1992 jyly 5 mamyrda Eýropa elderiniń erekshe qajettilikteri bar adamdardyń quqyqtaryn qorǵaý jáne fızıkalyq, psıhıkalyq nemese sensorlyq shekteýleri bar azamattardy kemsitýdiń aldyn alý kúnin alǵash ret keń kólemde ótkizgen edi.
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń (DDSU) baǵalaýy boıynsha álemde 1 mıllıardtan astam azamat erekshe qajettilikke ıe adam, bul álem halqynyń 15%-yn quraıdy, onyń 100 mıllıonnan astamy kishkentaı balalar. Bul rette múmkindigi shekteýli jandardyń 80%-y damyǵan elderde turady, biraq 50%-y densaýlyq saqtaý salasynda ózderine qajetti qyzmetterdi ala almaıtyn kórinedi. Sonymen qatar, olar bilim alýda, jumysqa ornalasýda, ınfraqurylym nysandaryna qol jetkizýde qıyndyqtarǵa tap bolýda.
Alaıda bizdiń memlekettiń áleýmettik saıasatynda múmkindigi shekteýli azamattardyń teń quqyqtaryn qamtamasyz etý máseleleri erekshe mańyzdy oryn alady. Qazaqstanda múmkindigi shekteýli adamdar úshin járdemaqy mólsherin birtindep ulǵaıtýdan basqa, azamattardyń osy sanaty úshin qolaıly jaǵdaılar jasaý boıynsha da jumystar júrgizilýde. Bul eldi-mekenderdiń ınfraqurylymdaryndaǵy problemalardy sheshý, múgedektik alý rásimderin ońaılatý, ońaltý júıelerin jetildirý, jumysqa ornalasýǵa kómektesý, bilim alýǵa qoljetimdilik, sondaı-aq qoǵamda erekshe qajettilikteri bar adamdarǵa qurmetpen qaraýdy qalyptastyrý jónindegi sharalar.
Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrliginiń derekteri boıynsha búgingi kúni Qazaqstanda múgedektigi bar 750 myńnan astam adam turady: 421,5 myń adam - eńbekke qabiletti jas (59,8%), 181,9 myń adam – zeınetkerlik jas (25,8%) jáne 101,6 myń adam – 18 jasqa deıingi balalar (14,4%).
Osy sanattaǵy azamattardy áleýmettik qorǵaý Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýııasymen, "Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy múgedekterdi áleýmettik qorǵaý týraly" Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańymen retteledi. 2022 jyldyń jazynda "Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine múgedek adamdardyń ómir súrý sapasyn jaqsartý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly" Zańǵa qol qoıyldy.
El zańnamasyndaǵy sońǵy Normatıvtik-quqyqtyq aktide "múgedek", "múgedek bala" termıni ózgeriske ushyrady. Eńbek mınıstrligi Zań jobasyn qabyldaý qajettiligin negizdeı otyryp, "múgedek" sózi aǵylshyn tilinen "álsiz, aýyr" maǵynasyn bildiretinin atap ótti. Qazir "erekshe qajettilikteri bar adam, múmkindigi shekteýli" degen uǵymdardy qoldanysqa engizdik.
Múmkindigi shekteýli jandardy qoǵamǵa ıntegraııalaý máselelerinde bilim berý men jumysqa ornalasý mańyzdy ról atqarady. Qazaqstanda 2021 jyly ınklıýzıvti bilim berýdi kózdeıtin zańnamaǵa ózgerister qabyldandy. Basqasha aıtqanda, buryn erekshe qajettilikteri bar balalar úıde nemese mamandandyrylǵan ortalyqtarda jalpy orta bilim alýy kerek edi. Al Qazaqstanda ınklıýzıvti bilim engizilgennen keıin balalardyń bul sanaty basqa oqýshylarmen birge qarapaıym mektepterde oqı bastady.
2015 jyldan bastap "Árbir bala mektepke laıyq" jobasy aıasynda "Bolashaq" korporatıvtik qory Qazaqstannyń 17 óńirinde ınklıýzıvti qoldaýdyń 43 kabınetin ashty. Aýtızmmen jáne basqa da damý erekshelikterimen aýyratyn 500-den astam bala mektepke barýǵa múmkindik aldy.
"Ár bala mektepke laıyq" jobasynyń tıýtorlary, muǵalimderi, kýratorlary balanyń jeke basyna jáne onyń erekshelikterine jeke kózqaras, qoldaý, qurmetpen qarady.
Inklıýzıvti bilim berý múmkindigi shekteýli kishkentaı qazaqstandyqtarǵa tezirek áleýmettenýge múmkindik beredi, al olardyń aınalasyndaǵylarǵa osy sanattaǵy adamdardyń quqyqtaryn qurmetteýge jáne olardy qoǵamnyń tolyqqandy músheleri retinde qabyldaýǵa úıretedi.
