bir kúninde osy et jaqyn baýyrlarymyz, bir yńǵaıly sátte Edil boıy ata jurtqa oralyp, evreıler istegen erlikti qaıtalaımyz, tuǵyrymyzdy qaıta tikteımiz dep jatsa, olarǵa Qazaq Memleketinen alar nárse mol bolady, ol anyq. Ásirese osy rýhanı jaǵynan bul halyqtyń mýzeıi - osy bizdiń qazaq halqy, noǵaılar aınaǵa qarasa qazaqty kóredi.
Bizdiń de bir óshkenimiz janyp, ólgenimiz tiriler edi.


Bizge osy bir kezde taǵdyrdyń tálkegine ushyrap atamekennen ajyrap jyraqtap ketken noǵaı baýyrlarymyzdy nazarda ustaý kerek sııaqty... bular biz oılaǵandaı 80 - 100 myń ǵana emes, 2 jarym mıllıon jáne Túrkııada bórili baıraǵyn ustap otyr.

Oljas Ábil

Pikirler