Ózim shyǵardym ba, álde ózgeden estip aıtyp júrmin be, bilmeımin «sot túzelmeı, el túzelmeıdi» - degen sózdi maqal retinde qoldanǵanyma biraz boldy. Kópshilik, «sot ádiletsiz» - degendi bastaryna is túsken azamattardyń sózine qarap aıtady, óıtkeni «jel turmasa shóptiń basy qımyldamaıdy» ǵoı.
Nege sot, nege tergeý nemese qadaǵalaýshy organ – prokýratýra emes dersiz?
Óıtkeni barlyq is sotta ǵana sońǵy sheshimin tabady, eger sot búgin ádiletti sheshim qabyldap bastasa, tergeýiń ertesine-aq, avtomatty túrde zańdy qalypqa túsedi. Ol – aksıoma, dáleldep jatýdy qajet etpeıtin álemdik praktıka!
Biraq, sottardyń da soty bar, qalyń el bile bermes, tipti zańger basymyzben keıde ózimizde shatysatyn jaǵdaıǵa jettik, bizde osy kúnderi sot kóp.
Al sanamalap aıtaıyn, qazirgi tańda birinshi satyda is qarap, memleket atynan sheshim qabyldaıtyn kem degende segiz sot bar eken, olar; azamattyq, qylmystyq, ákimshilik, ekonomıkalyq, ıývenaldyq, asa aýyr qylmystyq isterdi qaraıtyn mamandandyrylǵan sot, ákimshilik quqyq buzýshylyqtar qaraıtyn sot jáne áskerı sot. Bulardyń árqaısynyń bólek ǵımarattary, óz tóraǵalary bar jáne isterdi qaraýdaǵy qalyptasqan ózindik tájirıbeleri bar.
Osy sottardyń ishindegi eń ádiletsiz sot, meniń baǵamdaýynda, ol – áskerı sot! Nege?
Oǵan psıhologııalyq jaǵdaı sebep. Árıne jeń ushynan jalǵasqan jemqorlyq faktory áser etpeıdi dep aıta almaımyn, alaıda ol barlyq salaǵa tán jalpy belgileri. Al, áskerı ister boıynsha sotqa deıingi jáne sot tergeýi qalaı júrgiziletinin qysqasha ǵana sýrettep bereıin;
Ádette, bulańdap erkin júrgen bozbalanyń áskerge kelgen kezde eń aldymen úıreneri ne? Árıne tártip. Ásker qataryna qabyldanǵan sátten bastap, ol úshin komandıri ne buıyrsada, aıtqany oryndalýy tıis, ol álemdegi barlyq elderde qalyptasqan ereje, buljymas qaǵıda.
Bizdegi bir ǵana aıyrmashylyq – barlyq deńgeıdegi komandırler osy erejeni ózderiniń bas paıdalaryna jaratatyndary. Qurylysqa salady, maldaryn baqtyrady, úılerin kóshirtedi t.b. Endi ol komandırlerge sózderi ótetin áskerı prokýrorlar bar, olarǵa da oqtyn-oqtyn tegin jumys kúshi kerek bop qalady, komandırge bir qońyraý, boldy, bir vzvod seniń esigińniń aldynda tur.
Sóıtip júrgende, qylmys bolady, bireý tóbelesedi, bireý asylyp óledi, soǵan oraı tergeýden buryn ishki tekserý ótedi de, joǵary turǵan komandır tómengisine «bári bylaı dep jaýap bersin» -dep tapsyrma beredi.
Ádette is jabyq obekt (kazarma, áskerı bólim t.b.) ishinde bolǵasyn kýániń bári soldattar bop keledi. Olardy basynan bastap sol jabyq jerde tekseredi. Ol baıǵustarda aqyldasatyn advokat turmaq, adamy joq komandırinen basqa, eger ishinen prınıpti bireýi shyǵyp, olaı emes, bylaı dep basshylyqtyń aıtqanyna kónbeı qoısa, keshkisin qonar jer bireý, ol jerde sybaǵasyn beretinin jaqsy biledi, amalsyzdan aıtqanǵa kónedi. Óıtkeni, buıryq, tapsyrma oryndalýy kerek, boldy!
Áskerı basqarmadan tergeýshi kelgenshe barlyq soldat bir jaýap aıtyp taqyldap turady, tergeýshige de keregi sol emes pe, tez-tez sharýasyn bitirip, kezekti isti ashtym, dáleldedim dep, isti áskerı prokýratýraǵa jiberedi, olardyń jumysy aıyptaý aktisimen sotqa jiberý, boldy. Sol aıyptaý aktisiniń ózin olarǵa tergeýshi daıyndap, tek qol qoıatyn qyp ákep beredi.
Al sot she?
Barlyq kýá-soldatty bir kólikke tıep, áskerı tártip-stroımen alyp keledi, áýeli bólimderinde, keıin jol ústinde de tergeýde bergen jaýaptaryn sotta qaıtalaý qajettigin «túsindiredi». Sotqa kýá jaýap berdi me, berdi, al onyń jaýaby qanshalyqty shyndyqqa saı keledi, oǵan bas aýyrtyp keregi ne? Yldym-jyldym isti qarap, tezirek úkimin oqyp, úıine qaıtýǵa asyǵyp otyrǵan adamnan ne suraısyń, qandaı ádildik kútesiń?!
Mine, áskerı sottarda ister shamamen osylaı, «áskerı tártippen» qaralyp jatady, byltyrǵy jyldyń naqty statıstıkasyn bilmeımin, biraq buryndary bir jylda bir is aqtalmaı ótip kete berýshi edi áskerı sottardan, qazirde qatty ózgerip ketkenine kúmánim bar.
Endi, áskerı saladaǵy ister boıynsha jyldar boıy qatyp-semip qalǵan tájirıbeni meniń áriptesim Serjan Pralıev buzdy keshe! Ol eshkimnen qoryqpastan, qorǵaýyndaǵy jazyqsyz jandy qorǵaımyn dep, óz basyn qaterge tige otyryp, bultartpas aıǵaq – bir emes úsh saraptama qorytyndysyna silteme jasap, batyl málimdeme jasady! Áskerı bólim (múmkin garnızon) basshysynyń oılaǵanyndaı bolmaı qaldy. Is baqylaýdan shyǵyp ketti.
Endi tergeý obektıvti júre me, joq sol baıaǵy eski sarynda kete bere me, ol Siz ben bizge, ıaǵnı qazaq qoǵamyna baılanysty, aǵaıyn!
Ishki ister mınıstrligi áriptesime shabýyldy bastapty.
Zańger Abzal Quspan,
Facebook paraqshasvnan