Múgedektigi bar adamdar úshin qoǵamdaǵy kedergilerdi joıýdyń taǵy bir sharasy olardy basqa azamattarmen birge ujymdarǵa jumysqa ornalastyrý bolyp tabylady. 2022 jyldyń shilde aıynda Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstri múgedektigi bar eńbekke qabiletti adamdardyń 100 myńnan astamy nemese tórtten bir bóligi eńbek qyzmetin jalǵastyryp jatqanyn habarlady. Bul rette Eńbek mınıstrliginiń basshysy múgedektik toby adamnyń eńbekke qabilettiliginiń nemese eńbekke jaramsyzdyǵynyń kórsetkishi bolyp tabylmaıtynyn atap ótti.
Mınıstr kásipkerlikti damytý jónindegi ulttyq joba aıasynda 9 myń múmkindigi shekteýli adamdy jumysqa ornalastyrý máselesi qoıylǵanyn habarlady. Búgingi tańda olardyń 3 myńǵa jýyǵy turaqty jumys oryndarynda qyzmet atqarady. Elektrondyq eńbek bırjasynda erekshe qajettiligi bar adamdarǵa usynylatyn kásipter men sabaqtardyń atlasy kórsetilgen. Onda 5 myńnan astam bos jumys orny ornalastyrylǵan. Azamattardyń osy sanaty úshin memleket sýbsıdııalaıtyn áleýmettik jumys oryndaryn qaıta baǵdarlaý proesi bastaldy. Búginde olarǵa 6 myńǵa jýyq adam jumysqa ornalastyryldy. Múgedektigi bar adamdar úshin jańa arnaıy jumys oryndaryn quratyn jumys berýshilerdi sýbsıdııalaý jóninde sharalar qabyldandy. Aǵymdaǵy jyly osy maqsattarǵa bıýdjetten 59 mln teńge bólingen.
Múmkindigi shekteýli balalary bar otbasylardy áleýmettik qoldaýdyń jańa sharalaryna halyqtyń belgili bir toptary úshin bilim berý granttaryn bólý kvotalaryn jatqyzýǵa bolady. Bul shara Memleket basshysynyń tapsyrmasy aıasynda júzege asyryldy. 2021 jyldyń tamyz aıynyń sońynda ǵylym jáne bilim mınıstri kezekti memlekettik granttardy bólý týraly buıryqqa qol qoıyldy. Oǵan barlyǵy 50 myń adam qol jetkizdi.
Al sońǵy jańalyqtar boıynsha, Qazaqstanda múmkindigi shekteýli azamattar úshin ombýdsmen paıda bolýy múmkin. Mundaı ınstıtýtty qurýǵa arnalǵan arnaıy qujat Ashyq NQA portalyna ornalastyryldy.
Qaýly mátininde áleýmettik osal toptardyń quqyqtaryna baılanysty máseleler jazylǵan. Máselen, erekshe qajettilik ıe azamattardyń zańdy múddeleriniń kepildikteri men quqyqtaryn qamtamasyz etý, sondaı-aq olardyń bostandyqtary men quqyqtaryn qoǵamdyq jáne memlekettik ınstıtýttarmen birge qalpyna keltirý bolyp tabylatyny aıtylady. Olardyń qataryna Uly Otan soǵysy ardagerleri men sol azamattarǵa Jeńildikterine baılanysty teńestiriletin ardagerler, erekshe qajettilikke ıe adamdar, múmkindigi shekteýli balalardy tárbıelep otyrǵan otbasylar, ataýly áleýmettik kómekke qol jetkizgender,
asyraýshysynan aıyrylǵandar, zeınetkerler, qandastar jáne "Altyn, Kúmis alqa" ıegerleri men "Batyr ana" ataǵyn alǵandar, I jáne II dárejeli "Ana dańqy" ordenimen marapattalǵan kóp balaly analar, otbasylar jatady.
Buǵan deıin erekshe qajettilikteri bar adamdardyń quqyqtary jónindegi Ombýdsmen ınstıtýtyn qurý máselesin QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev óziniń Qazaqstan halqyna Joldaýynda málimdegen edi.
"Birinshi kezekte memleket barlyq adamdar úshin múmkindikter men ádildikti qamtamasyz etedi. Qoǵamdyq ıgilikterdiń joǵary deńgeıine jáne halyqtyń áleýmettik osal sanattaryn, onyń ishinde erekshe qajettilikteri bar azamattardy qoldaýǵa kepildik beriledi. Prezıdent janynan tıisti ombýdsmen ınstıtýty qurylady", - degen edi Qasym-Jomart Toqaev jyl saıynǵy Qazaqstan halqyna Joldaýynda.
