Medaldardyń qıyn taǵdyry

1692
Adyrna.kz Telegram

Qylmys jasamaǵany úshin medalmen marapattaý – ábden jetildirilgen, óte názik trollıng sııaqty. Eger marapattaý rasymen de, shyn kóńilden shyqqan bolsa, onda ol bizdiń elde qylmys jasamaý degenińizdiń ózi úlken erlik degen sóz, ıaǵnı ol sırek kezdesetin, keıbireýlerdiń mańdaıyna ǵana buıyratyn baqyt bolyp shyǵady. Mundaı logıkaǵa súıensek, onda basym kópshilik adamdardyń qylmys jasaýy kádimgi qalypty qubylys bolǵany. Men tipti munyń qaısysy jaman qubylys ekenin túsinbeı de qaldym, sondyqtan muny kórnekti qural retinde medaldy paıdalanǵan trollıng dep esepteıikshi.

Jalpy bizdiń tarıhta medaldardyń taǵdyry erekshe qyzyqty. Sholý jasap kóreıik. Ol patsha úkimetiniń erekshe qyzmet jasaǵandardy XIX ǵasyrda marapattaýynan bastaldy. Qazaqtarǵa tán emes bul salt óte qıyndyqpen engizildi.

Kazaktar erekshe erligi nemese eńbegi úshin "at-shapan" bergenge kúlse, qazaqtar orystardyń erligi úshin qatyndar taǵatyn alqa bergenine kúldi. Qazaqtar qyzmetin buldamady, eshkimge táýeldi ne mindetti bolmaý úshin ol jasaǵan qyzmetine bireýden birdeńe alam dep oılamady da, eshkimnen medal kútpedi. Al "at-shapan" dalada keń taraǵan salt edi jáne onyń sózsiz quny da boldy.

Kenesary han 1847j. 19 mamyrda ólgen soń P.D. Gorchakov áskerı mınıstr, general-adıýtant A. Chernyshovqa bylaı dep jazdy: "Osy iste erekshe kózge túsken qyrǵyzdardy marapattaý úshin, qymbatty aǵzam, maǵan 6 altyn jáne sonsha kúmis medal – bir-birden Aleksandrov, eki-ekiden Annınskıı jáne úsh-úshten Georgıev lentasyn berseńiz dep suraımyn".

Orystar satqyn qazaqtardy lentaly medaldarmen quttyqtady. Ony qazaqtar kúlkige aınaldyrdy – kináli bolǵandary úshin moıyndaryna qarǵy baý taqty dep mazaqtady. Endi qazaqtar nusqaýlyqtarda kórsetilgendeı moıyndaryna patsha aǵzamnyń salpynshaq medaldaryn taǵyp júretin boldy.

Kenesaryny qoldamaǵan, sol úshin jerine tımeýge sóz alǵan, birneshe arǵyn rýlarynyń basshysy Shegen Mýsın óziniń ruqsatynsyz Torǵaı, Yrǵyz jerlerine bekinis salýǵa ruqsat bergen basshy-sultandarǵa qarsy jaýlyq áreketke kóshe bastady. 1845 jyly ol Ahmet Jantórınge ókinishpen bylaı dep jazdy: "Siz maǵan altyn syrǵa berdińiz. Men ony moıynǵa taǵam dep qatynǵa aınaldym, barqyt kaftandy kıem dep eresek jetkinshekke aınaldym... Meniń oıymsha, sen sultandyqtan, men bılikten bas tartamyz-aý deımin".

XIX ǵ. ekinshi jartysynda ıslam dini halyq arasynda keń etek jaıyp, ol orystandyrýǵa (hrıstıandyqqa) kedergi boldy, aýyl starshyndary men bıler patsha úkimeti bergen belgiler men krest beınelerinen bas tartty.

Osy kezge deıin georgıılik lentasy bar medaldar (Orta Azııany baǵyndyrǵandyǵy úshin), ótken ǵasyrdyń 20-30 jyldaryndaǵy qazaqtarǵa qarsy jazalaý soǵystary úshin ordender qasarysqan aıtystarǵa sebepshi bolyp keledi.

Ekinshi álemdik soǵystaǵy orden, medaldardyń quny qandaı? Olar Vaalam men Solovkıge jer aýdarylǵan soǵys múgedekterin, tutqynǵa túsken orden ıegerlerin konlagerden qutqara almady. Men tipti "Batyrlyq" ataqtyń ulttyq belgilerine qarap berilgendigi týraly aıtpaı-aq ta qoıaıyn.
Al 90-jyldary ashyqqan ardagerler orden-medaldaryn satýǵa da májbúr boldy.

SSSR kezindegi korrýpııa tek qana mansap emes, barlyq orden-medaldardy, onyń ishinde "Eńbek Eri" altyn juldyzdaryn da taýarǵa aınaldyrdy.
Sábet marapatynyń quny ábden ketkendiginiń jarqyn mysaly – Brejnevtiń ózi. Ol orden-medal kollekııasyn jınaqtaýshy sımvolǵa aınaldy.

Jańa ordender men medaldar Qazaqstanda da jasaldy. Biraq on jyl óter-ótpesten-aq olar da qunsyzdana bastady – bir medal qarapaıym jumysshyǵa, muǵalimge, dárigerge berilse, sonymen birge mınıstrlik pen ákimdikter aınalasyndaǵy qatardaǵy qyzmetkerlerden bastap joǵaryǵa jaqyn ondaǵan adamdar marapattalatyndyǵy belgili boldy. Aıtýly datalar men kásiptik merekeler qarsańynda marapattar tipti jańbyrsha jaýdy. Bul adamdardyń eńbegine, olardyń kásiptik sheberligine nazar aýdarmaý, ony baǵalamaýdyń belgisi, esesine birden birneshe adamǵa belgili bir datany atap ótýge, artynan kelesi dataǵa deıin olardy umytyp ketýge arnalǵan formaldy iske aınaldy. Men tipti kez-kelgen syılyqtyń bedelin túsiretin keıbir jeksuryn adamdardyń marapattalýyn aıtpaı-aq ta qoıaıyn.

Jaqynda bir top kóp balaly ananyń medaldan bas tartýy – sımvoldyq kórsetkish. Olarǵa alqa emes, eń aldymen páter, nemese eń bolmaǵanda at-shapan (mashına, shýba) durys bolar edi (shapan – aıtýǵa turarlyq aqshalaı syılyq).

Múmkin qazirgi aıqaı-shýdyń avtorlary polıeılerdiń jaǵymdy obrazyn týǵyzǵysy kelgen shyǵar. Biraq kóptegen zań buzýshylyqtar men keń taraǵan azaptaý praktıkasy fonynda jekelegen polıeılerdiń pozıtıvti mysaldary ne berýshi edi? Bul jerde eshqandaı da medal kómektespeıdi.

Aýdarǵan Qýanysh Edilhantegi,

"Adyrna" ulttyq portaly

Pikirler